I. Tổng Quan Thành Ngữ Việt Nhật Nghiên Cứu Ngôn Ngữ Học
Thành ngữ luôn là đề tài thu hút sự quan tâm của các nhà ngôn ngữ học ở Việt Nam và trên thế giới. So sánh thành ngữ của tiếng nước mình và tiếng nước khác cũng đang là một xu hướng thu hút nhiều nhà nghiên cứu trong xu thế hội nhập toàn cầu hiện nay. Đề tài so sánh thành ngữ tiếng Việt với các thứ tiếng như tiếng Nhật mà người viết luận văn này tiến hành, cũng nằm trong trào lưu học tập, tham khảo, nghiên cứu và ứng dụng kiến thức hàn lâm vào thực tiễn sinh động của công cuộc giao lưu văn hóa, kinh tế đang ngày càng phát triển giữa các nước trên thế giới nói chung và hai dân tộc Việt Nam – Nhật Bản nói riêng. Khi chọn chuyên đề “So sánh thành ngữ Hán-Việt và Hán-Nhật” này, người viết gặp thuận lợi nhiều, mà khó khăn cũng không ít! Bởi vì, về thành ngữ tiếng Việt đã có biết bao “cây đại thụ” trong làng ngôn ngữ học nghiên cứu (mặc dù đi sâu vào thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt có ít hơn), nên khó mà phát hiện thêm điều gì mới mẻ. Người viết xin được phép trích dẫn, tập hợp các thành tựu của những người đi trước trong phần đầu của luận văn này (Chương I “Thành ngữ Hán Việt”).
1.1. Ý Nghĩa và Giá Trị của Thành Ngữ Việt Nam
Thành ngữ Việt Nam chứa đựng chiều sâu tư duy, kinh nghiệm sống, tập tục, lễ giáo, quan điểm thẩm mỹ, đạo lý làm người. Mỗi thành ngữ là một bài học cô đúc về đời sống xã hội. Theo Nguyễn Công Đức, thành ngữ không chỉ là yếu tố ngôn ngữ, mà còn là sự kết hợp của hai yếu tố ngôn ngữ và văn hóa. Vì thế, việc dạy tiếng cho người học mà chỉ dừng lại ở mức độ dạy từ vựng, các quy tắc ngữ pháp thì chưa nêu bật lên được cái đặc sắc của một ngôn ngữ. Cần phân tích, so sánh các thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật, để người học Việt Nam và Nhật Bản tìm được nét tương đồng cũng như dị biệt trên nền chữ Hán, văn tự mà cả hai dân tộc Việt – Nhật đều chịu ảnh hưởng to lớn của Trung Quốc từ rất xa xưa trong lịch sử của mỗi nước.
1.2. Ảnh Hưởng Văn Hóa Trung Hoa Đến Thành Ngữ Việt
Yếu tố gốc Hán có thể xem là điểm chung của thành ngữ cả hai thứ tiếng Việt – Nhật, để từ đó có thể tìm hiểu, so sánh nguồn gốc hình thành, cấu tạo đặc điểm ngữ nghĩa của chúng. Đã có nhiều nhà ngôn ngữ nghiên cứu, so sánh về thành ngữ Anh - Việt, Hán - Việt, Nga – Việt, … nhưng về Nhật – Việt thì còn tương đối ít. Vả lại, tiếng Nhật, theo khá nhiều người Việt, là khó nắm vững (do chữ viết khá phức tạp…) Nhưng quan hệ hợp tác hai nước Việt – Nhật ngày càng phát triển trên nhiều lĩnh vực: kinh tế, văn hóa, du lịch. nên rất cần những nghiên cứu về tiếng Nhật nói chung, và thành ngữ nói riêng, nhất là dựa trên cái nền chữ Hán khá tương đồng ở mỗi nước. Qua đó củng cố và thúc đẩy quan hệ hai nước, bằng cách giúp người Việt có thêm những hiểu biết sâu sắc về văn hóa Nhật Bản thông qua thành ngữ là một dạng giao tiếp đặc biệt, súc tích và lý thú.
II. Thách Thức Nghiên Cứu Thành Ngữ So Sánh Ngôn Ngữ Học
Việc nghiên cứu thành ngữ Việt Nam và Nhật Bản gặp nhiều thách thức. Thứ nhất, việc xác định ranh giới giữa thành ngữ và các đơn vị ngôn ngữ khác như tục ngữ, quán ngữ, từ ghép là một vấn đề phức tạp. Thứ hai, việc tìm kiếm và phân tích các tài liệu nghiên cứu về thành ngữ tiếng Nhật, đặc biệt là các công trình lớn và hệ thống, còn hạn chế. Thứ ba, sự khác biệt về văn hóa và lịch sử giữa hai nước có thể gây khó khăn trong việc so sánh và đối chiếu ý nghĩa của các thành ngữ tương đương. Tuy nhiên, những thách thức này cũng tạo ra cơ hội để các nhà nghiên cứu khám phá những khía cạnh mới và sâu sắc hơn về ngôn ngữ học đối chiếu và văn hóa.
