Tổng quan nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh, một đô thị lớn của Việt Nam, đang trải qua quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa nhanh chóng, kéo theo sự gia tăng đáng kể lượng chất thải rắn sinh hoạt. Theo báo cáo tháng 8 năm 2018 của Ủy ban nhân dân thành phố, mỗi ngày thành phố thải ra khoảng trên 10.000 tấn chất thải rắn, trong đó có khoảng 8.500 tấn là chất thải rắn sinh hoạt. Tỷ lệ phát sinh chất thải rắn dự kiến tăng từ 7% đến 15% mỗi năm, tạo áp lực lớn lên công tác thu gom, xử lý và quản lý chất thải. Chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn được triển khai nhằm giảm thiểu lượng rác thải, tăng tỷ lệ tái chế và bảo vệ môi trường bền vững.

Tuy nhiên, tại Phường 13, Quận 11, TP. Hồ Chí Minh, việc thực hiện chương trình này còn nhiều hạn chế, đặc biệt là sự tham gia của người dân chưa cao, chỉ khoảng 15% người dân thực hiện phân loại rác thải sinh hoạt. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá thực trạng mức độ tham gia của người dân vào chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao sự tham gia này. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 01 đến tháng 06 năm 2019, tập trung tại Phường 13, Quận 11, với 151 phiếu khảo sát thu thập từ người dân địa phương.

Việc nâng cao sự tham gia của người dân không chỉ góp phần giảm thiểu ô nhiễm môi trường mà còn giúp phát triển bền vững công tác quản lý chất thải rắn sinh hoạt, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động tái chế và xử lý chất thải hiệu quả hơn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về sự tham gia của người dân trong quản lý công và môi trường. Theo Cohen và Uphoff (1977), sự tham gia là quá trình người dân can dự vào việc ra quyết định và thực hiện các chương trình ảnh hưởng đến họ. Florin và Wandersman (1990) nhấn mạnh sự tham gia là quá trình cá nhân tham gia vào các tổ chức và môi trường tác động đến họ. Các mô hình thang đo mức độ tham gia của Arntein (1969, 1971), Andre và Lanmafankpotin (2012), và Dower (1996) được sử dụng để phân tích các cấp độ tham gia từ thụ động đến trao quyền, bao gồm các mức như thông tin, tham vấn, tham gia, hợp tác và trao quyền.

Ba yếu tố chính ảnh hưởng đến sự thành công của chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn được rút ra từ kinh nghiệm quốc tế gồm: (1) sự tham gia tích cực của cộng đồng; (2) đầu tư thỏa đáng của nhà nước và xã hội vào cơ sở hạ tầng tái chế; (3) đội ngũ cán bộ nhiệt tình, có trình độ để vận động và tuyên truyền cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Giai đoạn nghiên cứu sơ bộ được thực hiện bằng phỏng vấn 6 cá nhân chủ chốt tại Phường 13 nhằm hiệu chỉnh bảng hỏi khảo sát. Giai đoạn nghiên cứu chính thức tiến hành khảo sát định lượng với 175 phiếu phát ra, thu về 151 phiếu hợp lệ, sử dụng phương pháp chọn mẫu phi xác suất thuận tiện.

Bảng hỏi gồm 35 câu hỏi được thiết kế dựa trên thang đo của Dower (1996) và Quyết định 44/2018/QĐ-UBND của UBND TP.HCM, chia thành 5 cấp độ tham gia: Thông tin, Tham vấn, Tham gia, Hợp tác và Trao quyền. Dữ liệu được thu thập trực tiếp, nhập liệu và phân tích bằng phần mềm SPSS với phương pháp thống kê mô tả nhằm đánh giá mức độ tham gia của người dân.

Quá trình thu thập dữ liệu diễn ra trong 30 ngày, đảm bảo tính đại diện cho cộng đồng dân cư Phường 13 với đa dạng về độ tuổi, giới tính, dân tộc, trình độ học vấn và nghề nghiệp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ nhận thức và thông tin về chương trình: Có 51% người dân biết đến chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn và 30,5% biết rất rõ. Tỷ lệ người dân không biết hoặc hoàn toàn không biết chỉ chiếm khoảng 8,6%. Kênh thông tin chính là cán bộ phường/khu phố/tổ dân phố (53,6%), tiếp theo là truyền thông qua tivi và mạng xã hội.

