Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh khoa học công nghệ phát triển mạnh mẽ và nền kinh tế tri thức bùng nổ, ngành Giáo dục Việt Nam đang đứng trước yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện nhằm nâng cao năng lực người học. Theo Nghị quyết 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI, trọng tâm đổi mới là phát triển năng lực học sinh. Môn Hóa học, với đặc thù gắn liền giữa lý thuyết và thực nghiệm, cần chú trọng phát triển năng lực thực nghiệm hóa học (NLTNHH) cho học sinh trung học phổ thông (THPT). Tuy nhiên, thực tế dạy học hóa học tại nhiều trường phổ thông vẫn còn tồn tại tình trạng “dạy chay, học chay”, học sinh chỉ tiếp cận kiến thức qua sách vở và lời giảng, thiếu kỹ năng thực hành thí nghiệm. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả học tập và sự phát triển toàn diện năng lực của học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển NLTNHH cho học sinh thông qua dạy học thí nghiệm chương Este – Lipit trong chương trình Hóa học lớp 12 THPT tại một số trường trên địa bàn thành phố Hà Nội, trong khoảng thời gian từ tháng 11/2019 đến tháng 8/2020. Mục tiêu cụ thể là xây dựng và sử dụng hệ thống thí nghiệm hóa học (TNHH) phù hợp nhằm phát triển NLTNHH, đồng thời thiết kế công cụ đánh giá và kế hoạch dạy học minh họa. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học hóa học, góp phần đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học, đồng thời tạo cơ sở thực tiễn cho giáo viên áp dụng hiệu quả thí nghiệm trong giảng dạy.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về năng lực và lý thuyết về dạy học thí nghiệm trong hóa học. Năng lực được định nghĩa là tổ hợp các thuộc tính tâm lý, kiến thức, kỹ năng và thái độ của cá nhân, đáp ứng yêu cầu của một hoạt động cụ thể và được phát triển thông qua hoạt động đó. Cấu trúc năng lực theo nguồn lực hợp thành gồm kiến thức, kỹ năng, thái độ và biểu hiện qua năng lực hiểu, năng lực làm và năng lực ứng xử. Đặc biệt, năng lực thực nghiệm hóa học (NLTNHH) được cấu trúc thành bốn thành tố: xác định vấn đề và đề xuất phương án thực nghiệm; thiết kế phương án thực nghiệm; tiến hành thực nghiệm; xử lý, phân tích, báo cáo kết quả và rút ra kết luận.

Trong dạy học hóa học, thí nghiệm hóa học đóng vai trò then chốt trong việc hình thành và phát triển NLTNHH. Thí nghiệm giúp học sinh hiểu sâu kiến thức, rèn luyện kỹ năng thực hành, phát triển tư duy khoa học và tạo hứng thú học tập. Các phương pháp sử dụng thí nghiệm gồm: phương pháp nghiên cứu, phương pháp giải quyết vấn đề và phương pháp kiểm chứng, mