Tính Hữu Hiệu của Hệ Thống Kiểm Soát Nội Bộ tại Các Ngân Hàng Thương Mại Cổ Phần Trên Địa Bàn Thành Phố Hồ Chí Minh

• Tác giả: Phan Mai Ngọc Trinh
• Người hướng dẫn: PGS.TS Phan Đức Dũng
• Trường học: Trường Đại học Kinh tế - Luật
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng thương mại cổ phần trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tổng quan các nghiên cứu nước ngoài
• 1.2. Tổng quan các nghiên cứu trong nước
• 1.3. Xác định khe hỏng nghiên cứu và định hướng nghiên cứu của tác giả
• 1.3.1. Xác định khe hỏng nghiên cứu
• 1.3.2. Định hướng nghiên cứu của tác giả
• 1.4. KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 2.1. Các khái niệm nghiên cứu
• 2.1.1. Khái niệm về kiểm soát nội bộ
• 2.1.2. Khái niệm về hệ thống kiểm soát nội bộ
• 2.1.3. Khái niệm về tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ
• 2.1.3.1. Tính hữu hiệu
• 2.1.3.2. Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ
• 2.1.4. Các thành phần cấu thành tính hữu hiệu của hệ thống KSNB
• 2.2. Khuôn khổ hệ thống kiểm soát nội bộ
• 2.2.1. Hệ thống kiểm soát nội bộ theo khuôn khổ COSO
• 2.2.2. Hệ thống kiểm soát nội bộ trong ngân hàng theo khuôn khổ Basel
• 2.2.3. Các thành phần cấu thành của hệ thống kiểm soát nội bộ
• 2.3. KẾT LUẬN CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Quy trình nghiên cứu
• 3.2. Xác định phương pháp nghiên cứu
• 3.3. Quy trình nghiên cứu. Thiết kế nghiên cứu
• 3.4. Mô hình thang đo tính hữu hiệu hệ thống KSNB
• 3.5. Lựa chọn và kế thừa thang đo
• 3.6. Xác định mẫu nghiên cứu. Thiết kế bảng câu hỏi
• 3.7. Thu thập dữ liệu
• 3.8. Phân tích dữ liệu
• 3.9. KẾT LUẬN CHƯƠNG 3
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN
• 4.1. Kết quả thống kê mô tả mẫu
• 4.2. Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo
• 4.3. Kiểm định giá trị thang đo (phân tích nhân tố khám phá EFA)
• 4.4. Điều kiện khi phân tích nhân tố khám phá EFA
• 4.5. Kết quả phân tích EFA cho thang đo tính hữu hiệu của hệ thống KSNB
• 4.6. Thực trạng tính hữu hiệu của hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Tp. Hồ Chí Minh
• 4.7. KẾT LUẬN CHƯƠNG 4
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý QUẢN TRỊ
• 5.1. Quan điểm và định hướng tăng cường tính hữu hiệu của hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP
• 5.2. Hạn chế và định hướng trong tương lai
• 5.3. KẾT LUẬN CHUNG
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Vì Sao Kiểm Soát Nội Bộ Ngân Hàng Quan Trọng 55

Lĩnh vực ngân hàng đóng vai trò then chốt trong sự ổn định và phát triển của nền kinh tế. Một hệ thống kiểm soát nội bộ ngân hàng hữu hiệu là yếu tố sống còn. Theo Gamage và cộng sự (2014), KSNB hữu hiệu trong ngân hàng là rất cần thiết cho sự an toàn của hệ thống tài chính tiền tệ, góp phần tạo nên sự ổn định lâu dài và phát triển của một quốc gia. Hệ thống kiểm soát nội bộ không chỉ là nền tảng cho các hoạt động an toàn, lành mạnh (Andrew, 2008), mà còn giúp ngân hàng đạt được các mục tiêu hoạt động, duy trì lợi nhuận, và giảm thiểu rủi ro. Markowski & Mannan (2008) khẳng định một hệ thống KSNB hữu hiệu có thể đảm bảo cho các mục tiêu hoạt động của ngân hàng sẽ được đáp ứng. Từ đó, quản trị rủi ro ngân hàng được nâng cao. Aksoy (2007) nhấn mạnh vai trò của KSNB trong việc giúp ngân hàng thấy trước các vấn đề tiềm ẩn, từ đó ngăn ngừa hoặc giảm thiểu tổn thất tài chính. Đồng thời, KSNB đảm bảo tính hiệu quả, giảm sai sót, và phát hiện gian lận (Kumuthinidevi, 2016). Kiểm soát nội bộ không hữu hiệu có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng. Theo Adeyemi và cộng sự (2011), hệ thống KSNB không hữu hiệu thường gây ra tình trạng không phát hiện được các hoạt động gian lận. Điều này có thể làm giảm hiệu quả hoạt động của ngân hàng.

