Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục theo Nghị quyết 29-NQ/TW của Đảng, việc nâng cao chất lượng dạy học phổ thông trở thành yêu cầu cấp thiết. Môn Vật lí, đặc biệt chương “Dòng điện xoay chiều” lớp 12, giữ vai trò quan trọng trong kỳ thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học, chiếm khoảng 15 tiết trong chương trình. Tuy nhiên, việc sử dụng sách giáo khoa (SGK) trong dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt là kỹ năng khai thác kênh hình và kênh chữ trong SGK chưa được rèn luyện bài bản cho học sinh (HS). Theo điều tra tại một số trường THPT huyện Tiên Yên, Quảng Ninh, 95% giáo viên (GV) cho rằng việc sử dụng SGK là cần thiết, nhưng chỉ 25% GV thường xuyên rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK cho HS với sự hỗ trợ của các kỹ thuật dạy học tích cực (KTDHTC). Đa số HS vẫn sử dụng SGK một cách tùy tiện, chủ yếu để ghi chép theo hướng dẫn của GV, thiếu tính chủ động và sáng tạo.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng kênh hình, kênh chữ trong SGK cho HS khi dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” nhằm phát huy tính tự lực học tập của HS. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 9/2014 đến tháng 7/2015 tại các trường THPT Tiên Yên và Nguyễn Trãi, huyện Tiên Yên, tỉnh Quảng Ninh. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả sử dụng SGK, phát triển năng lực tự học và tư duy khoa học cho HS, đồng thời cung cấp tài liệu tham khảo cho GV Vật lí phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên ba khung lý thuyết chính:

  1. Kỹ năng sử dụng sách giáo khoa: SGK được xem là phương tiện dạy học quan trọng nhất, cung cấp hệ thống tri thức cơ sở và phương pháp học tập hiện đại. Kỹ năng sử dụng SGK được hiểu là khả năng khai thác, xử lý và vận dụng linh hoạt các kênh thông tin (kênh hình và kênh chữ) trong SGK nhằm nâng cao hiệu quả học tập.

  2. Kỹ thuật dạy học tích cực (KTDHTC): Là các biện pháp tổ chức hoạt động học tập nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS. Các kỹ thuật được áp dụng gồm: động não, khăn phủ bàn, sơ đồ tư duy, KWL (Know, Want to know, Learned). Những kỹ thuật này giúp HS phát triển kỹ năng tư duy, hợp tác và tự đánh giá kết quả học tập.

  3. Tính tự lực học tập: Được hiểu là phẩm chất trung tâm của nhân cách HS, thể hiện qua khả năng tự đặt mục tiêu, tổ chức hoạt động, tự kiểm tra và điều chỉnh quá trình học tập. Tự lực học tập là yếu tố then chốt để HS phát triển năng lực học tập suốt đời.

Ba khái niệm chính trong nghiên cứu gồm: kỹ năng sử dụng kênh hình, kỹ năng sử dụng kênh chữ trong SGK, kỹ thuật dạy học tích cực và tính tự lực học tập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, lý thuyết về SGK, kỹ thuật dạy học tích cực và tính tự lực học tập.

  • Phương pháp điều tra thực tiễn: Thu thập dữ liệu qua phiếu điều tra với 20 GV dạy Vật lí và 391 HS lớp 12 tại các trường THPT Tiên Yên, Nguyễn Trãi (Quảng Ninh). Dự giờ 4 tiết học, tham khảo giáo án chương “Dòng điện xoay chiều”.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK trong dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” với sự hỗ trợ của một số kỹ thuật dạy học tích cực. Cỡ mẫu thực nghiệm gồm các lớp 12 tại trường THPT Tiên Yên.

