Phương pháp tiếp cận chức năng và lập pháp trong luật giao dịch bảo đảm: Kinh nghiệm quốc tế và đề xuất cải cách tại Việt Nam

• Tác giả: Pham Đức Minh
• Người hướng dẫn: Nguyễn Toàn Thắng, PhD
• Trường học: Ministry of Education and Ministry of Justice
• Chuyên ngành: Comparative Law
• Đề tài: Phương Pháp Tiếp Cận Chức Năng Và Lập Pháp Trong Luật Giao Dịch Bảo Đảm: Kinh Nghiệm Quốc Tế Và Đề Xuất Cải Cách Tại Việt Nam
• Loại tài liệu: graduation thesis
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hanoi

• INTRODUCTION
• Rationale of the Research
• Literature Review — The Overview of the Research Scenario
• Scientific and Practical Significance of the Dissertation
• Aims of the dissertation
• Methodology
• Structure of the dissertation
• 1. CHƯƠNG 1: THE THEORY OF THE LAW ON SECURED TRANSACTIONS AND THE FUNCTIONAL APPROACH
• 1.1. An Overview of Secured Transaction and Related Concepts
• 1.2. Overview of the Law of Secured Transaction. Definition and Characteristics
• 1.3. Theory of the Functional Approach — A Legislative Approach in the Law of Secured Transaction
• 1.3.1. A Brief History of Origin of the Functional Approach
• 1.3.2. Definition of the Functional Approach
• 1.3.3. Doctrinal Conflicts Caused by the Functional Approach
• 1.3.4. The Outer Limit of the Functional Approach: How far can it reach?
• 1.3.5. The Advantages and Disadvantages of the Functional Approach
• 2. CHƯƠNG 2: THE LEGAL FRAMEWORK FOR SECURED TRANSACTIONS IN VIETNAM
• 2.1. Definition of Secured Transactions under the law of Vietnam
• 2.2. Objects of Security Device
• 2.3. The Secured Obligations
• 2.4. Kinds of Security Device
• 2.5. The Creation of Security Devices
• 2.6. The Perfection of Security Device
• 2.7. Realization of the Collateral
• 2.8. Methods of Collateral Realization
• 3. CHƯƠNG 3: POTENTIAL IMPLEMENTATIONS OF THE FUNCTIONAL APPROACH TO REFORM THE LAW ON SECURED TRANSACTIONS IN VIETNAM: SUGGESTIONS FROM THE EXPERIENCED JURISDICTIONS
• 3.1. Mischaracterization and the Multitude of Security Devices: Experience from the United States
• 3.2. Reform Suggestions for Vietnam
• 3.2.1. Amendments to the Civil Code to Overcome Doctrinal Conflicts: Experiences from Louisiana
• 3.2.2. The Recognition of Ownership-based Security Devices: Experience from Japan
• 3.2.3. A Dynamic Body of Rules Trapped in The Civil Code: Experience from Thailand and ‘PPSA Jurisdictions’

I. Lý thuyết về luật giao dịch bảo đảm và phương pháp tiếp cận chức năng

Chương này tập trung vào việc phân tích lý thuyết cơ bản về luật giao dịch bảo đảm và phương pháp tiếp cận chức năng. Đầu tiên, khái niệm về giao dịch bảo đảm được định nghĩa như một thỏa thuận tạo ra quyền lợi bảo đảm để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ. Tiếp theo, phương pháp tiếp cận chức năng được giới thiệu như một cách tiếp cận lập pháp hiện đại, nhằm giải quyết sự phân mảnh và thiếu nhất quán trong luật giao dịch bảo đảm. Phương pháp này không chỉ thống nhất các quy định pháp lý mà còn thúc đẩy sự đa dạng của các loại hình bảo đảm, đặc biệt là đối với tài sản cá nhân, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho dòng vốn tín dụng.

1.1. Khái niệm và lịch sử của phương pháp tiếp cận chức năng

Phương pháp tiếp cận chức năng bắt nguồn từ nhu cầu giải quyết hai vấn đề chính trong luật giao dịch bảo đảm: sự phân mảnh trong hệ thống pháp luật và nhu cầu ngày càng tăng về các loại hình bảo đảm. Phương pháp này được phát triển từ các nghiên cứu của Grant Gilmore và các học giả khác, nhấn mạnh việc xác định bản chất thực sự của các giao dịch bảo đảm thay vì dựa vào hình thức pháp lý. Điều này giúp thống nhất các quy định và tạo ra một hệ thống pháp luật linh hoạt hơn.

