Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh giao tiếp hiện đại, việc hiểu và vận dụng các phương châm hội thoại cùng phép lịch sự đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao hiệu quả giao tiếp. Luận văn “Đối chiếu hiện tượng vi phạm phương châm hội thoại và phép lịch sự trong truyện cười tiếng Hàn và tiếng Việt” tập trung nghiên cứu hiện tượng vi phạm các phương châm hội thoại gồm lượng, chất, quan hệ, cách thức và đa phương châm, cùng với phép lịch sự trong truyện cười của hai ngôn ngữ này. Nghiên cứu khảo sát 120 mẩu truyện cười tiếng Hàn và 120 mẩu truyện cười tiếng Việt, thu thập số liệu thống kê tỉ lệ vi phạm các phương châm nhằm làm rõ cơ chế tạo tiếng cười và đặc trưng văn hóa giao tiếp của hai dân tộc.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích, thống kê và đối chiếu các hiện tượng vi phạm phương châm hội thoại và phép lịch sự trong truyện cười tiếng Hàn và tiếng Việt, từ đó chỉ ra điểm tương đồng và dị biệt, đồng thời giải thích mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và tư duy của người Hàn và người Việt. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các lượt lời có hiện tượng vi phạm trong 240 mẩu truyện cười, được thu thập từ các tuyển tập truyện cười uy tín của hai nước. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ góp phần làm sáng tỏ lý thuyết ngữ dụng học mà còn hỗ trợ việc giảng dạy ngoại ngữ, dịch thuật và nâng cao nhận thức về giao tiếp hiệu quả qua các biểu hiện ngôn ngữ hài hước.

Theo kết quả thống kê, tỉ lệ vi phạm đa phương châm chiếm khoảng 30% trong truyện cười tiếng Hàn và 33,34% trong truyện cười tiếng Việt, tiếp theo là vi phạm phương châm chất (20,83% và 27,5%), quan hệ (21,67% và 13,33%), lượng (6,67% và 8,33%), cách thức (2,5% ở cả hai ngôn ngữ) và phép lịch sự (18,33% và 15%). Những số liệu này phản ánh rõ nét cách thức người Hàn và người Việt sử dụng vi phạm phương châm như một chiến lược giao tiếp nhằm tạo hiệu quả hài hước và thể hiện đặc trưng văn hóa riêng biệt.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng hai lý thuyết ngữ dụng học chủ đạo: lý thuyết phương châm hội thoại của Grice (1975) và lý thuyết phép lịch sự của Leech (1983). Lý thuyết phương châm hội thoại gồm bốn phương châm cơ bản: lượng (quantity), chất (quality), quan hệ (relation) và cách thức (manner), cùng với hiện tượng đa phương châm khi vi phạm đồng thời nhiều phương châm. Lý thuyết này giúp phân tích cách thức người nói vi phạm các quy tắc hội thoại nhằm tạo ra hàm ý và tiếng cười.

Lý thuyết phép lịch sự của Leech dựa trên nguyên tắc cân bằng lợi ích và thiệt hại giữa người nói và người nghe, với sáu phương châm lịch sự: khéo léo, hào hiệp, tán thưởng, khiêm tốn, tán đồng và cảm thông. Lý thuyết này giúp giải thích các biểu hiện lịch sự và vi phạm lịch sự trong giao tiếp, đặc biệt trong các tình huống hài hước.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Phương châm hội thoại: các quy tắc ngầm trong giao tiếp nhằm đảm bảo sự hợp tác và hiệu quả trong trao đổi thông tin.
  • Phép lịch sự: các chiến lược ngôn ngữ nhằm duy trì sự hài hòa và tôn trọng trong quan hệ xã hội.
  • Hiện tượng vi phạm: hành vi cố ý hoặc vô ý không tuân thủ các phương châm hoặc phép lịch sự, tạo ra hàm ý hoặc hiệu quả giao tiếp đặc biệt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thu thập, phân loại, miêu tả, phân tích và thống kê định lượng kết hợp với so sánh đối chiếu. Nguồn dữ liệu gồm 120 truyện cười tiếng Hàn và 120 truyện cười tiếng Việt, được lựa chọn theo chủ đề gia đình, bạn bè, tình yêu và xã hội, bao phủ các không gian giao tiếp đa dạng như gia đình, trường học, bệnh viện, chợ, công sở, v.v.