  2. Mức độ tham gia thực tế: Khoảng 74,9% người dân cho biết họ thực hiện phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn (58,3% thường xuyên, 16,6% rất thường xuyên). Tuy nhiên, ghi nhận thực tế cho thấy tỷ lệ này chỉ khoảng 25% đến 45%, phản ánh sự khác biệt giữa nhận thức và hành động thực tế.

  3. Vai trò của các bên liên quan: 65,6% người dân cho rằng chính họ đóng vai trò chủ đạo trong chương trình, bên cạnh đó UBND quận, phường, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể cũng được đánh giá là những lực lượng hỗ trợ quan trọng.

  4. Tham gia ý kiến và phản ánh: Có 89,4% người dân đồng ý hoặc hoàn toàn đồng ý rằng họ có quyền đóng góp ý kiến vào chương trình. 51% thường xuyên tham gia phản ánh, đề xuất thông tin và khó khăn trong quá trình thực hiện.

  5. Khó khăn và động lực tham gia: Người dân mong muốn được trang bị thùng rác phân loại (86% đồng ý), được khen thưởng (70% đồng ý) và có lợi ích kinh tế từ việc bán chất thải tái chế (80% đồng ý) để tăng cường sự tham gia.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự nhận thức về chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn đã được nâng cao, với hơn 80% người dân biết đến chương trình. Tuy nhiên, sự chênh lệch giữa nhận thức và hành động thực tế phản ánh những rào cản về thói quen, cơ sở vật chất và sự đồng bộ trong khâu thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải.

So sánh với các nghiên cứu trước đây tại các đô thị lớn khác, mức độ tham gia của người dân tại Phường 13 tương đối thấp, chủ yếu do thiếu sự hỗ trợ về vật chất và chính sách khuyến khích. Việc cán bộ phường và các tổ chức chính trị xã hội chưa thực sự năng động và sâu sát trong công tác tuyên truyền cũng là nguyên nhân hạn chế sự lan tỏa của chương trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ người dân biết đến chương trình theo các kênh thông tin, biểu đồ tròn phân bố mức độ tham gia thực tế và bảng tổng hợp các khó khăn, đề xuất của người dân. Những biểu đồ này giúp minh họa rõ nét sự khác biệt giữa nhận thức và hành động, từ đó làm cơ sở cho các giải pháp can thiệp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền đa kênh và nhóm nhỏ: Sử dụng công nghệ thông tin như ứng dụng di động, mạng xã hội (Zalo, Facebook) kết hợp với truyền thông nhóm nhỏ tại tổ dân phố để nâng cao nhận thức và lan tỏa thông tin đến 100% người dân trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện là UBND phường phối hợp với các đoàn thể chính trị - xã hội.

  2. Trang bị thùng rác phân loại cho hộ gia đình: Cung cấp thùng rác 2 ngăn miễn phí hoặc hỗ trợ chi phí cho các hộ dân trong vòng 6 tháng nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân loại rác tại nguồn. Chủ thể thực hiện là UBND quận, phường phối hợp với các nhà tài trợ và doanh nghiệp.

  3. Xây dựng chính sách khen thưởng và chế tài: Áp dụng cơ chế khen thưởng cho các hộ gia đình thực hiện tốt và xử phạt các trường hợp không thực hiện phân loại rác trong vòng 1 năm tới. Chủ thể thực hiện là UBND quận, phường phối hợp với các lực lượng chức năng.

  4. Đào tạo và nâng cao năng lực cho đội ngũ tuyên truyền viên: Tổ chức các khóa tập huấn nâng cao kỹ năng vận động, truyền thông cho lực lượng tuyên truyền viên và cộng tác viên nhằm tăng tỷ lệ hoạt động thực chất lên trên 80% trong 12 tháng. Chủ thể thực hiện là UBND phường và các tổ chức đoàn thể.