1.2. Ưu điểm và hạn chế của phương pháp tiếp cận chức năng

Phương pháp tiếp cận chức năng mang lại nhiều lợi ích, bao gồm việc thống nhất các quy định pháp lý và thúc đẩy sự đa dạng của các loại hình bảo đảm. Tuy nhiên, phương pháp này cũng gặp phải một số hạn chế, đặc biệt là sự xung đột với các nguyên tắc truyền thống của luật dân sự. Ví dụ, việc xác định bản chất thực sự của giao dịch có thể dẫn đến sự mơ hồ trong việc áp dụng pháp luật.

II. Khung pháp lý về giao dịch bảo đảm tại Việt Nam

Chương này phân tích khung pháp lý hiện hành về giao dịch bảo đảm tại Việt Nam. Hệ thống pháp luật hiện tại được đánh giá là phức tạp và thiếu nhất quán, với nhiều loại hình bảo đảm khác nhau được quy định trong Bộ luật Dân sự. Điều này gây khó khăn trong việc tuân thủ và thực thi pháp luật. Ngoài ra, việc thiếu các quy định rõ ràng về các loại hình bảo đảm mới cũng hạn chế khả năng tiếp cận tín dụng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

2.1. Các loại hình bảo đảm theo Bộ luật Dân sự Việt Nam

Theo Bộ luật Dân sự hiện hành, có chín loại hình bảo đảm, trong đó bảy loại được coi là quyền lợi bảo đảm. Mỗi loại hình này được điều chỉnh bởi các quy định pháp lý riêng biệt, dẫn đến sự phức tạp trong việc áp dụng. Ngoài ra, có ít nhất bốn cơ chế tương tự như quyền lợi bảo đảm nhưng không được công nhận, gây khó khăn trong việc xác định tính hợp pháp của các giao dịch.

2.2. Thách thức trong thực thi pháp luật

Sự phức tạp và thiếu nhất quán trong khung pháp lý hiện hành gây ra nhiều thách thức trong việc thực thi pháp luật. Các quy định không rõ ràng dẫn đến sự mơ hồ trong việc xác định quyền lợi của các bên tham gia giao dịch. Điều này đặc biệt ảnh hưởng đến các doanh nghiệp nhỏ và vừa, vốn chiếm tỷ trọng lớn trong nền kinh tế Việt Nam.

III. Kinh nghiệm quốc tế và đề xuất cải cách tại Việt Nam

Chương này đề cập đến kinh nghiệm quốc tế trong việc áp dụng phương pháp tiếp cận chức năng và các đề xuất cải cách cho Việt Nam. Các quốc gia như Hoa Kỳ, Nhật Bản và Thái Lan đã thành công trong việc cải cách luật giao dịch bảo đảm bằng cách áp dụng phương pháp này. Những kinh nghiệm này có thể được tham khảo để cải thiện hệ thống pháp luật tại Việt Nam, đặc biệt là trong việc thống nhất các quy định và thúc đẩy sự đa dạng của các loại hình bảo đảm.

3.1. Kinh nghiệm từ Hoa Kỳ và Nhật Bản

Hoa Kỳ và Nhật Bản là hai quốc gia điển hình trong việc áp dụng phương pháp tiếp cận chức năng. Tại Hoa Kỳ, Điều 9 của Bộ luật Thương mại Thống nhất (UCC) đã thống nhất các quy định về giao dịch bảo đảm, trong khi Nhật Bản đã cải cách hệ thống pháp luật để công nhận các loại hình bảo đảm dựa trên quyền sở hữu. Những kinh nghiệm này có thể được áp dụng tại Việt Nam để cải thiện tính hiệu quả của hệ thống pháp luật.

3.2. Đề xuất cải cách cho Việt Nam

Dựa trên kinh nghiệm quốc tế, các đề xuất cải cách cho Việt Nam bao gồm việc sửa đổi Bộ luật Dân sự để thống nhất các quy định về giao dịch bảo đảm, công nhận các loại hình bảo đảm mới và tăng cường tính linh hoạt trong việc áp dụng pháp luật. Những thay đổi này sẽ giúp cải thiện môi trường tín dụng và thúc đẩy sự phát triển kinh tế.