Cỡ mẫu gồm 240 mẩu truyện cười, được chọn lọc kỹ lưỡng từ các tuyển tập uy tín nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu phi xác suất theo tiêu chí chủ đề và tính đa dạng ngữ cảnh. Phân tích dữ liệu dựa trên lý thuyết của Grice và Leech, kết hợp thống kê tần suất vi phạm từng phương châm và phép lịch sự bằng công cụ tính phần trăm trực tuyến.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2021 đến 2023, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích, thống kê và đối chiếu. Kết quả được trình bày qua các bảng tần suất vi phạm phương châm và phép lịch sự, giúp minh họa rõ ràng các hiện tượng nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỉ lệ vi phạm đa phương châm cao nhất: Vi phạm đa phương châm chiếm 30% trong truyện cười tiếng Hàn và 33,34% trong truyện cười tiếng Việt, cho thấy đây là chiến lược phổ biến nhất để tạo tiếng cười.
  2. Vi phạm phương châm chất và quan hệ: Phương châm chất bị vi phạm 20,83% ở tiếng Hàn và 27,5% ở tiếng Việt; phương châm quan hệ bị vi phạm 21,67% ở tiếng Hàn và 13,33% ở tiếng Việt. Điều này phản ánh sự khác biệt trong cách thức người Hàn và người Việt sử dụng thông tin sai lệch hoặc không liên quan để gây hài hước.
  3. Vi phạm phương châm lượng và cách thức: Tỉ lệ vi phạm phương châm lượng là 6,67% (Hàn) và 8,33% (Việt), trong khi phương châm cách thức đều chiếm 2,5% ở cả hai ngôn ngữ, cho thấy mức độ vi phạm thấp hơn nhưng vẫn đóng vai trò trong cơ chế hài hước.
  4. Vi phạm phép lịch sự: Tỉ lệ vi phạm phép lịch sự là 18,33% trong truyện cười tiếng Hàn và 15% trong truyện cười tiếng Việt, cho thấy việc phá vỡ các chuẩn mực lịch sự cũng là một yếu tố quan trọng trong việc tạo ra tiếng cười.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc vi phạm đa phương châm và các phương châm khác trong truyện cười xuất phát từ mục đích tạo ra sự bất ngờ, mâu thuẫn và hài hước trong giao tiếp. Việc vi phạm phương châm chất thường liên quan đến việc nói điều không đúng sự thật hoặc phóng đại, tạo ra hiệu ứng hài hước thông qua sự phi lý. Vi phạm phương châm quan hệ thể hiện qua việc chuyển chủ đề đột ngột hoặc trả lời không liên quan, gây bất ngờ cho người nghe.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm rằng vi phạm phương châm hội thoại là chiến lược phổ biến trong truyện cười để tạo ra hàm ý và tiếng cười. Sự khác biệt về tỉ lệ vi phạm giữa tiếng Hàn và tiếng Việt phản ánh đặc trưng văn hóa và tư duy giao tiếp riêng biệt của hai dân tộc. Ví dụ, người Việt có xu hướng vi phạm phương châm chất nhiều hơn, thể hiện sự phóng đại và châm biếm sâu sắc hơn, trong khi người Hàn có tỉ lệ vi phạm phương châm quan hệ cao hơn, phản ánh cách thức giao tiếp tập trung vào mối quan hệ xã hội.

