Tích Hợp Kinh Tế Khu Vực và Chuyển Đổi Kinh Tế: Nghiên Cứu Trường Hợp Vùng Mekong Mở Rộng và Việt Nam

Nghiên cứu này tập trung vào việc khám phá sự đóng góp của các chương trình tiểu vùng trong việc hỗ trợ các thành viên hội nhập vào thị trường khu vực và đa phương. Đặc biệt, nó xem xét tác động của chương trình GMS đối với quá trình chuyển đổi kinh tế của Việt Nam. Nghiên cứu sử dụng Hành lang Kinh tế Đông Tây (EWEC) làm trục chính để phân tích tác động trực tiếp và gián tiếp của nó đến hai điểm nút được chọn dọc theo EWEC: Cửa khẩu quốc tế Lao Bảo (tỉnh Quảng Trị) và Cảng quốc tế Đà Nẵng (thành phố Đà Nẵng).

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính, bao gồm nghiên cứu tài liệu và phỏng vấn sâu. EWEC được sử dụng làm trục chính để phân tích tác động trực tiếp và gián tiếp của nó đến hai điểm nút được chọn dọc theo EWEC, cụ thể là Cửa khẩu quốc tế Lao Bảo và Cảng quốc tế Đà Nẵng. Vai trò của chương trình GMS đối với quá trình chuyển đổi kinh tế ở Việt Nam được điều tra dưới hai khía cạnh chính: mối quan hệ giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương, và sự tham gia của khu vực tư nhân.

Dưới hệ thống kinh tế kế hoạch hóa tập trung, quyền sở hữu tư nhân không được công nhận mà chỉ có quyền sở hữu nhà nước và tập thể. Tham vọng của chính phủ về công nghiệp hóa và tăng trưởng kinh tế nhanh chóng dẫn đến đầu tư nhà nước ồ ạt. Tuy nhiên, hiệu quả đầu tư lại đặc biệt thấp do quản lý kinh tế yếu kém, hành chính trì trệ và quan liêu. Tăng trưởng chỉ đạt 0,4% mỗi năm, thấp hơn nhiều so với mục tiêu 13-14% do chính phủ đặt ra.

Khủng hoảng kinh tế năm 1985-1986 thúc đẩy chính phủ thực hiện các biện pháp triệt để hơn để cải cách nền kinh tế. Nhìn chung, nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung ở Việt Nam dần chứng tỏ sự kém hiệu quả khi tốc độ tăng trưởng duy trì ở mức rất thấp trong nhiều năm. Tốc độ tăng trưởng GDP trung bình trong giai đoạn 1975-1986 chỉ ở mức 3%. Điều này dẫn đến làn sóng ủng hộ cải cách trong chính phủ, những người chủ trương cải cách mạnh mẽ với chính sách mở cửa và chuyển đổi hệ thống quản lý kinh tế từ kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế thị trường.

Môi trường quốc tế thay đổi đáng kể và ảnh hưởng đến tư duy của chính phủ Việt Nam. Chính sách mở cửa của Trung Quốc năm 1978 thu hút sự chú ý của chính phủ Việt Nam do sự tương đồng giữa điều kiện của hai nước. Sự cải tổ của Liên Xô cho thấy một số tín hiệu xấu, thúc giục các nhà lãnh đạo Việt Nam xem xét lại tình hình của đất nước. Thành công của các nước công nghiệp mới (NICs) ở Đông Á là những ví dụ tốt về phương pháp phát triển cho các nền kinh tế dựa trên nông nghiệp.

Chính sách Đổi Mới đã giúp Việt Nam đạt được những thành tựu trong nhiều lĩnh vực. Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao và bền vững đã đạt được. Thương mại và đầu tư nội vùng đóng vai trò quan trọng trong việc đẩy nhanh tốc độ tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam. Do đó, Chính phủ Việt Nam nhận thức được tầm quan trọng của hợp tác và hội nhập khu vực trong việc đạt được các mục tiêu phát triển của Việt Nam.

Với toàn cầu hóa, sự phụ thuộc quốc tế trở nên phổ biến và phức tạp hơn bao giờ hết. Để đáp ứng xu hướng này, các nhóm kinh tế đã được thành lập trên khắp thế giới và Đông Nam Á không nằm ngoài xu hướng đó. Các khu kinh tế tiểu vùng đã trở thành một xu hướng nổi bật ở châu Á. Để thúc đẩy hợp tác và hội nhập khu vực, Việt Nam đã tham gia vào nhiều sáng kiến khác nhau như: Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Vùng Mekong Mở Rộng (GMS), Chiến lược Hợp tác Kinh tế Ayeyawaddy - Chao Phraya - Mekong, Sáng kiến Tam giác Phát triển, v.v.

Năm 1992, với sự hỗ trợ của ADB, sáu quốc gia gồm Campuchia, Lào, Myanmar, Thái Lan, Việt Nam và tỉnh Vân Nam của Trung Quốc đã tham gia vào một chương trình hợp tác kinh tế tiểu vùng, được thiết kế để tăng cường quan hệ kinh tế. Chương trình GMS đã đóng góp vào việc phát triển cơ sở hạ tầng để tạo điều kiện phát triển trong tiểu vùng. Các mục tiêu chính của GMS là thúc đẩy dòng chảy hàng hóa, dịch vụ và con người tự do hơn trong tiểu vùng và kết nối khu vực với các thị trường khác.