  • Phương pháp phân tích thống kê toán học: Xử lý số liệu điều tra, đánh giá kết quả thực nghiệm bằng các bảng phân phối tần suất, phân phối tần suất lũy tích, và biểu đồ phân phối điểm kiểm tra.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2014 đến tháng 7/2015, bao gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng, xây dựng tiến trình rèn luyện, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng SGK của GV và HS: 95% GV cho rằng sử dụng SGK trong giờ học là cần thiết, 75% GV thường xuyên sử dụng SGK nhưng chỉ 25% GV thường xuyên rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK cho HS với sự hỗ trợ của KTDHTC. 100% HS nhận thức được vai trò quan trọng của SGK, 94% HS sử dụng SGK thường xuyên nhưng chủ yếu để ghi chép theo hướng dẫn GV, chưa phát huy tính tự lực.

  2. Kỹ năng sử dụng kênh hình và kênh chữ trong SGK còn hạn chế: HS chưa được rèn luyện bài bản các thao tác sử dụng kênh hình (quan sát, phân tích hình vẽ, bảng biểu, đồ thị) và kênh chữ (thu thập, xử lý, vận dụng thông tin). Việc này làm giảm hiệu quả tiếp thu kiến thức, đặc biệt với nội dung trừu tượng như dòng điện xoay chiều.

  3. Hiệu quả của tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK với KTDHTC: Thực nghiệm sư phạm cho thấy sau khi áp dụng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng kênh hình, kênh chữ trong SGK với các kỹ thuật như động não, khăn phủ bàn, sơ đồ tư duy, KWL, điểm kiểm tra của HS tăng trung bình 15% so với nhóm đối chứng. Tỷ lệ HS đạt điểm khá trở lên tăng từ 40% lên 65%.

  4. Phát huy tính tự lực học tập của HS: Qua khảo sát và quan sát, HS tham gia tích cực hơn trong các hoạt động học tập, chủ động tìm hiểu kiến thức, tự đánh giá và điều chỉnh kết quả học tập. 92% HS mong muốn được hướng dẫn sử dụng SGK với sự hỗ trợ của KTDHTC.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của SGK như một phương tiện cung cấp kiến thức và phát triển kỹ năng cho HS. Việc rèn luyện kỹ năng sử dụng kênh hình và kênh chữ trong SGK giúp HS tiếp cận kiến thức một cách hệ thống và sâu sắc hơn, đặc biệt với nội dung phức tạp như dòng điện xoay chiều. Sự hỗ trợ của các kỹ thuật dạy học tích cực tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính tự lực và sáng tạo của HS.

So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục phổ thông, kết quả phù hợp với quan điểm đổi mới phương pháp dạy học lấy HS làm trung tâm, khuyến khích tự học và phát triển năng lực. Việc áp dụng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK không chỉ nâng cao kết quả học tập mà còn góp phần hình thành phẩm chất tự lực, tự tin và tư duy phản biện cho HS.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ phân phối điểm kiểm tra trước và sau thực nghiệm, bảng tổng hợp tham số thống kê về mức độ sử dụng SGK của GV và HS, cũng như sơ đồ tư duy minh họa tiến trình rèn luyện kỹ năng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức tập huấn cho giáo viên về kỹ năng sử dụng SGK và kỹ thuật dạy học tích cực: Đào tạo GV về cách khai thác kênh hình, kênh chữ trong SGK và áp dụng các kỹ thuật như động não, khăn phủ bàn, sơ đồ tư duy, KWL nhằm nâng cao hiệu quả dạy học. Thời gian: trong vòng 6 tháng; Chủ thể: Sở GD&ĐT, các trường THPT.

  2. Xây dựng và áp dụng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK trong chương trình dạy học Vật lí lớp 12: Tiến trình cần được tích hợp vào kế hoạch giảng dạy, đặc biệt với chương “Dòng điện xoay chiều”. Thời gian: áp dụng ngay từ năm học tiếp theo; Chủ thể: GV Vật lí các trường THPT.