1.1. Tầm quan trọng của kiểm soát nội bộ ngân hàng TMCP

Ngân hàng thương mại cổ phần (TMCP) đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp vốn cho nền kinh tế. Vì vậy, một hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ là điều kiện tiên quyết để đảm bảo hoạt động an toàn và hiệu quả. Hiệu quả kiểm soát nội bộ giúp ngăn ngừa rủi ro, bảo vệ tài sản của ngân hàng và duy trì niềm tin của khách hàng. Hệ thống kiểm soát nội bộ cần được thiết kế phù hợp với quy mô và đặc điểm hoạt động của từng ngân hàng TMCP. Hơn nữa, hệ thống kiểm soát nội bộ hữu hiệu còn giúp các ngân hàng TMCP tuân thủ các quy định pháp luật và chuẩn mực quốc tế, tăng cường uy tín trên thị trường tài chính. Do đó, việc liên tục cải tiến và nâng cao hiệu quả của kiểm soát nội bộ là một nhiệm vụ quan trọng đối với các ngân hàng TMCP.

1.2. Rủi ro tiềm ẩn khi hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém

Một hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém có thể dẫn đến nhiều rủi ro nghiêm trọng cho ngân hàng TMCP. Các rủi ro này bao gồm rủi ro tín dụng, rủi ro hoạt động, rủi ro thanh khoản, và rủi ro thị trường. Bên cạnh đó, sự thiếu hụt trong cơ cấu tổ chức kiểm soát nội bộ và quy trình kiểm soát nội bộ không hiệu quả có thể tạo cơ hội cho gian lận và sai sót. Hơn nữa, điểm yếu kiểm soát nội bộ có thể làm suy giảm khả năng quản lý rủi ro và tuân thủ pháp luật của ngân hàng. Các vụ bê bối tài chính trong ngành ngân hàng thường bắt nguồn từ hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém, gây thiệt hại lớn về tài sản và uy tín. Do đó, việc tăng cường kiểm soát nội bộ là cần thiết để bảo vệ ngân hàng TMCP khỏi các rủi ro tiềm ẩn.

II. Thách Thức Bất Cập Hệ Thống KSNB Tại TP

Mặc dù có tầm quan trọng, hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng thương mại cổ phần TP.HCM vẫn còn nhiều bất cập. Ngô Thái Phượng & Lê Thị Thanh Ngân (2015) chỉ ra rằng, các rủi ro không chỉ xuất phát từ biến động kinh tế mà còn từ hệ thống KSNB yếu kém. Thực tế cho thấy nhiều vụ bê bối ngân hàng bắt nguồn từ sự yếu kém này (Võ Đình Sáu, 2016). Những vụ gian lận gây tổn thất lớn về uy tín và hiệu quả hoạt động (Trần Thị Minh Trang, 2014). Nhiều ngân hàng thương mại cổ phần lớn như Agribank, Eximbank, Vietcombank đã gặp các vấn đề liên quan đến gian lận, mất tiền trong tài khoản khách hàng, và thậm chí bị đưa vào diện kiểm soát đặc biệt. Điều này cho thấy, hệ thống KSNB tại các ngân hàng thương mại ở Việt Nam còn mờ nhạt, chưa phát huy vai trò trong việc kiểm soát và cảnh báo rủi ro. Các ngân hàng đang trong quá trình hội nhập ngân hàng số, chu trình kinh doanh phức tạp và rủi ro hơn. Do đó, cần phải quan tâm nhiều hơn đến việc thiết lập một hệ thống KSNB hữu hiệu để hạn chế sự cố, giảm thiểu sai sót, gian lận và đảm bảo an toàn trong quá trình hoạt động.

