Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi thiên tai, đặc biệt là bão và lũ lụt, với trung bình hàng năm khoảng 750 người chết và mất tích, thiệt hại kinh tế ước tính chiếm từ 1 đến 1,5% GDP. Tỉnh Bình Định, nằm trong khu vực Duyên hải miền Trung, là một trong những địa phương chịu tác động mạnh mẽ của thiên tai như bão, lũ lụt, hạn hán và xâm nhập mặn. Từ năm 1990 đến nay, Bình Định trung bình mỗi năm xảy ra 3,5 đợt lũ và chịu ảnh hưởng trực tiếp của 0,5 cơn bão, gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Ví dụ, năm 2013, hoàn lưu bão số 15 kết hợp với không khí lạnh đã làm 19 người chết, 14 người bị thương, hơn 100.000 nhà bị ngập nước và thiệt hại kinh tế ước tính lên đến hàng nghìn tỷ đồng.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu (BĐKH) làm gia tăng tần suất và cường độ thiên tai, sự tham gia của người dân trong quản lý rủi ro thiên tai (QLRRTT) trở nên cấp thiết nhằm giảm thiểu thiệt hại và tăng cường khả năng ứng phó của cộng đồng. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá mức độ tham gia của người dân trong QLRRTT tại tỉnh Bình Định, phân tích các yếu tố ảnh hưởng, thuận lợi và khó khăn, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác này trong điều kiện BĐKH hiện nay. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 4 xã, phường trọng điểm về thiên tai của tỉnh, khảo sát 120 hộ dân trong khoảng thời gian từ năm 2005 đến 2015. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần xây dựng chính sách và nâng cao nhận thức cộng đồng, giúp giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra, đồng thời thúc đẩy phát triển bền vững địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng lý thuyết “Bậc thang của sự tham gia” của David Arnstein, phân chia mức độ tham gia của người dân thành 8 bậc từ thấp đến cao, bao gồm: không tham gia, tham gia thụ động, tham gia cung cấp thông tin, tham gia bởi nghĩa vụ, tham gia bởi định hướng từ bên ngoài, tham gia tự nguyện, hợp tác, ủy quyền và người dân quản lý trực tiếp. Lý thuyết này giúp đánh giá mức độ thực chất của sự tham gia trong các hoạt động QLRRTT.

Bên cạnh đó, cách tiếp cận “Nghiên cứu sự tham gia” (Participatory Research - PR) và “Nghiên cứu hành động tham gia” (Participatory Action Research - PAR) được áp dụng nhằm khuyến khích người dân không chỉ là đối tượng nghiên cứu mà còn là chủ thể tham gia vào quá trình thu thập, phân tích dữ liệu và ra quyết định. Các khái niệm chính bao gồm: rủi ro thiên tai, tình trạng dễ bị tổn thương, năng lực phòng chống thiên tai, thích ứng với biến đổi khí hậu và quản lý rủi ro dựa vào cộng đồng (Community-Based Disaster Risk Management - CBDRM).

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu nghiên cứu bao gồm số liệu thứ cấp từ các cơ quan như Ban chỉ huy Phòng chống thiên tai tỉnh, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Hội Chữ thập đỏ tỉnh, cùng với số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát 120 hộ dân tại 4 xã, phường trọng điểm về thiên tai của tỉnh Bình Định: Phường Nhơn Bình (TP Quy Nhơn), xã Cát Chánh (Phù Cát), xã Ân Hảo Đông (Hoài Ân) và xã Vĩnh Thịnh (Vĩnh Thạnh). Phương pháp chọn mẫu phi xác suất được sử dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các vùng địa lý và đặc điểm thiên tai khác nhau.

Phân tích dữ liệu kết hợp phương pháp định tính và định lượng, sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh và tham vấn chuyên gia. Thời gian nghiên cứu kéo dài 3 tháng, từ tháng 5 đến tháng 7 năm 2016. Các công cụ nghiên cứu dựa trên thang đo của David Arnstein và các phương pháp PR, PAR nhằm đánh giá mức độ và chất lượng sự tham gia của người dân trong QLRRTT.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ nhận thức và tham gia của người dân: Khoảng 85% người dân được khảo sát nhận thức được tác động của thiên tai và biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% biết về kế hoạch phòng chống thiên tai (PCTT) tại địa phương, và 45% tham gia đóng góp ý kiến vào kế hoạch này. Tỷ lệ người dân tham gia trực tiếp vào các hoạt động QLRRTT chỉ đạt khoảng 35%.