2.1. Khó Khăn Trong Phân Loại và Định Nghĩa Thành Ngữ
Nhiều ý kiến khác nhau về khái niệm thành ngữ nói chung và thành ngữ trong tiếng Việt nói riêng. Để minh họa thêm và để phân biệt giữa thành ngữ với các đơn vị ngôn ngữ khác, nhiều tác giả còn nêu lên những đặc trưng khi so sánh giữa thành ngữ và tục ngữ, ngữ cú, tổ hợp từ… Hoàng Văn Hành trong Kể chuyện thành ngữ tục ngữ cho rằng “thành ngữ là một loại tổ hợp từ cố định, bền vững về hình thái – cấu trúc, hoàn chỉnh, bóng bẩy về ý nghĩa, được sử dụng rộng rãi trong giao tiếp thường ngày…” Ví dụ như: mặt hoa da phấn, chậm như rùa, lên xe xuống ngựa…
2.2. Hạn Chế Về Tài Liệu Nghiên Cứu Thành Ngữ Nhật Bản
Theo điều tra, được biết việc nghiên cứu về thành ngữ và chuyên ngành thành ngữ học tiếng Nhật, ngay tại đất nước Nhật Bản vẫn còn tương đối chậm trễ. Các công trình nghiên cứu chủ yếu ở dạng các bài viết với số lượng ít và lẻ tẻ. Vẫn chưa xuất hiện những tác phẩm lớn có hệ thống và toàn diện về thành ngữ tiếng Nhật nói chung và thành ngữ gốc Hán Nhật nói riêng. Là học viên Cao học chuyên ngành Ngôn ngữ học so sánh và đang dạy tiếng Nhật, chúng tôi muốn đóng góp một phần bé nhỏ của mình vào việc nghiên cứu, so sánh thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật.
III. Phương Pháp So Sánh Thành Ngữ Hán Việt và Hán Nhật
Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: phương pháp miêu tả đồng đại để nêu lên những đặc điểm của các thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt và tiếng Nhật (có gắn với miêu tả lịch đại khi nói về nguồn gốc, lịch sử hình thành các thành ngữ gốc Hán…); phương pháp đối chiếu, so sánh để nêu bật sự giống nhau và khác nhau giữa thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt và tiếng Nhật; phương pháp dịch nghĩa tương đương giữa các yếu tố Hán – Nhật, Hán – Việt và thuần Việt để nói lên ý nghĩa của thành ngữ; phương pháp thống kê để xác định về số lượng các thành ngữ, cũng như phân loại cấu trúc – hình thái, các dạng thức khác nhau của thành ngữ gốc Hán …
3.1. Đối Chiếu Cấu Trúc và Ý Nghĩa Thành Ngữ
Phương pháp đối chiếu, so sánh được sử dụng để làm nổi bật những điểm tương đồng và khác biệt giữa các thành ngữ gốc Hán trong tiếng Việt và tiếng Nhật. Điều này bao gồm việc phân tích cấu trúc ngữ pháp, ý nghĩa biểu đạt và cách sử dụng của các thành ngữ trong từng ngôn ngữ. Ví dụ, một thành ngữ có thể có cấu trúc tương tự nhưng lại mang ý nghĩa khác nhau do ảnh hưởng của văn hóa và lịch sử riêng của mỗi quốc gia.
3.2. Phân Tích Nguồn Gốc và Lịch Sử Hình Thành Thành Ngữ
Phương pháp miêu tả lịch đại được áp dụng để tìm hiểu nguồn gốc và quá trình hình thành của các thành ngữ gốc Hán trong cả tiếng Việt và tiếng Nhật. Điều này giúp làm sáng tỏ sự ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa và quá trình tiếp nhận, biến đổi các thành ngữ này trong từng ngôn ngữ. Việc nghiên cứu lịch sử cũng giúp hiểu rõ hơn về sự thay đổi ý nghĩa và cách sử dụng của các thành ngữ theo thời gian.
IV. Điểm Tương Đồng và Khác Biệt Thành Ngữ Việt Nhật
Thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật có nhiều điểm tương đồng về nguồn gốc hình thành, do đều chịu ảnh hưởng từ văn hóa Trung Hoa. Tuy nhiên, cũng có những khác biệt đáng kể về cấu trúc, ngữ nghĩa và cách sử dụng, do sự phát triển độc lập của hai ngôn ngữ và văn hóa. Một số thành ngữ được du nhập nguyên gốc từ tiếng Hán, trong khi một số khác có đặc điểm ngôn ngữ riêng biệt nhưng nội dung tương đồng. Ngoài ra, cũng có những thành ngữ chỉ tồn tại trong một ngôn ngữ, phản ánh những nét văn hóa độc đáo của dân tộc đó.
4.1. Thành Ngữ Du Nhập Nguyên Gốc Từ Tiếng Hán
Một số thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật được du nhập nguyên gốc từ tiếng Hán, thể hiện sự ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Trung Hoa đến cả hai quốc gia. Những thành ngữ này thường có cấu trúc và ý nghĩa tương đồng, ví dụ như "Ôn cố tri tân" (温故知新), "Trung hiếu song toàn" (忠孝両全). Tuy nhiên, cách phát âm và sử dụng có thể khác nhau do sự khác biệt về ngữ âm và ngữ pháp của tiếng Việt và tiếng Nhật.