CBTA là một công cụ đa phương để tạo điều kiện thuận lợi cho vận tải xuyên biên giới hàng hóa và người dân. Các nước GMS đã đồng ý thực hiện ban đầu CBTA trên cơ sở thí điểm tại 5 trong số 16 điểm giao cắt, trong đó có 3 điểm giao cắt ở Việt Nam: (1) Hà Khẩu (Trung Quốc) - Lào Cai (Việt Nam); (2) Bavet (Campuchia) - Mộc Bài (Việt Nam); và (3) Dansavanh (Lào) - Lao Bảo (Việt Nam). Tuy nhiên, cho đến nay, việc thực hiện CBTA mới chỉ bắt đầu tại cửa khẩu Dansavanh-Lao Bảo.

SFA-TFI, được thông qua tại Hội nghị thượng đỉnh GMS lần thứ hai, sẽ hướng dẫn các nỗ lực của Việt Nam trong việc tạo thuận lợi cho thương mại và đầu tư. SFA-TFI bao gồm bốn lĩnh vực ưu tiên: (i) thủ tục hải quan, (ii) kiểm tra các biện pháp kiểm dịch, (iii) logistics thương mại, (iv) và tính di động của các doanh nhân. Các sáng kiến GMS đóng vai trò là chất xúc tác trong việc hỗ trợ và tạo điều kiện cho quá trình chuyển đổi kinh tế của Việt Nam từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Để tận dụng tối đa lợi thế của đầu tư cơ sở hạ tầng, Việt Nam phải điều chỉnh các chính sách của mình với các thành viên khác, đặc biệt là loại bỏ các rào cản vật chất đối với việc di chuyển xuyên biên giới. Các khu vực cửa khẩu đóng vai trò là mô hình để chính phủ thí điểm các chính sách thương mại và đầu tư mới nhằm hài hòa với các chính sách trong tiểu vùng. Hơn nữa, các sáng kiến tiểu vùng cũng thúc đẩy và khuyến khích sự phát triển của các Khu Thương mại Tự do, Khu Kinh tế Đặc biệt và Khu Thương mại Đặc biệt.

Các tỉnh, thành phố như Quảng Trị và Đà Nẵng, những địa phương trực tiếp tham gia vào Chương trình GMS, đang nỗ lực cải thiện môi trường đầu tư với mục tiêu thu hút nhiều vốn đầu tư trực tiếp trong và ngoài nước hơn, đây là một trong những nguồn lực phát triển kinh tế trong quá trình chuyển đổi. Điều này đòi hỏi sự linh hoạt hơn trong phương pháp quản lý để tạo ra nhiều cơ hội hơn cho sự hợp tác, cạnh tranh và sự tham gia của khu vực tư nhân vào các hoạt động kinh tế.

Để thực hiện các sáng kiến GMS, chính phủ Việt Nam cũng đã thay đổi phương pháp hành chính nhà nước bằng cách trao quyền cho chính quyền địa phương quyền tự chủ hơn trong kế hoạch phát triển và các chính sách hành chính để đạt được lợi ích cao nhất từ Chương trình GMS. Điều này cho phép các địa phương chủ động hơn trong việc xây dựng và thực hiện các chính sách phù hợp với điều kiện và tiềm năng của mình.

Các sáng kiến tiểu vùng cũng thúc đẩy và khuyến khích sự phát triển của các Khu Thương mại Tự do, Khu Kinh tế Đặc biệt và Khu Thương mại Đặc biệt, đòi hỏi chính phủ Việt Nam phải linh hoạt hơn trong phương pháp quản lý để tạo ra nhiều cơ hội hơn cho sự hợp tác, cạnh tranh và sự tham gia của khu vực tư nhân vào các hoạt động kinh tế, đây được coi là một trong những đặc điểm chính của nền kinh tế thị trường.

Chương trình GMS là một sân chơi thử nghiệm để Việt Nam áp dụng các quy định, chính sách mới và học cách hài hòa với các quốc gia khác trước khi hội nhập hoàn toàn vào khu vực cũng như nền kinh tế thế giới. Điều này cho phép Việt Nam đánh giá và điều chỉnh các chính sách của mình trước khi áp dụng chúng trên quy mô lớn hơn.

Việc thực hiện sáng kiến EWEC đã tạo điều kiện cho chính phủ Việt Nam thí điểm và điều chỉnh khung pháp lý liên quan đến di chuyển xuyên biên giới, tạo thuận lợi cho thương mại và phát triển kinh tế, cải thiện hệ thống cơ sở hạ tầng và môi trường đầu tư phục vụ phát triển kinh tế, và thay đổi các thông lệ hành chính. EWEC đã giúp Việt Nam kết nối với các thị trường khu vực và quốc tế, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tạo ra việc làm.

Việt Nam cần tiếp tục tham gia tích cực vào các sáng kiến tích hợp kinh tế khu vực và toàn cầu để thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững và hội nhập toàn diện. Điều này đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ với các đối tác khu vực và quốc tế, cũng như việc thực hiện các chính sách phù hợp để tận dụng tối đa lợi ích của hội nhập.