  2. Vai trò trung tâm của người dân trong QLRRTT: Người dân được xác định là trung tâm trong quá trình ra quyết định và triển khai các hoạt động quản lý rủi ro. Hành vi của người dân đã chuyển từ “ỷ lại” sang chủ động ứng phó, bảo vệ tính mạng và tài sản. Tỷ lệ người dân tham gia kiểm tra, giám sát các công trình phòng chống thiên tai đạt khoảng 30%.

  3. Yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia: Các yếu tố thuận lợi gồm có sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương, các tổ chức xã hội và dự án giảm nhẹ thiên tai dựa vào cộng đồng. Khó khăn chính là hạn chế về nguồn lực, thiếu thông tin dự báo chính xác, và nhận thức chưa đồng đều trong cộng đồng. Khoảng 40% người dân cho biết thiếu kinh phí và trang thiết bị là rào cản lớn.

  4. Tác động của BĐKH làm gia tăng rủi ro: Biến đổi khí hậu làm tăng tần suất và cường độ thiên tai, khiến cho các hoạt động QLRRTT càng trở nên cấp thiết. Người dân tại các vùng ven biển và miền núi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, với tỷ lệ thiệt hại về nhà cửa và sản xuất nông nghiệp cao hơn 50% so với các vùng khác.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự tham gia của người dân trong QLRRTT tại Bình Định đã có những chuyển biến tích cực, phù hợp với lý thuyết bậc thang của Arnstein khi người dân dần được trao quyền và tham gia sâu hơn vào các hoạt động quản lý. Tuy nhiên, mức độ tham gia vẫn còn hạn chế so với yêu cầu, đặc biệt ở các cấp độ cao như ủy quyền và quản lý trực tiếp.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng phương pháp CBDRM và VCA (Đánh giá tình trạng dễ bị tổn thương dựa vào cộng đồng) đã chứng minh hiệu quả trong việc nâng cao năng lực ứng phó của cộng đồng. Tại Bình Định, các dự án do Hội Chữ thập đỏ và các tổ chức quốc tế tài trợ đã góp phần nâng cao nhận thức và kỹ năng cho người dân, nhưng phạm vi còn nhỏ và chưa đồng đều.

Việc thiếu nguồn lực, thông tin dự báo chưa chính xác và sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa các cấp chính quyền là những nguyên nhân chính làm giảm hiệu quả tham gia của người dân. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ tham gia của người dân theo từng hoạt động QLRRTT và bảng phân tích các yếu tố thuận lợi, khó khăn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền và nâng cao nhận thức: Triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn thường xuyên cho người dân về tác động của thiên tai và BĐKH, nâng cao kỹ năng ứng phó. Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân biết và tham gia kế hoạch PCTT lên trên 80% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp với Hội Chữ thập đỏ tỉnh.

  2. Phát triển hệ thống thông tin dự báo và truyền tin hiệu quả: Đầu tư nâng cấp công nghệ dự báo thời tiết, xây dựng kênh truyền thông đa dạng, đảm bảo thông tin đến tận cộng đồng nhanh chóng và chính xác. Mục tiêu giảm thiểu thiệt hại do thông tin sai lệch hoặc chậm trễ. Chủ thể thực hiện: Ban chỉ huy Phòng chống thiên tai tỉnh và Sở Thông tin và Truyền thông, trong vòng 1 năm.

  3. Khuyến khích sự tham gia chủ động của người dân trong lập kế hoạch và giám sát: Xây dựng cơ chế tham vấn và phản hồi ý kiến người dân trong quá trình xây dựng kế hoạch PCTT, đồng thời thành lập các tổ giám sát cộng đồng. Mục tiêu nâng tỷ lệ người dân tham gia trực tiếp lên 50% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: UBND các xã, phường phối hợp với các tổ chức xã hội.

