I. Tổng Quan Quản Lý Trải Nghiệm Giáo Dục Bản Sắc Văn Hóa
Hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 nhấn mạnh vai trò của hoạt động trải nghiệm như một hoạt động giáo dục bắt buộc từ lớp 1 đến lớp 12. Ở cấp tiểu học, nội dung tập trung vào khám phá bản thân, rèn luyện bản thân, phát triển quan hệ với bạn bè, thầy cô và người thân trong gia đình. Các hoạt động xã hội và tìm hiểu một số nghề nghiệp gần gũi với học sinh, giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc cũng được tổ chức thực hiện với nội dung, hình thức phù hợp với lứa tuổi. Huyện Trạm Tấu, tỉnh Yên Bái, với 100% là đồng bào dân tộc Mông có những bản sắc văn hoá đặc trưng riêng, đang đối mặt với nhiều khó khăn trong việc triển khai nội dung này, đòi hỏi sự quan tâm và đầu tư đúng mức. Theo tác giả Bùi Thị Kiều Thơ (2022), Vụ Giáo dục dân tộc, Bộ Giáo dục và Đào tạo, các phương pháp thường được sử dụng là tổ chức các hoạt động trải nghiệm, tham quan, khảo sát thực tế tại các bản làng; khai thác kinh nghiệm thực tế, truyền thống văn hóa vốn có của học sinh.
1.1. Ý nghĩa của trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa
Ý nghĩa của trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa nằm ở việc tạo điều kiện cho học sinh tiểu học tiếp xúc trực tiếp với các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình, từ đó khơi gợi lòng tự hào và ý thức bảo tồn những giá trị này. Các hoạt động trải nghiệm giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về lịch sử, phong tục tập quán, nghệ thuật, ẩm thực và các di sản văn hóa khác của dân tộc. Qua đó, học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mà còn hình thành thái độ trân trọng và ý thức trách nhiệm trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc mình. Điều này đặc biệt quan trọng ở các trường dân tộc bán trú, nơi học sinh có thể xa rời môi trường gia đình và cộng đồng thường xuyên.
1.2. Vai trò của nhà trường trong giáo dục bản sắc văn hóa
Nhà trường đóng vai trò then chốt trong việc giáo dục bản sắc văn hóa cho học sinh. Cụ thể, nhà trường cần xây dựng chương trình và kế hoạch giáo dục phù hợp, lồng ghép các nội dung về văn hóa dân tộc vào các môn học và hoạt động ngoại khóa. Giáo viên cần được trang bị kiến thức và kỹ năng sư phạm để truyền đạt kiến thức một cách sinh động và hấp dẫn. Bên cạnh đó, nhà trường cần tạo ra môi trường học tập thân thiện, khuyến khích học sinh tham gia vào các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và thể thao mang đậm bản sắc dân tộc. Việc huy động sự tham gia của cộng đồng, các nghệ nhân và người lớn tuổi có kinh nghiệm cũng là một yếu tố quan trọng để nâng cao hiệu quả giáo dục. Nhà trường cũng cần xây dựng mối liên kết chặt chẽ với gia đình và cộng đồng để tạo ra sự đồng bộ trong giáo dục.
II. Thách Thức Quản Lý Hoạt Động Trải Nghiệm Tại Yên Bái
Mặc dù có ý nghĩa quan trọng, việc quản lý hoạt động trải nghiệm tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái vẫn còn nhiều hạn chế và bất cập. Cơ sở vật chất, trang thiết bị và đội ngũ giáo viên còn thiếu thốn so với quy mô trường lớp, ảnh hưởng không nhỏ tới quá trình triển khai, thực hiện công tác giáo dục. Tỷ lệ hộ nghèo, cận nghèo của các xã còn cao, giao thông đi lại khó khăn, kinh tế chưa phát triển, một số hủ tục lạc hậu của đồng bào vẫn còn tồn tại. Thực trạng quản lý hoạt động trải nghiệm cho học sinh tiểu học theo hướng giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc trong những năm học đã qua còn nhiều hạn chế, bất cập, thiếu tính đồng bộ. Theo luận văn của Nguyễn Thanh Huệ (2023), việc tổ chức HĐTN để giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc đến nay ít được chú trọng.
2.1. Khó khăn về nguồn lực và cơ sở vật chất
Việc thiếu thốn về nguồn lực, đặc biệt là cơ sở vật chất và trang thiết bị, là một trong những thách thức lớn nhất trong việc quản lý hoạt động trải nghiệm tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái. Nhiều trường học còn thiếu phòng học chức năng, phòng thí nghiệm, thư viện và các thiết bị dạy học hiện đại. Sân chơi, bãi tập và các công trình phục vụ hoạt động ngoại khóa còn hạn chế. Điều này gây khó khăn cho việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm đa dạng và phong phú, đặc biệt là các hoạt động liên quan đến văn hóa dân tộc, như biểu diễn nghệ thuật, làm đồ thủ công truyền thống hay tổ chức các trò chơi dân gian. Bên cạnh đó, nguồn kinh phí dành cho hoạt động trải nghiệm còn hạn hẹp, gây khó khăn cho việc mua sắm vật tư, trang thiết bị và mời các chuyên gia, nghệ nhân đến hướng dẫn.