2.1. Thiếu kinh nghiệm và nhận thức về kiểm soát nội bộ

Hoạt động hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP mới được đề cập về mặt lý luận và áp dụng trong thời gian gần đây. Quá trình áp dụng còn nhiều lúng túng, thiếu kinh nghiệm cả về lý thuyết và thực tiễn. Một tồn tại thực tế tại hầu hết các ngân hàng TMCP là hệ thống kiểm soát nội bộ chưa được đặt đúng vị trí. Kiểm soát nội bộ được hiểu và thực hiện khác nhau ở mỗi ngân hàng TMCP. Về quy định, việc ban hành văn bản pháp luật về tổ chức và thực hiện hệ thống kiểm soát nội bộ là điều cần thiết. Tuy nhiên, thực tế triển khai và đánh giá mức độ phù hợp của hệ thống kiểm soát nội bộ còn gặp nhiều khó khăn.

2.2. Khó khăn trong việc triển khai và đánh giá hệ thống KSNB

Để triển khai hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, các ngân hàng TMCP cần xác định cụ thể hơn các thành phần của hệ thống và hiểu rõ hơn về khuôn khổ hệ thống. Hệ thống kiểm soát nội bộ là một hệ thống được tích hợp vào trong hoạt động ngân hàng TMCP. Do đó, hiệu quả của kiểm soát nội bộ cần được xem xét và cần có những cách thức tổ chức, phương pháp và công cụ phù hợp. Bên cạnh đó, cần có nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP để giải quyết vấn đề về lý luận và thực tiễn, góp phần đảm bảo an toàn hoạt động, nâng cao hiệu quả, tuân thủ pháp luật liên quan trong hệ thống ngân hàng Việt Nam.

2.3. Mức độ tuân thủ còn hạn chế

Mặc dù có các quy định về kiểm soát nội bộ từ Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, mức độ tuân thủ tại một số ngân hàng TMCP vẫn còn hạn chế. Điều này có thể do thiếu nguồn lực, đào tạo không đầy đủ, hoặc thiếu sự quan tâm từ ban lãnh đạo. Khi mức độ tuân thủ thấp, các rủi ro có thể không được phát hiện và xử lý kịp thời, dẫn đến các hậu quả nghiêm trọng. Do đó, cần tăng cường giám sát và kiểm tra việc thực hiện các quy định về kiểm soát nội bộ, đồng thời nâng cao ý thức tuân thủ của nhân viên ngân hàng.

III. COSO Basel Khuôn Khổ Cho Hệ Thống KSNB Hiệu Quả 59

Để xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, các ngân hàng TMCP cần tuân thủ các khuôn khổ và chuẩn mực quốc tế. Hai khuôn khổ quan trọng nhất là mô hình kiểm soát nội bộ COSO và các nguyên tắc của Basel. Mô hình COSO cung cấp một khung sườn toàn diện để thiết kế, thực hiện, và đánh giá kiểm soát nội bộ. Các thành phần chính của mô hình COSO bao gồm môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, và giám sát. Các nguyên tắc của Basel tập trung vào việc quản lý rủi ro và đảm bảo an toàn vốn cho ngân hàng. Các ngân hàng TMCP cần tích hợp các nguyên tắc này vào hệ thống kiểm soát nội bộ của mình để đảm bảo hoạt động ổn định và bền vững. Bằng cách áp dụng mô hình COSO và tuân thủ các nguyên tắc của Basel, các ngân hàng TMCP có thể nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ và giảm thiểu rủi ro.

3.1. Áp dụng mô hình kiểm soát nội bộ COSO tại ngân hàng

Mô hình kiểm soát nội bộ COSO cung cấp một khung sườn toàn diện để thiết kế, thực hiện, và đánh giá kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP. Các thành phần chính của mô hình COSO bao gồm môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, và giám sát. Môi trường kiểm soát tạo nền tảng cho hệ thống kiểm soát nội bộ bằng cách thiết lập các giá trị đạo đức, quy tắc ứng xử, và cơ cấu tổ chức rõ ràng. Đánh giá rủi ro giúp ngân hàng xác định và đánh giá các rủi ro tiềm ẩn có thể ảnh hưởng đến việc đạt được các mục tiêu hoạt động. Hoạt động kiểm soát là các chính sách và thủ tục được thiết kế để giảm thiểu rủi ro. Thông tin và truyền thông đảm bảo rằng thông tin liên quan đến kiểm soát nội bộ được truyền đạt một cách hiệu quả trong toàn ngân hàng. Giám sát giúp đánh giá hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ và thực hiện các điều chỉnh cần thiết.