  5. Xây dựng mô hình điểm và nhân rộng: Thiết lập các mô hình điểm về phân loại rác tại nguồn tại các khu phố điển hình để làm gương, từ đó nhân rộng ra toàn phường trong vòng 18 tháng. Chủ thể thực hiện là UBND phường phối hợp với các tổ dân phố và cộng đồng dân cư.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về môi trường và đô thị: Luận văn cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về sự tham gia của người dân, giúp các cán bộ hoạch định chính sách xây dựng các chương trình quản lý chất thải hiệu quả hơn.

  2. Các tổ chức chính trị - xã hội và đoàn thể địa phương: Tài liệu giúp các tổ chức này hiểu rõ vai trò và mức độ tham gia của người dân, từ đó thiết kế các hoạt động tuyên truyền, vận động phù hợp với đặc điểm cộng đồng.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý công, môi trường: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, khung lý thuyết về sự tham gia và các mô hình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức hoạt động trong lĩnh vực xử lý chất thải: Các đơn vị này có thể dựa vào kết quả nghiên cứu để phát triển các giải pháp kỹ thuật, dịch vụ thu gom và tái chế phù hợp với nhu cầu và thói quen của người dân địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của người dân lại quan trọng trong chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt?
    Sự tham gia của người dân giúp nâng cao hiệu quả phân loại rác tại nguồn, giảm lượng rác thải không được xử lý đúng cách, đồng thời tạo thói quen bảo vệ môi trường bền vững. Ví dụ, tại Phường 13, người dân đóng vai trò chủ đạo trong việc phân loại rác, chiếm 65,6% ý kiến khảo sát.

  2. Các mức độ tham gia của người dân được phân loại như thế nào?
    Theo mô hình của Arntein và Dower, mức độ tham gia gồm các cấp độ từ thụ động (chỉ nhận thông tin) đến trao quyền (người dân tự quản lý và ra quyết định). Mức độ càng cao thì vai trò và trách nhiệm của người dân càng lớn.

  3. Nguyên nhân chính khiến người dân chưa tích cực tham gia phân loại rác tại nguồn là gì?
    Nguyên nhân bao gồm thói quen chưa hình thành, thiếu cơ sở vật chất như thùng rác phân loại, thiếu chính sách khuyến khích và chế tài xử phạt, cũng như sự chưa đồng bộ trong khâu thu gom và xử lý rác.

  4. Giải pháp nào hiệu quả để tăng cường sự tham gia của người dân?
    Các giải pháp gồm tăng cường tuyên truyền đa kênh, trang bị thùng rác phân loại, xây dựng chính sách khen thưởng và chế tài, đào tạo lực lượng tuyên truyền viên, và xây dựng mô hình điểm để nhân rộng.

  5. Làm thế nào để đánh giá mức độ tham gia của người dân trong chương trình?
    Có thể sử dụng bảng hỏi khảo sát với các câu hỏi phân loại theo 5 cấp độ tham gia (Thông tin, Tham vấn, Tham gia, Hợp tác, Trao quyền) và phân tích thống kê mô tả để đánh giá mức độ nhận thức và hành động thực tế của người dân.

Kết luận

  • Người dân Phường 13, Quận 11 đã có nhận thức tương đối tốt về chương trình phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn, với hơn 80% biết đến chương trình.
  • Mức độ tham gia thực tế còn hạn chế, chỉ khoảng 25% đến 45% người dân thực hiện phân loại rác đúng cách.
  • Các yếu tố như trang bị thùng rác phân loại, chính sách khen thưởng, và tuyên truyền hiệu quả là những động lực quan trọng thúc đẩy sự tham gia.
  • Luận văn đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao sự tham gia của người dân, hướng tới phát triển bền vững trong quản lý chất thải rắn sinh hoạt.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả và nhân rộng mô hình tại các phường khác trong Quận 11 và TP. Hồ Chí Minh.

Hành động ngay hôm nay: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp nhằm nâng cao nhận thức và sự tham gia của người dân, góp phần bảo vệ môi trường và phát triển bền vững đô thị.