2.2. Hạn chế về đội ngũ giáo viên và năng lực quản lý
Đội ngũ giáo viên tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái còn thiếu về số lượng và hạn chế về chất lượng. Nhiều giáo viên chưa được đào tạo bài bản về giáo dục bản sắc văn hóa và chưa có nhiều kinh nghiệm trong việc tổ chức hoạt động trải nghiệm. Năng lực quản lý của cán bộ quản lý trường học cũng cần được nâng cao để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục. Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong việc quản lý hoạt động trải nghiệm còn chưa chặt chẽ, dẫn đến hiệu quả chưa cao. Cần có những giải pháp đồng bộ để nâng cao năng lực cho đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý, đồng thời tăng cường sự phối hợp giữa các bên liên quan để tạo ra môi trường giáo dục tốt nhất cho học sinh.
2.3. Rào cản văn hóa và nhận thức cộng đồng
Một số hủ tục lạc hậu và nhận thức hạn chế của cộng đồng cũng là những rào cản trong việc triển khai hoạt động trải nghiệm tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái. Một số phụ huynh chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của giáo dục và còn có tư tưởng trông chờ, ỷ lại vào nhà trường. Một số phong tục tập quán truyền thống có thể không phù hợp với mục tiêu giáo dục và gây khó khăn cho việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm. Để vượt qua những rào cản này, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động để nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của giáo dục bản sắc văn hóa và khuyến khích sự tham gia tích cực của phụ huynh và cộng đồng vào các hoạt động giáo dục của nhà trường. Điều này đòi hỏi sự kiên trì, bền bỉ và những giải pháp phù hợp với đặc điểm văn hóa của từng địa phương.
III. Giải Pháp Nâng Cao Năng Lực Quản Lý Hoạt Động Trải Nghiệm
Để nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái, cần có những giải pháp đồng bộ và toàn diện, tập trung vào việc nâng cao năng lực cho đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý, tăng cường cơ sở vật chất và trang thiết bị, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp, và tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng. Theo tác giả Lê Huy Hoàng, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, hoạt động trải nghiệm sáng tạo sẽ giúp người học hình thành và phát triển được phẩm chất, năng lực, nhận ra năng khiếu, sở thích, đam mê.
3.1. Đổi mới phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm
Cần đổi mới phương pháp tổ chức hoạt động trải nghiệm theo hướng tăng cường tính chủ động, sáng tạo và hợp tác của học sinh. Thay vì chỉ truyền đạt kiến thức một chiều, giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh tự khám phá, tìm tòi và trải nghiệm thực tế. Các hoạt động trải nghiệm nên được thiết kế đa dạng, phong phú và phù hợp với lứa tuổi, trình độ và đặc điểm văn hóa của học sinh. Nên sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như dự án, trò chơi, đóng vai, thảo luận nhóm và thực địa để kích thích sự hứng thú và tham gia của học sinh. Việc kết hợp các hoạt động trải nghiệm trong và ngoài lớp học, giữa lý thuyết và thực hành sẽ giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về kiến thức và kỹ năng đã học.
3.2. Xây dựng môi trường học tập giàu bản sắc văn hóa
Việc xây dựng môi trường học tập giàu bản sắc văn hóa là một yếu tố quan trọng để nâng cao hiệu quả giáo dục bản sắc văn hóa cho học sinh. Nhà trường cần trang trí lớp học bằng các hình ảnh, đồ vật và sản phẩm thủ công mang đậm nét văn hóa dân tộc. Tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và thể thao truyền thống, như múa sạp, hát then, chơi các trò chơi dân gian và thi nấu các món ăn đặc sản. Khuyến khích học sinh sử dụng tiếng mẹ đẻ trong giao tiếp và học tập. Tổ chức các buổi giao lưu văn hóa giữa các dân tộc và mời các nghệ nhân, người lớn tuổi có kinh nghiệm đến truyền dạy kiến thức và kỹ năng. Môi trường học tập giàu bản sắc văn hóa sẽ giúp học sinh cảm thấy tự hào về nguồn gốc của mình và có ý thức giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc.