3.2. Tuân thủ Basel II Basel III để tăng cường kiểm soát nội bộ

Các chuẩn mực Basel II/Basel III tập trung vào việc quản lý rủi ro và đảm bảo an toàn vốn cho các ngân hàng. Việc tuân thủ các chuẩn mực này giúp các ngân hàng TMCP nâng cao chất lượng kiểm soát nội bộ và giảm thiểu rủi ro. Basel II/Basel III yêu cầu các ngân hàng phải có hệ thống đánh giá rủi ro và quản lý vốn đầy đủ, cũng như tuân thủ các quy định về tỷ lệ an toàn vốn. Việc áp dụng các chuẩn mực này giúp các ngân hàng TMCP hoạt động ổn định hơn và có khả năng chống chịu tốt hơn trước các biến động của thị trường. Đồng thời, Basel II/Basel III khuyến khích các ngân hàng cải thiện văn hóa doanh nghiệp và kiểm soát nội bộ, tạo ra một môi trường làm việc minh bạch và trách nhiệm.

IV. Giải Pháp Nâng Cao Tính Hữu Hiệu Kiểm Soát Nội Bộ 57

Để nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng thương mại cổ phần, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp. Đầu tiên, cần tăng cường môi trường kiểm soát bằng cách xây dựng văn hóa đạo đức và trách nhiệm. Thứ hai, cần cải thiện quy trình đánh giá rủi ro để xác định và đánh giá các rủi ro một cách toàn diện. Thứ ba, cần thiết kế và thực hiện các hoạt động kiểm soát hiệu quả để giảm thiểu rủi ro. Thứ tư, cần đảm bảo thông tin và truyền thông hiệu quả để nhân viên hiểu rõ về kiểm soát nội bộ và vai trò của họ. Cuối cùng, cần thiết lập hệ thống giám sát hoạt động kiểm soát nội bộ để đánh giá hiệu quả và thực hiện các điều chỉnh cần thiết. Các giải pháp này cần được thực hiện một cách liên tục và có hệ thống để đảm bảo tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ.

4.1. Xây dựng môi trường kiểm soát vững mạnh

Môi trường kiểm soát là nền tảng của một hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả. Để xây dựng môi trường kiểm soát vững mạnh, cần tập trung vào việc thiết lập các giá trị đạo đức, quy tắc ứng xử, và cơ cấu tổ chức rõ ràng. Ban lãnh đạo ngân hàng cần gương mẫu tuân thủ các quy định và chuẩn mực đạo đức, đồng thời khuyến khích nhân viên báo cáo các hành vi sai trái. Cơ cấu tổ chức cần được thiết kế sao cho có sự phân công trách nhiệm rõ ràng và đảm bảo tính độc lập của các bộ phận kiểm soát nội bộ. Bên cạnh đó, cần xây dựng văn hóa doanh nghiệp và kiểm soát nội bộ tích cực, trong đó nhân viên nhận thức được tầm quan trọng của kiểm soát nội bộ và sẵn sàng tham gia vào các hoạt động kiểm soát nội bộ.

4.2. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực kiểm soát

Để đảm bảo tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ, cần đầu tư vào đào tạo và nâng cao năng lực cho nhân viên kiểm soát nội bộ. Nhân viên cần được trang bị kiến thức chuyên môn về kiểm soát nội bộ, quản trị rủi ro, và các quy định pháp luật liên quan. Bên cạnh đó, cần cung cấp cho họ các kỹ năng mềm như kỹ năng giao tiếp, kỹ năng phân tích, và kỹ năng giải quyết vấn đề. Đào tạo cần được thực hiện một cách thường xuyên và liên tục để đảm bảo nhân viên luôn cập nhật kiến thức và kỹ năng mới nhất. Việc nâng cao năng lực kiểm soát nội bộ giúp nhân viên thực hiện công việc một cách hiệu quả hơn và đóng góp vào việc nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ.

