Quyền Tự Do Khởi Kiện Vụ Án Dân Sự Theo Pháp Luật Việt Nam

Theo TS. Hoàng Ngọc Thỉnh, quyền khởi kiện vụ án dân sự là quyền tố tụng quan trọng của các chủ thể. Khởi kiện vụ án dân sự là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức nộp đơn yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hay của người khác. Khởi kiện trước hết là quyền dân sự của các chủ thể, là phương thức mà các chủ thể yêu cầu tòa án bảo vệ quyền dân sự cho mình, cho nhà nước hoặc người khác. Quyền dân sự này được pháp luật ghi nhận và bảo đảm thực hiện bằng việc tòa án xem xét, thụ lý và giải quyết.

Quyền khởi kiện được ghi nhận là một quyền con người trong Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền năm 1948 và các công ước quốc tế khác. Quyền khởi kiện là một trong những nhóm quyền tố tụng thuộc quyền con người và suy cho cùng thì quyền khởi kiện là quyền của một chủ thể trong mối quan hệ xã hội được pháp luật ghi nhận nhằm đảm bảo tốt nhất cho những quyền, lợi ích hợp pháp của mình được thực hiện. Theo các nhà nghiên cứu về tố tụng của Pháp thì “tố quyền” là khả năng được thừa nhận đối với cá nhân được yêu cầu sự can thiệp của công lý để đạt được sự tôn trọng các quyền và lợi ích chính đáng của mình.

Chủ thể khởi kiện phải có năng lực pháp luật tố tụng dân sự và năng lực hành vi tố tụng dân sự. Năng lực pháp luật tố tụng dân sự là khả năng có các quyền, nghĩa vụ tố tụng dân sự. Năng lực hành vi tố tụng dân sự là khả năng tự mình thực hiện các quyền, nghĩa vụ tố tụng dân sự. Người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự phải thông qua người đại diện hợp pháp để thực hiện quyền khởi kiện.

Người khởi kiện phải chứng minh được quyền và lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm hoặc có nguy cơ bị xâm phạm. Quyền và lợi ích hợp pháp có thể là quyền sở hữu, quyền sử dụng, quyền thừa kế, quyền nhân thân, quyền hợp đồng, và các quyền khác được pháp luật bảo vệ. Việc chứng minh quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm là căn cứ quan trọng để Tòa án thụ lý vụ án.

Người khởi kiện phải cung cấp đầy đủ chứng cứ chứng minh cho yêu cầu khởi kiện của mình. Chứng cứ có thể là tài liệu, vật chứng, lời khai của nhân chứng, kết luận giám định, và các nguồn chứng cứ khác theo quy định của pháp luật. Việc thu thập và cung cấp đầy đủ chứng cứ là trách nhiệm của người khởi kiện.

Hồ sơ khởi kiện bao gồm: đơn khởi kiện, các tài liệu chứng minh cho yêu cầu khởi kiện, giấy tờ tùy thân của người khởi kiện, và các tài liệu khác theo yêu cầu của Tòa án. Đơn khởi kiện phải có đầy đủ thông tin về người khởi kiện, người bị kiện, nội dung yêu cầu khởi kiện, và căn cứ pháp lý của yêu cầu khởi kiện.

Đơn khởi kiện phải được nộp tại Tòa án có thẩm quyền giải quyết vụ án. Thẩm quyền của Tòa án được xác định theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự. Người khởi kiện có thể nộp đơn trực tiếp tại Tòa án hoặc gửi qua đường bưu điện.

Sau khi nộp đơn khởi kiện, người khởi kiện phải nộp tạm ứng án phí theo quy định của pháp luật. Người khởi kiện cũng phải tham gia các hoạt động tố tụng theo yêu cầu của Tòa án, như cung cấp chứng cứ, tham gia hòa giải, tham gia phiên tòa xét xử.

Thẩm quyền theo lãnh thổ được xác định dựa trên nơi cư trú, nơi làm việc của người bị kiện, hoặc nơi xảy ra sự việc tranh chấp. Trong một số trường hợp, người khởi kiện có quyền lựa chọn Tòa án có thẩm quyền theo lãnh thổ.

Thẩm quyền theo cấp xét xử được phân chia giữa Tòa án cấp huyện và Tòa án cấp tỉnh. Tòa án cấp huyện có thẩm quyền giải quyết các vụ án dân sự đơn giản, Tòa án cấp tỉnh có thẩm quyền giải quyết các vụ án dân sự phức tạp hoặc có yếu tố nước ngoài.

Thẩm quyền theo loại việc được phân chia dựa trên tính chất của vụ án, như vụ án tranh chấp về hợp đồng, vụ án tranh chấp về quyền sở hữu, vụ án tranh chấp về thừa kế, và các loại vụ án khác.

Bộ luật Dân sự quy định thời hiệu khởi kiện đối với một số loại vụ án dân sự, như vụ án tranh chấp về hợp đồng, vụ án tranh chấp về thừa kế, vụ án tranh chấp về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Thời hiệu khởi kiện có thể là 2 năm, 3 năm, hoặc dài hơn, tùy thuộc vào loại vụ án.

Thời hiệu khởi kiện được tính từ thời điểm quyền và lợi ích hợp pháp của người khởi kiện bị xâm phạm. Trong một số trường hợp, thời hiệu khởi kiện có thể được tính lại từ thời điểm người khởi kiện biết hoặc phải biết về việc quyền và lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm.

Nếu người khởi kiện bỏ lỡ thời hiệu khởi kiện, Tòa án có quyền từ chối thụ lý vụ án. Trong trường hợp Tòa án đã thụ lý vụ án, người bị kiện có quyền yêu cầu Tòa án đình chỉ giải quyết vụ án do hết thời hiệu khởi kiện.

Người khởi kiện có quyền cung cấp chứng cứ, quyền yêu cầu Tòa án thu thập chứng cứ, quyền tham gia hòa giải, quyền tranh luận tại phiên tòa, quyền kháng cáo bản án, quyết định của Tòa án, và các quyền khác theo quy định của pháp luật.

Người khởi kiện có nghĩa vụ cung cấp thông tin trung thực, chính xác cho Tòa án, nghĩa vụ nộp tạm ứng án phí, nghĩa vụ tham gia các hoạt động tố tụng theo yêu cầu của Tòa án, và các nghĩa vụ khác theo quy định của pháp luật.

Nếu người khởi kiện không thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ theo quy định của pháp luật, Tòa án có quyền áp dụng các biện pháp xử lý theo quy định của pháp luật, như phạt tiền, đình chỉ giải quyết vụ án, hoặc bác yêu cầu khởi kiện.