IV. Ứng Dụng Tổ Chức Hoạt Động Thực Tế Tại Trường Yên Bái
Ứng dụng các giải pháp trên vào thực tế quản lý hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái đòi hỏi sự linh hoạt và sáng tạo. Việc tổ chức các hoạt động thực tế cần phù hợp với điều kiện cụ thể của từng trường và từng địa phương. Theo tác giả Bùi Ngọc Diệp, cần gợi ý các hình thức tổ chức HĐTN có thể tổ chức được nhiều nhất, hiệu quả nhất đáp ứng nhu cầu và mục tiêu giáo dục trong bài Hình thức tổ chức các hoạt động trải nghiệm sáng tạo trong nhà trường phổ thông.
4.1. Tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế tại địa phương
Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế tại địa phương là một cách hiệu quả để giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc và gắn kết với cộng đồng. Nhà trường có thể tổ chức các chuyến tham quan đến các di tích lịch sử, văn hóa, các làng nghề truyền thống và các khu du lịch sinh thái. Trong quá trình tham quan, học sinh có thể gặp gỡ, giao lưu với các nghệ nhân, người lớn tuổi có kinh nghiệm và tìm hiểu về lịch sử, phong tục tập quán và các giá trị văn hóa của địa phương. Học sinh cũng có thể tham gia vào các hoạt động lao động sản xuất, như trồng trọt, chăn nuôi, làm đồ thủ công và giúp đỡ các gia đình có hoàn cảnh khó khăn. Qua đó, học sinh không chỉ học được những kiến thức và kỹ năng mới mà còn phát triển lòng yêu quê hương, đất nước và ý thức trách nhiệm với cộng đồng.
4.2. Lồng ghép giáo dục bản sắc văn hóa vào các môn học
Việc lồng ghép giáo dục bản sắc văn hóa vào các môn học là một cách hiệu quả để tích hợp nội dung văn hóa vào chương trình giảng dạy một cách tự nhiên và sinh động. Trong môn Ngữ văn, giáo viên có thể sử dụng các tác phẩm văn học dân gian, các câu chuyện cổ tích, các bài ca dao, tục ngữ để giới thiệu về lịch sử, phong tục tập quán và các giá trị văn hóa của dân tộc. Trong môn Lịch sử, giáo viên có thể tập trung vào các sự kiện lịch sử quan trọng liên quan đến dân tộc mình và vai trò của các nhân vật lịch sử. Trong môn Âm nhạc và Mỹ thuật, giáo viên có thể giới thiệu về các loại nhạc cụ dân tộc, các điệu múa truyền thống và các loại hình nghệ thuật dân gian. Việc lồng ghép giáo dục bản sắc văn hóa vào các môn học sẽ giúp học sinh tiếp thu kiến thức một cách dễ dàng và hứng thú hơn, đồng thời hình thành thái độ trân trọng và tự hào về văn hóa dân tộc.
V. Kết Luận Phát Triển Bền Vững Giáo Dục Bản Sắc Dân Tộc
Việc quản lý hoạt động trải nghiệm giáo dục bản sắc văn hóa dân tộc tại các trường dân tộc bán trú ở Yên Bái là một nhiệm vụ quan trọng và cần thiết để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Việc thực hiện thành công nhiệm vụ này đòi hỏi sự nỗ lực của cả nhà trường, gia đình, cộng đồng và các cấp quản lý giáo dục.
5.1. Tầm quan trọng của giáo dục bản sắc văn hóa trong tương lai
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, việc giáo dục bản sắc văn hóa càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Giáo dục bản sắc văn hóa giúp cho học sinh giữ vững được bản sắc của mình, không bị hòa tan vào các nền văn hóa khác. Giáo dục bản sắc văn hóa cũng giúp cho học sinh có thêm kiến thức và kỹ năng để giao lưu, hợp tác với các dân tộc khác trên thế giới một cách tự tin và hiệu quả. Việc đầu tư vào giáo dục bản sắc văn hóa là đầu tư cho tương lai của dân tộc, góp phần xây dựng một xã hội văn minh, giàu mạnh và bền vững.
5.2. Kiến nghị và đề xuất để phát triển giáo dục bản sắc
Để phát triển giáo dục bản sắc văn hóa một cách bền vững, cần có những chính sách và giải pháp đồng bộ từ các cấp quản lý giáo dục. Cần tăng cường đầu tư cho cơ sở vật chất, trang thiết bị và đội ngũ giáo viên tại các trường dân tộc bán trú. Cần xây dựng chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với đặc điểm văn hóa của từng địa phương. Cần tăng cường sự phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong việc giáo dục bản sắc văn hóa cho học sinh. Cần khuyến khích sự tham gia của các tổ chức xã hội, các doanh nghiệp và các cá nhân vào việc hỗ trợ giáo dục bản sắc văn hóa. Cần tạo điều kiện cho học sinh tham gia vào các hoạt động giao lưu văn hóa trong và ngoài nước để mở rộng tầm nhìn và nâng cao kiến thức.