Vi phạm phép lịch sự trong truyện cười cũng được giải thích là nhằm mục đích tạo ra sự hài hước thông qua việc phá vỡ các chuẩn mực xã hội, đồng thời phản ánh các giá trị văn hóa về cách ứng xử và tôn trọng trong giao tiếp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỉ lệ vi phạm từng phương châm và phép lịch sự trong hai ngôn ngữ, giúp minh họa rõ ràng sự khác biệt và tương đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy ngữ dụng học trong đào tạo ngoại ngữ: Động từ hành động “tích hợp” kiến thức về phương châm hội thoại và phép lịch sự vào chương trình học tiếng Hàn và tiếng Việt nhằm nâng cao năng lực giao tiếp thực tế của người học. Thời gian thực hiện trong vòng 1-2 năm, chủ thể là các trường đại học và trung tâm ngoại ngữ.
  2. Phát triển tài liệu giảng dạy dựa trên truyện cười: “Sử dụng” truyện cười tiếng Hàn và tiếng Việt làm công cụ giảng dạy để minh họa các hiện tượng vi phạm phương châm và phép lịch sự, giúp người học hiểu sâu sắc hơn về văn hóa và giao tiếp. Chủ thể thực hiện là các nhà biên soạn giáo trình và giảng viên ngoại ngữ.
  3. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm về ngữ dụng học và giao tiếp hài hước: “Khuyến khích” các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tham gia trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm và kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao nhận thức về vai trò của vi phạm phương châm và phép lịch sự trong giao tiếp. Thời gian tổ chức định kỳ hàng năm.
  4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu trong dịch thuật và giao tiếp đa văn hóa: “Áp dụng” các phát hiện về vi phạm phương châm và phép lịch sự để cải thiện chất lượng dịch thuật và giao tiếp trong môi trường đa văn hóa, đặc biệt trong các lĩnh vực truyền thông, quảng bá văn hóa và du lịch. Chủ thể là các công ty dịch thuật, tổ chức văn hóa và giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành ngôn ngữ học, đặc biệt ngôn ngữ học so sánh đối chiếu: Giúp hiểu sâu về lý thuyết phương châm hội thoại và phép lịch sự, cũng như cách vận dụng trong phân tích ngôn ngữ hài hước.
  2. Người học và giảng dạy tiếng Hàn và tiếng Việt: Cung cấp kiến thức thực tiễn về cách sử dụng ngôn ngữ trong giao tiếp hài hước, hỗ trợ nâng cao kỹ năng giao tiếp và hiểu văn hóa.
  3. Chuyên gia dịch thuật và biên tập viên: Hỗ trợ trong việc nhận diện và xử lý các hiện tượng vi phạm phương châm và phép lịch sự khi dịch thuật, đảm bảo giữ nguyên hiệu quả hài hước và ý nghĩa văn hóa.
  4. Nhà nghiên cứu văn hóa và giao tiếp đa văn hóa: Cung cấp dữ liệu và phân tích về mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và tư duy trong giao tiếp hài hước, phục vụ cho các nghiên cứu liên ngành.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hiện tượng vi phạm phương châm hội thoại là gì?
    Hiện tượng vi phạm phương châm hội thoại là hành vi không tuân thủ các quy tắc về lượng, chất, quan hệ hoặc cách thức trong giao tiếp nhằm tạo ra hàm ý hoặc hiệu quả giao tiếp đặc biệt, thường được sử dụng trong truyện cười để gây tiếng cười.

  2. Tại sao vi phạm phép lịch sự lại xuất hiện trong truyện cười?
    Vi phạm phép lịch sự trong truyện cười nhằm tạo ra sự bất ngờ, phá vỡ chuẩn mực xã hội, từ đó gây hài hước và phản ánh các giá trị văn hóa về cách ứng xử, đồng thời giúp người đọc suy ngẫm về các mối quan hệ xã hội.

  3. Phương châm đa phương châm là gì và tại sao nó chiếm tỉ lệ cao?
    Phương châm đa phương châm là hiện tượng vi phạm đồng thời nhiều phương châm hội thoại trong một lượt lời. Nó chiếm tỉ lệ cao vì tạo ra hiệu quả hài hước phức tạp, khiến người nghe phải suy luận nhiều lớp hàm ý, tăng tính hấp dẫn của truyện cười.

  4. Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy ngoại ngữ?
    Kết quả nghiên cứu có thể được áp dụng bằng cách tích hợp truyện cười và phân tích vi phạm phương châm, phép lịch sự vào bài giảng, giúp người học hiểu sâu sắc hơn về ngữ dụng học và văn hóa giao tiếp, từ đó nâng cao kỹ năng giao tiếp thực tế.

  5. Điểm khác biệt chính giữa vi phạm phương châm hội thoại trong truyện cười tiếng Hàn và tiếng Việt là gì?
    Điểm khác biệt chính là tỉ lệ vi phạm phương châm chất cao hơn trong truyện cười tiếng Việt, phản ánh xu hướng phóng đại và châm biếm sâu sắc, trong khi truyện cười tiếng Hàn có tỉ lệ vi phạm phương châm quan hệ cao hơn, thể hiện sự tập trung vào mối quan hệ xã hội và sự liên quan trong giao tiếp.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ hiện tượng vi phạm phương châm hội thoại và phép lịch sự trong truyện cười tiếng Hàn và tiếng Việt, với tỉ lệ vi phạm đa phương châm chiếm ưu thế nhất.
  • Vi phạm các phương châm và phép lịch sự được sử dụng như chiến lược giao tiếp nhằm tạo hiệu quả hài hước và phản ánh đặc trưng văn hóa của hai dân tộc.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ lý thuyết ngữ dụng học, đồng thời hỗ trợ việc giảng dạy ngoại ngữ, dịch thuật và giao tiếp đa văn hóa.
  • Đề xuất tích hợp kiến thức về vi phạm phương châm và phép lịch sự vào giảng dạy, phát triển tài liệu và tổ chức các hoạt động nghiên cứu chuyên sâu.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu sang các thể loại văn học khác và ứng dụng thực tiễn trong đào tạo và giao tiếp đa văn hóa.

Hãy khám phá sâu hơn về ngữ dụng học và áp dụng những kiến thức này để nâng cao hiệu quả giao tiếp và hiểu biết văn hóa trong môi trường đa ngôn ngữ!