Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản chương trình giáo dục phổ thông, việc phát triển năng lực tự học và tư duy phản biện cho học sinh được đặt lên hàng đầu. Theo báo cáo của ngành giáo dục, tại trường Trung học cơ sở Wellspring, Long Biên, Hà Nội, việc học sinh thiếu kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả trong môn Toán, đặc biệt trong chủ đề Hàm số bậc nhất lớp 9, đang là một vấn đề nổi bật. Nghiên cứu nhằm mục tiêu rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả cho học sinh trong dạy học chủ đề này, qua đó nâng cao năng lực tìm tòi, khám phá và tự học của học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào học sinh và giáo viên khối 9 tại trường THCS Wellspring trong năm học 2022-2023. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần phát triển phương pháp dạy học khám phá, tăng cường sự chủ động và sáng tạo của học sinh, đồng thời nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán thông qua việc sử dụng câu hỏi hiệu quả làm công cụ hỗ trợ. Nghiên cứu cũng nhằm xây dựng quy trình rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi phù hợp với đặc thù nội dung Hàm số bậc nhất, góp phần đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực học sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: Thuyết nhận thức Bloom và phương pháp dạy học khám phá. Thuyết Bloom phân loại các mức độ tư duy gồm: ghi nhớ, hiểu, vận dụng, phân tích, đánh giá và sáng tạo, giúp xác định mức độ tư duy mà câu hỏi hướng tới. Phương pháp dạy học khám phá nhấn mạnh vai trò của câu hỏi hiệu quả trong việc kích thích tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh tự xây dựng kiến thức. Các khái niệm chính bao gồm: câu hỏi hiệu quả (câu hỏi có cấu trúc rõ ràng, kích thích tư duy sâu sắc, phù hợp với mục tiêu học tập), kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả (khả năng tạo và sắp xếp câu hỏi nhằm thu thập thông tin và phát triển tư duy), quy trình thiết lập câu hỏi hiệu quả (7 bước từ xác định tiêu điểm đến tóm tắt kết luận), và các kỹ thuật đặt câu hỏi như 5W1H, kỹ thuật đảo ngược và mở rộng. Ngoài ra, nghiên cứu cũng phân loại câu hỏi theo mục đích (dạy bài mới, củng cố, kiểm tra) và theo mức độ xác định câu trả lời (câu hỏi đóng và mở).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp nghiên cứu tài liệu, điều tra quan sát và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm: tài liệu chính thức của Bộ Giáo dục và Đào tạo, sách giáo khoa Toán lớp 9, khảo sát 10 giáo viên Toán và 4 lớp 9 tại trường THCS Wellspring, cùng 92 học sinh tham gia khảo sát. Cỡ mẫu gồm 30 giáo viên và 92 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng trường học. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả, phân tích định tính qua quan sát và phỏng vấn, cùng xử lý số liệu bằng phần mềm thống kê để đánh giá hiệu quả thực nghiệm. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 12/2023, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, thiết kế kế hoạch dạy học, tổ chức thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và kỹ năng đặt câu hỏi của giáo viên còn hạn chế: 36,7% giáo viên chỉ có hiểu biết cơ bản về kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả, 40% thường xuyên sử dụng câu hỏi đóng đơn giản, chưa khai thác sâu tư duy học sinh. Chỉ 30% giáo viên xây dựng bộ câu hỏi trước mỗi tiết dạy một cách bài bản.

  2. Học sinh thiếu kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả: 92% học sinh thỉnh thoảng hoặc không bao giờ chủ động đặt câu hỏi trong tiết học Toán. 85% học sinh mong muốn được hướng dẫn kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả để nâng cao khả năng tự học.

  3. Thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt: Sau khi áp dụng quy trình rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả trong dạy học chủ đề Hàm số bậc nhất, tỷ lệ học sinh chủ động đặt câu hỏi tăng từ khoảng 15% lên 65%, điểm trung bình môn Toán của lớp thực nghiệm tăng 12% so với lớp đối chứng.

  4. Phản hồi tích cực từ giáo viên và học sinh: 90% giáo viên đánh giá phương pháp dạy học kết hợp câu hỏi hiệu quả giúp tăng cường sự tương tác và phát triển tư duy phản biện của học sinh. Học sinh cảm thấy hứng thú hơn, tự tin hơn trong việc tham gia các hoạt động học tập.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả có tác động tích cực đến sự chủ động và năng lực tư duy của học sinh trong môn Toán. Nguyên nhân chính là do phương pháp dạy học khám phá qua câu hỏi hiệu quả giúp học sinh không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn phát triển kỹ năng phân tích, tổng hợp và sáng tạo. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại nhấn mạnh vai trò của người học là trung tâm. Việc tăng cường câu hỏi mở và câu hỏi phân kỳ đã giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và khả năng giải quyết vấn đề. Biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh đặt câu hỏi trước và sau thực nghiệm minh họa rõ sự chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại khó khăn như tâm lý e ngại của học sinh và hạn chế về kỹ năng đặt câu hỏi của giáo viên, đòi hỏi sự hỗ trợ và đào tạo liên tục. Nghiên cứu góp phần làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của phương pháp dạy học khám phá qua câu hỏi hiệu quả, đồng thời đề xuất quy trình rèn luyện phù hợp với đặc thù nội dung Hàm số bậc nhất.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức đào tạo chuyên sâu cho giáo viên về kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả: Triển khai các khóa bồi dưỡng định kỳ nhằm nâng cao năng lực xây dựng và sử dụng câu hỏi đa dạng, phù hợp với từng nội dung bài học. Mục tiêu đạt 80% giáo viên có kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả trong vòng 1 năm.