V. Nghiên Cứu Thực Trạng Đánh Giá Tính Hữu Hiệu KSNB 56

Nghiên cứu của Phan Mai Ngọc Trinh (2024) tập trung vào việc đo lường và đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng thương mại cổ phần trên địa bàn TP.HCM. Nghiên cứu sử dụng mô hình COSO và khuôn khổ Basel làm cơ sở lý thuyết. Dữ liệu được thu thập thông qua khảo sát các nhân viên đang làm việc tại các ngân hàng TMCP. Kết quả nghiên cứu cho thấy thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP còn nhiều hạn chế. Các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ cần được hoàn thiện để nâng cao tính hữu hiệu. Nghiên cứu cũng đưa ra các khuyến nghị cụ thể để cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng thương mại cổ phần.

5.1. Kết quả khảo sát thực trạng hệ thống KSNB tại TP.HCM

Kết quả khảo sát cho thấy môi trường kiểm soát tại nhiều ngân hàng TMCP chưa thực sự vững mạnh. Các giá trị đạo đức và quy tắc ứng xử chưa được thấm nhuần trong toàn bộ nhân viên. Quy trình đánh giá rủi ro còn nhiều hạn chế, chưa xác định được đầy đủ các rủi ro tiềm ẩn. Hoạt động kiểm soát chưa được thiết kế và thực hiện một cách hiệu quả, dẫn đến nhiều lỗ hổng trong hệ thống. Thông tin và truyền thông chưa đảm bảo thông tin liên quan đến kiểm soát nội bộ được truyền đạt một cách đầy đủ và kịp thời. Giám sát chưa được thực hiện một cách thường xuyên và liên tục, dẫn đến việc khó phát hiện và xử lý các vấn đề phát sinh.

5.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu hệ thống KSNB

Nghiên cứu chỉ ra một số yếu tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP. Các yếu tố này bao gồm trình độ chuyên môn của nhân viên, sự hỗ trợ của ban lãnh đạo, và sự tuân thủ các quy định pháp luật. Nhân viên có trình độ chuyên môn cao có khả năng thực hiện các hoạt động kiểm soát nội bộ một cách hiệu quả hơn. Sự hỗ trợ của ban lãnh đạo tạo động lực cho nhân viên tham gia vào các hoạt động kiểm soát nội bộ. Sự tuân thủ các quy định pháp luật giúp ngân hàng hoạt động an toàn và hiệu quả hơn.

VI. Tương Lai Kiểm Soát Nội Bộ Trong Bối Cảnh Ngân Hàng Số 59

Trong bối cảnh ngân hàng số, kiểm soát nội bộ càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Các ngân hàng TMCP cần phải thích ứng với những thay đổi của công nghệ để đảm bảo tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ. Cần áp dụng các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy (Machine Learning) để tự động hóa các hoạt động kiểm soát nội bộ và phát hiện gian lận. Cần tăng cường bảo mật hệ thống thông tin để bảo vệ dữ liệu khách hàng và ngăn chặn các cuộc tấn công mạng. Cần đào tạo nhân viên về các rủi ro liên quan đến ngân hàng số và cách phòng ngừa. Bằng cách thích ứng với những thay đổi của công nghệ, các ngân hàng thương mại cổ phần có thể nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ và đảm bảo hoạt động an toàn và hiệu quả trong bối cảnh ngân hàng số.

6.1. Ứng dụng công nghệ để tự động hóa kiểm soát nội bộ

Công nghệ có thể giúp tự động hóa nhiều hoạt động kiểm soát nội bộ, giảm thiểu sai sót và tăng cường hiệu quả. Ví dụ, AI và Machine Learning có thể được sử dụng để phát hiện các giao dịch bất thường và cảnh báo gian lận. Các hệ thống quản lý rủi ro tự động có thể giúp ngân hàng theo dõi và quản lý rủi ro một cách hiệu quả hơn. Các hệ thống kiểm toán tự động có thể giúp kiểm tra tính tuân thủ của các quy trình kiểm soát nội bộ. Bằng cách ứng dụng công nghệ, các ngân hàng TMCP có thể tiết kiệm thời gian và chi phí, đồng thời nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ.

