Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2018 đến năm 2021, hoạt động thực hành quyền công tố (THQCT) trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Việt Nam đã có nhiều chuyển biến quan trọng. Theo báo cáo của ngành, số vụ án hình sự được xét xử sơ thẩm hàng năm dao động khoảng vài chục nghìn vụ, trong đó tỷ lệ vụ án được Viện kiểm sát (VKS) truy tố và buộc tội chiếm phần lớn. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những hạn chế như tình trạng trả hồ sơ điều tra bổ sung, kháng nghị chưa thường xuyên và chất lượng tranh tụng tại phiên tòa chưa cao.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực hành quyền công tố trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, nhằm làm rõ khái niệm, đặc điểm, nội dung và mối quan hệ giữa THQCT và kiểm sát xét xử sơ thẩm. Mục tiêu cụ thể là phân tích các quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực tiễn hoạt động THQCT từ năm 2018 đến 2021, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng công tác này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn quốc, tập trung vào giai đoạn xét xử sơ thẩm theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 và các văn bản pháp luật liên quan.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc bổ sung, hoàn thiện lý luận về THQCT trong xét xử sơ thẩm, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động của VKS, góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân và tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết quyền công tố và mô hình tổ chức tố tụng hình sự.

  • Quyền công tố được hiểu là quyền lực nhà nước giao cho VKS thực hiện việc truy cứu trách nhiệm hình sự nhân danh Nhà nước đối với người phạm tội. Khái niệm này bao gồm các chức năng buộc tội, bảo vệ công lý và kiểm sát hoạt động tư pháp.
  • Mô hình tố tụng hình sự tập trung vào các giai đoạn tố tụng, trong đó xét xử sơ thẩm là giai đoạn trung tâm, nơi Tòa án ra quyết định cuối cùng về trách nhiệm hình sự của bị cáo.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: thực hành quyền công tố, xét xử sơ thẩm, kiểm sát hoạt động tư pháp, quyền và nghĩa vụ của Kiểm sát viên (KSV), nguyên tắc tranh tụng, và các quy định pháp luật liên quan như Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, Luật Tổ chức VKSND 2014.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu khoa học kết hợp:

  • Phân tích, tổng hợp các văn bản pháp luật, tài liệu học thuật và báo cáo ngành để xây dựng cơ sở lý luận.
  • So sánh pháp luật giữa các giai đoạn và các quy định hiện hành nhằm nhận diện điểm mạnh, điểm yếu.
  • Thống kê số liệu về hoạt động THQCT trong giai đoạn 2018-2021, bao gồm số vụ án, tỷ lệ kháng nghị, trả hồ sơ điều tra bổ sung.
  • Phân tích thực tiễn dựa trên hồ sơ vụ án, báo cáo công tác của VKS và các phiên tòa sơ thẩm.
  • Phương pháp lý luận kết hợp thực tiễn để đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng THQCT.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm hàng nghìn vụ án hình sự sơ thẩm trên phạm vi toàn quốc, được chọn mẫu ngẫu nhiên theo tiêu chí đại diện cho các vùng miền và loại tội phạm phổ biến. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ 2018 đến 2021, phù hợp với hiệu lực của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chất lượng thực hành quyền công tố tại phiên tòa sơ thẩm được cải thiện rõ rệt: Tỷ lệ vụ án được VKS truy tố đúng người, đúng tội đạt khoảng 85%, tăng 10% so với giai đoạn trước 2018. Việc tranh tụng tại phiên tòa có sự tham gia tích cực của KSV, góp phần giảm thiểu oan sai và bỏ lọt tội phạm.

  2. Tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung còn cao: Trung bình khoảng 15% số vụ án sơ thẩm bị trả hồ sơ để điều tra bổ sung, gây kéo dài thời gian giải quyết vụ án và ảnh hưởng đến hiệu quả THQCT.

  3. Hoạt động kháng nghị của VKS chưa thường xuyên và hiệu quả chưa cao: Tỷ lệ kháng nghị bản án, quyết định sơ thẩm chỉ đạt khoảng 5%, thấp hơn so với yêu cầu cải cách tư pháp. Nguyên nhân chủ yếu do hạn chế về năng lực KSV và sự phối hợp chưa chặt chẽ với Tòa án.

  4. Yếu tố ảnh hưởng đến chất lượng THQCT gồm hệ thống pháp luật chưa đồng bộ, cơ sở vật chất và chế độ đãi ngộ của KSV còn hạn chế: Khoảng 30% KSV phản ánh thiếu trang thiết bị phục vụ công tác, 25% cho biết chế độ đãi ngộ chưa tương xứng với yêu cầu công việc.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân cải thiện chất lượng THQCT là do sự hoàn thiện pháp luật, đặc biệt là Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 với nhiều quy định mới về quyền và nghĩa vụ của KSV tại phiên tòa. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này cho thấy sự tiến bộ rõ rệt trong công tác tố tụng hình sự.

Tuy nhiên, tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung còn cao phản ánh sự chưa đồng bộ trong phối hợp giữa VKS và cơ quan điều tra, cũng như hạn chế về năng lực chuyên môn của một bộ phận KSV. Điều này phù hợp với báo cáo của ngành về những khó khăn trong công tác điều tra, truy tố.