Tổng quan nghiên cứu

Luật giao dịch bảo đảm đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế thông qua việc tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận tín dụng. Tại Việt Nam, các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) chiếm khoảng 97% tổng số doanh nghiệp, đóng góp khoảng 40% GDP quốc gia và sử dụng gần một nửa lực lượng lao động. Tuy nhiên, khung pháp lý hiện hành về giao dịch bảo đảm còn phức tạp, thiếu sự thống nhất và chưa đáp ứng được nhu cầu đa dạng của thị trường tín dụng, đặc biệt là trong việc sử dụng tài sản cá nhân làm tài sản bảo đảm. Luận văn tập trung nghiên cứu "Phương pháp chức năng" (Functional Approach) trong luật giao dịch bảo đảm, một cách tiếp cận lập pháp hiện đại đã được áp dụng thành công tại nhiều quốc gia nhằm giải quyết các vấn đề phân mảnh và hạn chế trong luật hiện hành.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích khái niệm, phạm vi và đặc điểm của phương pháp chức năng, đánh giá những hạn chế của pháp luật Việt Nam hiện tại, đồng thời đề xuất các giải pháp cải cách dựa trên kinh nghiệm quốc tế nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật giao dịch bảo đảm tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào luật giao dịch bảo đảm đối với tài sản động, trong giai đoạn từ năm 2015 đến nay, với trọng tâm là các quy định trong Bộ luật Dân sự 2015 và các văn bản hướng dẫn liên quan.

Nghiên cứu có ý nghĩa khoa học trong việc làm rõ khái niệm và phạm vi áp dụng của phương pháp chức năng, đồng thời đóng góp thực tiễn bằng cách đề xuất các giải pháp cải cách phù hợp với bối cảnh pháp lý và kinh tế Việt Nam, góp phần thúc đẩy dòng vốn tín dụng, đặc biệt cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa, từ đó nâng cao hiệu quả phát triển kinh tế xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về luật giao dịch bảo đảm và phương pháp chức năng, bao gồm:

• Khái niệm về quyền bảo đảm (Security Interest): Là quyền tài sản (ius in re) được cấp cho chủ nợ nhằm đảm bảo thực hiện nghĩa vụ của con nợ. Quyền này bao gồm quyền đòi tài sản bảo đảm và quyền ưu tiên thanh toán khi con nợ không thực hiện nghĩa vụ.

• Phương pháp chức năng (Functional Approach): Là cách tiếp cận lập pháp trong luật giao dịch bảo đảm, theo đó mọi quyền bảo đảm đồng thuận trên tài sản động được công nhận dựa trên chức năng bảo đảm nghĩa vụ, không phụ thuộc vào hình thức pháp lý truyền thống. Phương pháp này thống nhất các loại quyền bảo đảm thành một hệ thống pháp luật duy nhất, giúp giảm sự phân mảnh và tăng tính minh bạch.

• Lý thuyết so sánh pháp luật: Phân tích và so sánh các mô hình luật giao dịch bảo đảm tại các quốc gia như Hoa Kỳ (UCC Article 9), Canada, Úc, Nhật Bản, Thái Lan nhằm rút ra bài học và đề xuất phù hợp cho Việt Nam.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: quyền bảo đảm, thiết bị bảo đảm (security device), giao dịch bảo đảm, nguyên tắc manerus clausus (số lượng quyền hạn chế), và nguyên tắc công khai (publicity).

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

• Phương pháp phân tích văn bản pháp luật: Nghiên cứu các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành (Bộ luật Dân sự 2015, Nghị định 21/2021/NĐ-CP, Nghị định 99/2022/NĐ-CP) và các văn bản pháp luật quốc tế, tài liệu học thuật liên quan.

• Phương pháp so sánh pháp luật: So sánh các mô hình luật giao dịch bảo đảm và phương pháp chức năng tại các quốc gia có hệ thống pháp luật phát triển nhằm rút ra kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam.

• Phương pháp lịch sử và logic: Tracing sự phát triển của phương pháp chức năng từ lịch sử luật giao dịch bảo đảm, phân tích các mâu thuẫn lý luận và giới hạn áp dụng.