6.2. Bảo mật hệ thống thông tin và phòng chống tấn công mạng

Trong bối cảnh ngân hàng số, bảo mật hệ thống thông tin là một yếu tố quan trọng để đảm bảo tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ. Các ngân hàng TMCP cần đầu tư vào các giải pháp bảo mật tiên tiến để bảo vệ dữ liệu khách hàng và ngăn chặn các cuộc tấn công mạng. Cần thực hiện các biện pháp như mã hóa dữ liệu, kiểm soát truy cập, và giám sát an ninh mạng. Cần đào tạo nhân viên về các rủi ro liên quan đến an ninh mạng và cách phòng ngừa. Bằng cách bảo mật hệ thống thông tin, các ngân hàng TMCP có thể bảo vệ tài sản và uy tín của mình, đồng thời đảm bảo hoạt động an toàn và hiệu quả trong bối cảnh ngân hàng số.

Tổng quan nghiên cứu

Ngành ngân hàng đóng vai trò trọng yếu trong nền kinh tế quốc dân, góp phần duy trì sự ổn định và phát triển bền vững của hệ thống tài chính tiền tệ. Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) tại các ngân hàng thương mại cổ phần (TMCP) trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh là một vấn đề cấp thiết, bởi hệ thống này giúp giảm thiểu rủi ro, ngăn ngừa sai sót và gian lận, đồng thời nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng. Theo báo cáo của ngành, nhiều vụ bê bối tài chính trong và ngoài nước đã làm lộ rõ những hạn chế của hệ thống KSNB yếu kém, gây tổn thất lớn về tài chính và uy tín. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đo lường tính hữu hiệu của hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, dựa trên khuôn khổ COSO 2013 và Basel, nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện hệ thống này. Nghiên cứu khảo sát thực trạng trong năm 2022, với phạm vi tập trung vào các ngân hàng TMCP trong thành phố, không bao gồm ngân hàng nước ngoài hay có vốn đầu tư nước ngoài. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp dữ liệu cập nhật, giúp các nhà quản trị ngân hàng có chiến lược nâng cao hiệu quả kiểm soát nội bộ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn và phát triển bền vững ngành ngân hàng trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khuôn khổ lý thuyết chính: COSO 2013 và Basel 1998. COSO 2013 định nghĩa hệ thống KSNB gồm 5 thành phần cấu thành: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. Mục tiêu của hệ thống KSNB theo COSO là đảm bảo hiệu quả hoạt động, độ tin cậy của báo cáo tài chính và tuân thủ pháp luật. Basel 1998 vận dụng các nguyên tắc COSO vào lĩnh vực ngân hàng, bổ sung các nguyên tắc thiết kế và đánh giá hệ thống KSNB phù hợp với đặc thù ngành. Các khái niệm chuyên ngành như “môi trường kiểm soát” (tập hợp các chuẩn mực và cấu trúc tạo nền tảng cho hệ thống), “đánh giá rủi ro” (nhận diện và phân tích các rủi ro ảnh hưởng đến mục tiêu), “hoạt động kiểm soát” (chính sách và thủ tục nhằm giảm thiểu rủi ro), “thông tin và truyền thông” (thu thập và trao đổi thông tin cần thiết), “giám sát” (đánh giá và điều chỉnh hệ thống KSNB) được sử dụng để xây dựng thang đo tính hữu hiệu của hệ thống KSNB.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với cỡ mẫu khoảng 300 nhân viên làm việc tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, bao gồm các vị trí như trưởng/phó phòng, kiểm soát viên, chuyên viên am hiểu về KSNB. Mẫu được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện và có tính đại diện cho các ngân hàng TMCP trong thành phố. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua bảng câu hỏi khảo sát thiết kế theo thang đo Likert 5 điểm, dựa trên 5 thành phần của hệ thống KSNB theo COSO và Basel. Dữ liệu thứ cấp bao gồm các văn bản pháp luật, thông tư, nghị định của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và Bộ Tài chính, cùng các báo cáo ngành. Phần mềm SPSS 20 được sử dụng để phân tích dữ liệu, bao gồm kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha, phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích hồi quy để đánh giá mối quan hệ giữa các thành phần cấu thành và tính hữu hiệu của hệ thống KSNB. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ đầu năm 2022 đến cuối năm 2023, đảm bảo tính cập nhật và phù hợp với thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thực trạng tính hữu hiệu của hệ thống KSNB: Kết quả khảo sát cho thấy tính hữu hiệu trung bình của hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đạt mức 3,85 trên thang 5 điểm, phản ánh mức độ hữu hiệu trung bình khá. Trong đó, thành phần môi trường kiểm soát đạt điểm trung bình cao nhất là 4,02, trong khi thành phần giám sát có điểm thấp nhất là 3,65.