Hoạt động kháng nghị còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, trong đó có sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật và áp lực công việc lớn đối với KSV. Việc nâng cao năng lực và chế độ đãi ngộ sẽ góp phần cải thiện tình trạng này.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ truy tố đúng tội, tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung và tỷ lệ kháng nghị qua các năm, giúp minh họa xu hướng và hiệu quả công tác THQCT.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến THQCT: Rà soát, sửa đổi các văn bản pháp luật để đảm bảo tính đồng bộ, rõ ràng, nhất là quy định về quyền hạn và trách nhiệm của KSV trong giai đoạn xét xử sơ thẩm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Tư pháp, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho Kiểm sát viên: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ về tố tụng hình sự, kỹ năng tranh tụng và xử lý tình huống tại phiên tòa. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Trường Đại học Luật Hà Nội, Viện kiểm sát các cấp.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và chế độ đãi ngộ cho KSV: Đầu tư trang thiết bị hiện đại phục vụ công tác tố tụng, đồng thời nâng cao chế độ lương, thưởng và phúc lợi để thu hút và giữ chân nhân sự chất lượng. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Bộ Tài chính, Viện kiểm sát nhân dân tối cao.

  4. Tăng cường phối hợp giữa VKS và các cơ quan tố tụng khác: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ trong việc điều tra, truy tố và xét xử, giảm thiểu tình trạng trả hồ sơ điều tra bổ sung. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: Viện kiểm sát, Tòa án, Cơ quan điều tra.

  5. Đẩy mạnh hoạt động kháng nghị và giám sát xét xử: Khuyến khích KSV chủ động thực hiện quyền kháng nghị, giám sát chặt chẽ các bản án, quyết định sơ thẩm để bảo đảm công lý và pháp luật được thực thi nghiêm minh. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Viện kiểm sát các cấp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm sát viên và cán bộ ngành Kiểm sát nhân dân: Nâng cao nhận thức, kỹ năng thực hành quyền công tố trong xét xử sơ thẩm, áp dụng các giải pháp nâng cao chất lượng công tác.

  2. Cán bộ, giảng viên và sinh viên ngành Luật hình sự, tố tụng hình sự: Là tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập về quyền công tố và tố tụng hình sự.

  3. Cơ quan lập pháp và các nhà hoạch định chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến tố tụng hình sự và quyền công tố.

  4. Tòa án và các cơ quan tố tụng khác: Hiểu rõ vai trò, nhiệm vụ của VKS trong giai đoạn xét xử sơ thẩm, từ đó phối hợp hiệu quả hơn trong công tác xét xử.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thực hành quyền công tố là gì?
    Thực hành quyền công tố là hoạt động áp dụng pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân để truy cứu trách nhiệm hình sự và buộc tội người phạm tội tại phiên tòa, bảo vệ lợi ích Nhà nước và công dân.

  2. Vai trò của Kiểm sát viên trong xét xử sơ thẩm như thế nào?
    Kiểm sát viên đại diện Nhà nước thực hiện quyền công tố, tham gia tranh tụng, bảo vệ công lý, đảm bảo việc xét xử đúng người, đúng tội và đúng pháp luật.

  3. Tại sao tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung còn cao?
    Nguyên nhân do sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa VKS và cơ quan điều tra, năng lực chuyên môn của một số KSV còn hạn chế, cũng như hệ thống pháp luật chưa đồng bộ.

  4. Kháng nghị của VKS có vai trò gì trong xét xử sơ thẩm?
    Kháng nghị giúp phát hiện, sửa chữa sai sót trong bản án, quyết định sơ thẩm, góp phần bảo vệ công lý và quyền lợi hợp pháp của các bên liên quan.

  5. Làm thế nào để nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố?
    Cần hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực KSV, cải thiện cơ sở vật chất và chế độ đãi ngộ, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan tố tụng và đẩy mạnh hoạt động kháng nghị.

Kết luận

  • THQCT trong xét xử sơ thẩm là hoạt động trọng tâm, thể hiện quyền lực Nhà nước trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự.
  • Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho hoạt động THQCT, góp phần nâng cao chất lượng xét xử.
  • Thực tiễn cho thấy còn tồn tại hạn chế như tỷ lệ trả hồ sơ điều tra bổ sung cao, hoạt động kháng nghị chưa hiệu quả.
  • Các yếu tố ảnh hưởng gồm hệ thống pháp luật chưa đồng bộ, năng lực KSV, cơ sở vật chất và chế độ đãi ngộ.
  • Luận văn đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực KSV, cải thiện điều kiện làm việc và tăng cường phối hợp tố tụng nhằm nâng cao hiệu quả THQCT trong giai đoạn xét xử sơ thẩm.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu đánh giá hiệu quả thực tiễn để điều chỉnh phù hợp.

Call-to-action: Các cơ quan chức năng và cán bộ ngành Kiểm sát nhân dân cần phối hợp chặt chẽ, chủ động áp dụng các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố, góp phần bảo vệ công lý và pháp luật trong xã hội.