  3. Đổi mới phương pháp kiểm tra, đánh giá kỹ năng sử dụng SGK và tính tự lực học tập của HS: Thiết kế các bài kiểm tra đánh giá không chỉ kiến thức mà còn kỹ năng khai thác SGK và khả năng tự học. Thời gian: triển khai trong 1 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

  4. Tăng cường đầu tư trang thiết bị hỗ trợ dạy học hiện đại: Cung cấp máy chiếu, máy tính, phần mềm hỗ trợ để GV và HS có điều kiện vận dụng các kỹ thuật dạy học tích cực hiệu quả hơn. Thời gian: kế hoạch 2 năm; Chủ thể: Nhà trường, Sở GD&ĐT.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Vật lí THPT: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và tiến trình cụ thể để rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK, giúp GV đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Tài liệu giúp xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng GV và đổi mới kiểm tra đánh giá phù hợp với xu hướng phát triển năng lực HS.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Vật lí: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về kỹ năng sử dụng SGK và kỹ thuật dạy học tích cực, làm tài liệu tham khảo cho nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Nhà biên soạn SGK và chuyên gia giáo dục: Giúp hiểu rõ hơn về cách HS và GV sử dụng SGK, từ đó cải tiến nội dung và hình thức trình bày SGK phù hợp với nhu cầu phát triển kỹ năng của HS.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần rèn luyện kỹ năng sử dụng kênh hình và kênh chữ trong SGK?
    Kênh hình và kênh chữ là hai nguồn thông tin chính trong SGK. Rèn luyện kỹ năng sử dụng giúp HS khai thác hiệu quả, hiểu sâu kiến thức, đặc biệt với môn Vật lí có nhiều nội dung trừu tượng. Ví dụ, kỹ năng đọc đồ thị giúp HS phân tích hiện tượng vật lý chính xác hơn.

  2. Các kỹ thuật dạy học tích cực nào được áp dụng trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu sử dụng các kỹ thuật như động não, khăn phủ bàn, sơ đồ tư duy và KWL. Những kỹ thuật này kích thích tư duy sáng tạo, tăng cường hợp tác nhóm và giúp HS tự đánh giá kết quả học tập.

  3. Làm thế nào để GV xây dựng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK?
    GV cần phân tích nội dung kiến thức, xác định mục tiêu kỹ năng, thiết kế câu hỏi, bài tập phù hợp với từng kênh thông tin, đồng thời lựa chọn kỹ thuật dạy học tích cực hỗ trợ. Tiến trình gồm ba giai đoạn: lập kế hoạch, tổ chức thực hiện và kiểm tra đánh giá.

  4. Tính tự lực học tập của HS được phát huy như thế nào qua nghiên cứu?
    Thông qua việc HS được hướng dẫn tự tìm hiểu, xử lý thông tin trong SGK và tham gia các hoạt động học tập tích cực, tính tự lực được nâng cao. HS chủ động hơn trong học tập, tự đánh giá và điều chỉnh kết quả, từ đó phát triển năng lực tự học suốt đời.

  5. Nghiên cứu có thể áp dụng cho môn học khác ngoài Vật lí không?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung vào môn Vật lí, các nguyên tắc về rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK và áp dụng kỹ thuật dạy học tích cực có thể điều chỉnh và áp dụng cho các môn học khác có nội dung tương tự về tính trừu tượng và yêu cầu kỹ năng tự học cao.

Kết luận

  • SGK Vật lí là công cụ quan trọng giúp HS tiếp cận kiến thức khoa học, phát triển kỹ năng tư duy và tự học.
  • Kỹ năng sử dụng kênh hình và kênh chữ trong SGK còn hạn chế, cần được rèn luyện bài bản với sự hỗ trợ của kỹ thuật dạy học tích cực.
  • Tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK được xây dựng và thực nghiệm thành công, nâng cao kết quả học tập và phát huy tính tự lực của HS.
  • Các kỹ thuật dạy học tích cực như động não, khăn phủ bàn, sơ đồ tư duy, KWL góp phần tạo môi trường học tập tích cực, phát triển năng lực toàn diện cho HS.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao kỹ năng sử dụng SGK và đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Next steps: Triển khai tập huấn GV, áp dụng tiến trình trong giảng dạy thực tế, mở rộng nghiên cứu sang các môn học khác.

Call to action: Các trường THPT và GV Vật lí cần chủ động áp dụng tiến trình rèn luyện kỹ năng sử dụng SGK với kỹ thuật dạy học tích cực để nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực tự học cho HS.