  2. Xây dựng bộ câu hỏi mẫu và tài liệu hướng dẫn áp dụng trong dạy học: Phát triển hệ thống câu hỏi mẫu theo từng chủ đề Toán lớp 9, đặc biệt chủ đề Hàm số bậc nhất, giúp giáo viên dễ dàng tham khảo và áp dụng. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do Ban chuyên môn trường phối hợp với các chuyên gia thực hiện.

  3. Tích hợp hoạt động rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi vào kế hoạch giảng dạy: Giáo viên cần thiết kế các hoạt động nhóm, thảo luận, và phản hồi nhằm khuyến khích học sinh đặt câu hỏi mở và câu hỏi phân kỳ. Mục tiêu tăng tỷ lệ học sinh chủ động đặt câu hỏi lên trên 70% trong năm học tiếp theo.

  4. Tạo môi trường học tập an toàn, khích lệ sự sáng tạo và tự tin của học sinh: Xây dựng văn hóa lớp học tích cực, không phán xét câu hỏi của học sinh, đồng thời tổ chức các buổi thảo luận nhóm để học sinh chia sẻ và phát triển ý tưởng. Chủ thể thực hiện là giáo viên chủ nhiệm và tổ Toán, áp dụng liên tục trong các tiết học.

  5. Sử dụng công nghệ hỗ trợ trong việc đặt câu hỏi và phản hồi: Áp dụng các phần mềm học tập tương tác để thu thập câu hỏi của học sinh, tạo điều kiện cho học sinh đặt câu hỏi mọi lúc mọi nơi, đồng thời giáo viên có thể phản hồi kịp thời. Thời gian triển khai trong 1 học kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán trung học cơ sở: Nghiên cứu cung cấp phương pháp và quy trình cụ thể để rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về kỹ năng đặt câu hỏi, đồng thời hỗ trợ xây dựng chương trình giảng dạy đổi mới.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về phương pháp dạy học khám phá qua câu hỏi, làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu và luận văn.

  4. Phụ huynh học sinh: Hiểu rõ vai trò của kỹ năng đặt câu hỏi trong học tập, từ đó hỗ trợ con em phát triển tư duy phản biện và khả năng tự học tại nhà.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả lại quan trọng trong dạy học Toán?
    Kỹ năng này giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và khả năng giải quyết vấn đề, đồng thời tăng sự chủ động trong học tập. Ví dụ, học sinh có thể tự đặt câu hỏi để hiểu sâu hơn về hàm số bậc nhất và ứng dụng thực tế.

  2. Làm thế nào để giáo viên xây dựng câu hỏi phù hợp với từng mức độ tư duy?
    Giáo viên có thể áp dụng thang nhận thức Bloom để thiết kế câu hỏi từ ghi nhớ đến sáng tạo, đảm bảo kích thích tư duy đa chiều. Ví dụ, câu hỏi vận dụng yêu cầu học sinh áp dụng kiến thức hàm số vào bài toán thực tế.

  3. Phương pháp rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi cho học sinh được thực hiện như thế nào?
    Quy trình gồm 7 bước từ xác định tiêu điểm câu hỏi, khởi tạo câu hỏi, cải thiện, đến tóm tắt kết luận, kết hợp các kỹ thuật như 5W1H và kỹ thuật đảo ngược để phát triển tư duy. Thực nghiệm tại trường THCS Wellspring cho thấy hiệu quả rõ rệt.

  4. Làm sao để khắc phục tâm lý e ngại của học sinh khi đặt câu hỏi?
    Tạo môi trường học tập an toàn, không phán xét, khuyến khích thảo luận nhóm và phản hồi tích cực giúp học sinh tự tin hơn. Giáo viên nên dành thời gian cho học sinh suy nghĩ và phát triển câu hỏi.

  5. Có thể áp dụng phương pháp này cho các môn học khác không?
    Phương pháp dạy học khám phá qua câu hỏi hiệu quả có thể áp dụng rộng rãi trong nhiều môn học nhằm phát triển kỹ năng tư duy và tự học của học sinh, không chỉ riêng môn Toán.

Kết luận

  • Kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả là công cụ quan trọng giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và năng lực tự học trong môn Toán.
  • Thực trạng tại trường THCS Wellspring cho thấy giáo viên và học sinh còn nhiều hạn chế trong kỹ năng đặt câu hỏi, ảnh hưởng đến chất lượng dạy và học.
  • Áp dụng quy trình rèn luyện kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả trong dạy học chủ đề Hàm số bậc nhất đã nâng cao sự chủ động và kết quả học tập của học sinh.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu hỗ trợ, tích hợp hoạt động đặt câu hỏi vào giảng dạy và tạo môi trường học tập tích cực.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển tiếp theo trong việc ứng dụng phương pháp dạy học khám phá qua câu hỏi hiệu quả cho các chủ đề Toán khác và các môn học đa dạng.

Hành động tiếp theo: Các nhà trường và giáo viên nên triển khai đào tạo kỹ năng đặt câu hỏi hiệu quả, đồng thời áp dụng quy trình rèn luyện đã được nghiên cứu để nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực học sinh toàn diện.