• Phương pháp định tính: Phân tích các vấn đề pháp lý, đánh giá ưu nhược điểm của phương pháp chức năng và đề xuất giải pháp cải cách.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các văn bản pháp luật liên quan và các tài liệu học thuật tiêu biểu trong lĩnh vực luật giao dịch bảo đảm. Thời gian nghiên cứu kéo dài khoảng 1 năm, từ việc thu thập tài liệu, phân tích đến đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Pháp luật Việt Nam hiện hành còn phân mảnh và phức tạp: Bộ luật Dân sự 2015 quy định 9 loại thiết bị bảo đảm, trong đó 7 là quyền bảo đảm, mỗi loại áp dụng bộ quy tắc riêng biệt. Ngoài ra, có ít nhất 4 cơ chế tương tự quyền bảo đảm nhưng không được công nhận chính thức, gây khó khăn trong thực thi và tuân thủ.

2. Phương pháp chức năng giúp thống nhất và đơn giản hóa pháp luật: Theo kinh nghiệm Hoa Kỳ và các quốc gia khác, việc áp dụng phương pháp chức năng với một hệ thống luật duy nhất cho mọi quyền bảo đảm trên tài sản động giúp giảm thiểu sự phân mảnh, tăng tính minh bạch và thuận tiện cho các bên tham gia giao dịch.

3. Phương pháp chức năng thúc đẩy đa dạng hóa các loại quyền bảo đảm: Điều này đặc biệt quan trọng với Việt Nam, nơi các doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm tỷ lệ lớn và cần tiếp cận tín dụng linh hoạt hơn, sử dụng tài sản cá nhân làm tài sản bảo đảm thay vì chỉ dựa vào bất động sản.

4. Phương pháp chức năng tạo điều kiện cho tự do thỏa thuận và phát triển thị trường tín dụng: Bằng cách công nhận quyền bảo đảm dựa trên chức năng và ý chí các bên, phương pháp này thúc đẩy quyền tự chủ của các bên, giảm thiểu các rào cản pháp lý truyền thống.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự phân mảnh pháp luật Việt Nam xuất phát từ việc áp dụng phương pháp truyền thống, giới hạn quyền bảo đảm trong các hình thức cụ thể do luật định, không cho phép tự do sáng tạo các hình thức mới. Điều này làm giảm khả năng đáp ứng nhu cầu tín dụng ngày càng đa dạng và phức tạp của thị trường.

So sánh với Hoa Kỳ, nơi áp dụng phương pháp chức năng qua UCC Article 9, cho thấy sự thống nhất pháp luật giúp giảm chi phí giao dịch, tăng tính minh bạch và thúc đẩy dòng vốn tín dụng. Các quốc gia như Canada, Úc, Nhật Bản cũng đã áp dụng thành công mô hình này, phù hợp với bối cảnh kinh tế hiện đại.

Việc áp dụng phương pháp chức năng tại Việt Nam sẽ giúp giải quyết các mâu thuẫn lý luận trong luật dân sự hiện hành, đặc biệt là mâu thuẫn giữa nguyên tắc manerus clausus và quyền tự chủ của các bên. Đồng thời, nó cũng giúp mở rộng phạm vi bảo đảm, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận vốn dễ dàng hơn, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh số lượng loại quyền bảo đảm và mức độ phức tạp pháp luật giữa Việt Nam và các quốc gia áp dụng phương pháp chức năng, cũng như bảng tổng hợp ưu nhược điểm của từng phương pháp.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Sửa đổi Bộ luật Dân sự để áp dụng phương pháp chức năng: Thay thế các quy định phân mảnh hiện tại bằng một hệ thống luật duy nhất cho quyền bảo đảm trên tài sản động, nhằm tạo sự thống nhất và minh bạch. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

2. Xây dựng hệ thống đăng ký quyền bảo đảm tập trung, hiện đại: Thiết lập cơ sở dữ liệu đăng ký quyền bảo đảm theo phương pháp chức năng, giúp công khai, minh bạch và dễ dàng tra cứu. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: Bộ Tư pháp, Bộ Kế hoạch và Đầu tư.

3. Tăng cường đào tạo, phổ biến kiến thức pháp luật mới cho các bên liên quan: Tổ chức các khóa đào tạo cho luật sư, doanh nghiệp, ngân hàng về phương pháp chức năng và các quy định mới để nâng cao nhận thức và khả năng áp dụng. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Bộ Tư pháp, các trường đại học luật.