2. Môi trường kiểm soát: Khoảng 87% người tham gia khảo sát đồng ý rằng ngân hàng có cơ cấu tổ chức hợp lý và phân công quyền hạn rõ ràng. Tuy nhiên, chỉ khoảng 70% cho biết việc xử lý vi phạm các quy tắc đạo đức được thực hiện kịp thời và nghiêm túc.

3. Đánh giá rủi ro: Có 78% ý kiến cho rằng các rủi ro được nhận diện đầy đủ và thường xuyên đánh giá, nhưng chỉ 65% đồng thuận về việc tách biệt rõ ràng giữa người tạo rủi ro, người phê duyệt và người giám sát.

4. Hoạt động kiểm soát: 80% người khảo sát cho biết các hoạt động kiểm soát được thiết kế dựa trên kết quả đánh giá rủi ro, tuy nhiên chỉ 60% đánh giá các chính sách kiểm soát được cập nhật và đánh giá lại thường xuyên.

5. Thông tin và truyền thông: 75% đồng ý rằng thông tin trong ngân hàng được xử lý và truyền đạt kịp thời, nhưng chỉ 68% cho rằng các kênh truyền thông nội bộ và bên ngoài được cung cấp đầy đủ và hiệu quả.

6. Giám sát: Thành phần này có điểm trung bình thấp nhất với 3,65, chỉ 62% đồng ý rằng ngân hàng thực hiện kiểm toán nội bộ thường xuyên và có quy chuẩn đánh giá hệ thống KSNB rõ ràng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đang hoạt động ở mức độ hữu hiệu trung bình khá, tương đồng với các nghiên cứu trong nước và quốc tế. Môi trường kiểm soát được đánh giá cao nhất, phản ánh sự chú trọng của các ngân hàng vào việc xây dựng văn hóa kiểm soát và cơ cấu tổ chức phù hợp. Tuy nhiên, thành phần giám sát và hoạt động kiểm soát còn nhiều hạn chế, đặc biệt là trong việc cập nhật chính sách và thực hiện kiểm toán nội bộ thường xuyên, điều này có thể làm giảm khả năng phát hiện và xử lý kịp thời các sai sót và gian lận.

So sánh với nghiên cứu của Amudo & Inanga (2009) và Ayagre và cộng sự (2014), các thành phần môi trường kiểm soát và hoạt động kiểm soát cũng được đánh giá là yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB. Tuy nhiên, nghiên cứu này bổ sung thêm góc nhìn về sự thiếu đồng bộ trong giám sát và truyền thông, điều mà các nghiên cứu trước chưa đề cập sâu. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện điểm trung bình từng thành phần và bảng phân tích tần suất các biến quan sát, giúp minh họa rõ ràng mức độ đồng thuận của người khảo sát.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường hoạt động giám sát nội bộ: Ngân hàng cần thiết lập quy trình kiểm toán nội bộ định kỳ và nâng cao năng lực đội ngũ kiểm toán để phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm, nhằm nâng điểm thành phần giám sát lên ít nhất 4,0 trong vòng 12 tháng tới.

2. Cập nhật và đánh giá lại chính sách kiểm soát: Thường xuyên rà soát, cập nhật các chính sách và thủ tục kiểm soát nội bộ dựa trên kết quả đánh giá rủi ro và thay đổi môi trường kinh doanh, đảm bảo tính phù hợp và hiệu quả, với mục tiêu tăng điểm hoạt động kiểm soát lên 4,0 trong 18 tháng.

3. Nâng cao hiệu quả truyền thông nội bộ và bên ngoài: Thiết lập các kênh truyền thông đa dạng, minh bạch và kịp thời để đảm bảo mọi nhân viên và các bên liên quan nhận được thông tin cần thiết, hướng tới mức độ hài lòng trên 80% trong khảo sát nội bộ trong vòng 1 năm.