4.2. Thành Ngữ Có Nội Dung Tương Đồng Hình Thức Khác Biệt
Một số thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật có nội dung tương đồng nhưng lại có hình thức biểu đạt khác biệt. Điều này phản ánh sự sáng tạo và biến đổi của ngôn ngữ trong quá trình tiếp nhận và sử dụng. Ví dụ, một thành ngữ có thể sử dụng hình ảnh hoặc ẩn dụ khác nhau để diễn tả cùng một ý nghĩa, do sự khác biệt về văn hóa và kinh nghiệm sống của người Việt và người Nhật.
V. Ứng Dụng Nghiên Cứu Thành Ngữ Giao Lưu Văn Hóa Việt Nhật
Nghiên cứu thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật có ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy giao lưu văn hóa giữa hai nước. Việc hiểu rõ ý nghĩa và cách sử dụng của các thành ngữ giúp người Việt và người Nhật giao tiếp hiệu quả hơn, tránh những hiểu lầm do khác biệt văn hóa. Ngoài ra, nghiên cứu thành ngữ cũng giúp người học tiếng Việt và tiếng Nhật nắm vững hơn vốn từ vựng và ngữ pháp, đồng thời hiểu sâu sắc hơn về văn hóa và tư duy của người bản xứ.
5.1. Thành Ngữ Trong Giao Tiếp Kinh Doanh Việt Nhật
Trong giao tiếp kinh doanh giữa Việt Nam và Nhật Bản, việc sử dụng thành ngữ một cách phù hợp có thể tạo ấn tượng tốt và thể hiện sự tôn trọng đối với đối tác. Ví dụ, việc sử dụng thành ngữ "Cộng vinh cộng tồn" (共栄共存) trong đàm phán có thể thể hiện mong muốn hợp tác lâu dài và cùng có lợi. Tuy nhiên, cần lưu ý sử dụng thành ngữ đúng ngữ cảnh và tránh những thành ngữ có thể gây hiểu lầm hoặc xúc phạm.
5.2. Thành Ngữ Trong Giảng Dạy và Học Tập Tiếng Việt Nhật
Trong giảng dạy và học tập tiếng Việt và tiếng Nhật, thành ngữ là một phần quan trọng của chương trình học. Việc học thành ngữ giúp người học mở rộng vốn từ vựng, cải thiện khả năng diễn đạt và hiểu sâu sắc hơn về văn hóa của hai nước. Giáo viên có thể sử dụng các bài tập và trò chơi liên quan đến thành ngữ để tạo sự hứng thú cho học sinh và giúp họ ghi nhớ kiến thức một cách hiệu quả.
VI. Kết Luận và Hướng Phát Triển Nghiên Cứu Thành Ngữ
Nghiên cứu so sánh thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật là một lĩnh vực đầy tiềm năng, góp phần làm sáng tỏ những nét tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ và văn hóa. Trong tương lai, cần có thêm nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về các khía cạnh khác nhau của thành ngữ, như nguồn gốc, cấu trúc, ngữ nghĩa, cách sử dụng và ảnh hưởng của văn hóa. Ngoài ra, việc biên soạn từ điển thành ngữ Nhật - Việt có gốc Hán cũng là một hướng phát triển quan trọng, giúp người học và người sử dụng ngôn ngữ có thêm công cụ hữu ích để tra cứu và tìm hiểu.
6.1. Đề Xuất Nghiên Cứu Chuyên Sâu Về Thành Ngữ
Cần có thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu về các khía cạnh khác nhau của thành ngữ Hán Việt và Hán Nhật, như nguồn gốc, cấu trúc, ngữ nghĩa, cách sử dụng và ảnh hưởng của văn hóa. Các nghiên cứu này có thể tập trung vào một loại thành ngữ cụ thể, một chủ đề nhất định hoặc một giai đoạn lịch sử nhất định. Điều này sẽ giúp làm sáng tỏ những khía cạnh phức tạp và đa dạng của thành ngữ, đồng thời cung cấp những kiến thức hữu ích cho việc giảng dạy và học tập ngôn ngữ.
6.2. Biên Soạn Từ Điển Thành Ngữ Nhật Việt Gốc Hán
Việc biên soạn một từ điển thành ngữ Nhật - Việt có gốc Hán là một hướng phát triển quan trọng, giúp người học và người sử dụng ngôn ngữ có thêm công cụ hữu ích để tra cứu và tìm hiểu. Từ điển này nên cung cấp thông tin chi tiết về nguồn gốc, ý nghĩa, cấu trúc, cách sử dụng và các ví dụ minh họa của từng thành ngữ. Ngoài ra, cũng nên có phần so sánh với các thành ngữ tương đương trong tiếng Việt hoặc tiếng Nhật để giúp người dùng hiểu rõ hơn về sự tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ.