4. Tham khảo kinh nghiệm quốc tế trong xây dựng và thực thi pháp luật: Học hỏi mô hình của Hoa Kỳ, Canada, Úc và các quốc gia châu Á đã áp dụng thành công phương pháp chức năng để điều chỉnh phù hợp với đặc thù Việt Nam. Thời gian: 1 năm nghiên cứu chuyên sâu. Chủ thể: Bộ Tư pháp, Viện nghiên cứu lập pháp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà làm luật và cơ quan quản lý nhà nước: Giúp hiểu rõ về phương pháp chức năng và các đề xuất cải cách pháp luật giao dịch bảo đảm, từ đó xây dựng chính sách phù hợp.

2. Luật sư và chuyên gia pháp lý: Nâng cao kiến thức chuyên sâu về luật giao dịch bảo đảm hiện đại, hỗ trợ tư vấn và giải quyết tranh chấp hiệu quả.

3. Doanh nghiệp, đặc biệt là SMEs: Hiểu rõ quyền lợi và nghĩa vụ trong giao dịch bảo đảm, tận dụng tối đa tài sản cá nhân để tiếp cận tín dụng.

4. Học giả và sinh viên ngành luật: Cung cấp tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về luật giao dịch bảo đảm và phương pháp chức năng, phục vụ học tập và nghiên cứu khoa học.

Câu hỏi thường gặp

1. Phương pháp chức năng là gì?
   Phương pháp chức năng là cách tiếp cận lập pháp trong luật giao dịch bảo đảm, công nhận mọi quyền bảo đảm trên tài sản động dựa trên chức năng bảo đảm nghĩa vụ, không phụ thuộc hình thức pháp lý truyền thống. Ví dụ, Hoa Kỳ áp dụng qua UCC Article 9.

2. Tại sao Việt Nam cần áp dụng phương pháp chức năng?
   Pháp luật hiện hành còn phân mảnh, phức tạp, không đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường tín dụng, đặc biệt với SMEs. Phương pháp chức năng giúp thống nhất luật, thúc đẩy tiếp cận tín dụng và phát triển kinh tế.

3. Phương pháp chức năng có ảnh hưởng gì đến quyền sở hữu tài sản?
   Phương pháp này làm rõ ranh giới giữa quyền sở hữu và quyền bảo đảm, cho phép chuyển giao quyền sở hữu nhằm mục đích bảo đảm nhưng vẫn bảo vệ quyền lợi các bên, tránh mâu thuẫn pháp lý.

4. Các loại giao dịch nào không thuộc phạm vi phương pháp chức năng?
   Bao gồm các giao dịch không có ý định bảo đảm nghĩa vụ, các quyền bảo đảm không đồng thuận, tài sản bất động, các giao dịch liên quan đến bảo hiểm, quyền đòi bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.

5. Làm thế nào để doanh nghiệp nhỏ và vừa tận dụng phương pháp chức năng?
   Bằng cách sử dụng tài sản cá nhân làm tài sản bảo đảm với thủ tục đơn giản, chi phí thấp hơn, doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận vốn vay, tăng khả năng phát triển kinh doanh.

Kết luận

• Phương pháp chức năng là cách tiếp cận hiện đại, thống nhất và hiệu quả trong luật giao dịch bảo đảm, giúp giải quyết các hạn chế của pháp luật truyền thống.
• Việt Nam hiện còn nhiều bất cập trong hệ thống pháp luật giao dịch bảo đảm, gây khó khăn cho doanh nghiệp, đặc biệt là SMEs.
• Áp dụng phương pháp chức năng sẽ thúc đẩy sự phát triển của thị trường tín dụng, tăng cường quyền tự chủ của các bên và nâng cao hiệu quả kinh tế.
• Cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan nhà nước trong việc sửa đổi pháp luật, xây dựng hệ thống đăng ký và đào tạo nhân lực.
• Mời các nhà làm luật, chuyên gia, doanh nghiệp và học giả cùng tham gia nghiên cứu, đóng góp ý kiến để hoàn thiện hệ thống pháp luật giao dịch bảo đảm tại Việt Nam trong 2-3 năm tới.

Hãy cùng chung tay xây dựng một hệ thống pháp luật giao dịch bảo đảm hiện đại, minh bạch và hiệu quả để thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế Việt Nam!