4. Đào tạo và nâng cao nhận thức về kiểm soát nội bộ: Tổ chức các chương trình đào tạo định kỳ cho cán bộ nhân viên về vai trò và quy trình KSNB, đặc biệt nhấn mạnh tính chính trực và đạo đức nghề nghiệp, nhằm củng cố môi trường kiểm soát và nâng cao điểm thành phần này lên 4,2 trong 2 năm.

5. Xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả KSNB: Áp dụng các chỉ số đo lường hiệu quả hoạt động KSNB, kết hợp với báo cáo định kỳ cho Ban lãnh đạo để theo dõi và điều chỉnh kịp thời, đảm bảo hệ thống KSNB luôn phù hợp với mục tiêu hoạt động của ngân hàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Ban lãnh đạo các ngân hàng TMCP: Giúp hiểu rõ thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB, từ đó xây dựng chiến lược nâng cao hiệu quả quản trị nội bộ.

2. Chuyên viên kiểm soát nội bộ và kiểm toán nội bộ: Cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để thiết kế, triển khai và đánh giá các hoạt động kiểm soát nội bộ phù hợp với đặc thù ngân hàng TMCP.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành Kế toán, Tài chính – Ngân hàng: Là tài liệu tham khảo khoa học cập nhật về hệ thống KSNB trong lĩnh vực ngân hàng, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam.

4. Cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức giám sát tài chính: Hỗ trợ trong việc xây dựng chính sách, quy định và hướng dẫn thực hiện hệ thống KSNB nhằm đảm bảo an toàn và ổn định hệ thống ngân hàng.

Câu hỏi thường gặp

1. Hệ thống kiểm soát nội bộ là gì và tại sao nó quan trọng trong ngân hàng?
   Hệ thống KSNB là tập hợp các chính sách, thủ tục và cơ cấu tổ chức nhằm đảm bảo hoạt động ngân hàng hiệu quả, tuân thủ pháp luật và bảo vệ tài sản. Nó giúp giảm thiểu rủi ro, phát hiện sai sót và gian lận, từ đó bảo vệ uy tín và lợi ích của ngân hàng.

2. Nghiên cứu này sử dụng phương pháp nào để đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống KSNB?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với bảng câu hỏi Likert 5 điểm, thu thập dữ liệu từ khoảng 300 nhân viên ngân hàng TMCP tại Thành phố Hồ Chí Minh, phân tích bằng phần mềm SPSS qua các bước kiểm định độ tin cậy, phân tích nhân tố và hồi quy.

3. Các thành phần nào của hệ thống KSNB được đánh giá trong nghiên cứu?
   Nghiên cứu tập trung vào 5 thành phần theo khuôn khổ COSO 2013: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

4. Kết quả nghiên cứu cho thấy điểm mạnh và điểm yếu nào của hệ thống KSNB tại các ngân hàng TMCP?
   Môi trường kiểm soát được đánh giá cao nhất với điểm trung bình 4,02, trong khi giám sát là thành phần yếu nhất với điểm 3,65, cho thấy cần cải thiện hoạt động kiểm toán nội bộ và giám sát thường xuyên.

5. Làm thế nào để các ngân hàng TMCP nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống KSNB?
   Ngân hàng cần tăng cường giám sát nội bộ, cập nhật chính sách kiểm soát, nâng cao hiệu quả truyền thông, đào tạo nhân viên về kiểm soát nội bộ và xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả KSNB định kỳ.

Kết luận

• Luận văn đã đo lường và đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các ngân hàng TMCP trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh, dựa trên khuôn khổ COSO 2013 và Basel 1998.
• Kết quả cho thấy hệ thống KSNB đang hoạt động ở mức độ hữu hiệu trung bình khá, với môi trường kiểm soát là điểm mạnh và giám sát là điểm yếu cần cải thiện.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện hệ thống KSNB, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động và giảm thiểu rủi ro trong ngành ngân hàng.
• Các đề xuất tập trung vào tăng cường giám sát, cập nhật chính sách, nâng cao truyền thông và đào tạo nhân viên nhằm nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi đánh giá định kỳ và mở rộng nghiên cứu sang các khu vực khác để có cái nhìn toàn diện hơn.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản trị ngân hàng và chuyên viên kiểm soát nội bộ nên áp dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện hệ thống KSNB, đảm bảo hoạt động ngân hàng an toàn, hiệu quả và bền vững trong tương lai.