  4. Tăng cường nguồn lực và trang thiết bị cho công tác ứng phó: Huy động nguồn lực từ ngân sách địa phương và các tổ chức tài trợ để trang bị thiết bị, đào tạo đội ứng phó nhanh chuyên nghiệp tại cấp xã, phường. Mục tiêu hoàn thiện đội ứng phó tại 100% xã, phường trọng điểm trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh, Sở Tài chính và các đơn vị liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về phòng chống thiên tai: Giúp hiểu rõ vai trò và cách thức huy động sự tham gia của cộng đồng trong QLRRTT, từ đó xây dựng chính sách phù hợp.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức quốc tế: Là tài liệu tham khảo để thiết kế các dự án giảm nhẹ thiên tai dựa vào cộng đồng, nâng cao hiệu quả can thiệp.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý công, môi trường và phát triển bền vững: Cung cấp cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu thực tiễn về sự tham gia cộng đồng trong quản lý rủi ro thiên tai.

  4. Cộng đồng dân cư và các nhóm dễ bị tổn thương: Giúp nâng cao nhận thức về quyền và trách nhiệm trong phòng chống thiên tai, từ đó chủ động tham gia các hoạt động ứng phó.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của người dân trong quản lý rủi ro thiên tai lại quan trọng?
    Sự tham gia giúp người dân nâng cao nhận thức, chủ động ứng phó, giảm thiểu thiệt hại và tăng cường khả năng thích ứng với thiên tai và biến đổi khí hậu. Ví dụ, tại Bình Định, người dân chủ động hơn trong việc bảo vệ tài sản và tính mạng sau khi tham gia các chương trình đào tạo.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến mức độ tham gia của người dân?
    Bao gồm nhận thức, nguồn lực, thông tin dự báo, sự hỗ trợ của chính quyền và tổ chức xã hội. Khó khăn như thiếu kinh phí và trang thiết bị cũng làm giảm sự tham gia.

  3. Làm thế nào để nâng cao sự tham gia của người dân trong QLRRTT?
    Thông qua tuyên truyền, đào tạo, xây dựng cơ chế tham vấn, tăng cường nguồn lực và phát triển đội ứng phó chuyên nghiệp tại địa phương.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá sự tham gia của người dân?
    Kết hợp phương pháp định tính và định lượng, sử dụng thang đo bậc thang của Arnstein, cùng với cách tiếp cận nghiên cứu hành động tham gia (PAR) để thu thập và phân tích dữ liệu.

  5. Biến đổi khí hậu ảnh hưởng như thế nào đến rủi ro thiên tai tại Bình Định?
    BĐKH làm tăng tần suất và cường độ các hiện tượng thiên tai như bão, lũ, hạn hán, gây thiệt hại lớn hơn cho cộng đồng, đặc biệt là các vùng ven biển và miền núi.

Kết luận

  • Người dân là trung tâm và chủ thể quan trọng trong quản lý rủi ro thiên tai, sự tham gia của họ góp phần giảm thiểu thiệt hại và tăng cường khả năng ứng phó.
  • Mức độ tham gia hiện nay tại Bình Định còn hạn chế, cần nâng cao nhận thức và tạo điều kiện để người dân tham gia sâu hơn vào các hoạt động QLRRTT.
  • Biến đổi khí hậu làm gia tăng rủi ro thiên tai, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa người dân, chính quyền và các tổ chức xã hội.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào nâng cao nhận thức, cải thiện hệ thống thông tin, khuyến khích sự tham gia chủ động và tăng cường nguồn lực ứng phó.
  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các chương trình đào tạo, dự án giảm nhẹ thiên tai dựa vào cộng đồng trong giai đoạn tới nhằm phát huy hiệu quả quản lý rủi ro thiên tai tại Bình Định.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và tổ chức xã hội cần phối hợp triển khai các khuyến nghị, đồng thời mở rộng nghiên cứu để cập nhật và điều chỉnh chính sách phù hợp với diễn biến thiên tai và biến đổi khí hậu.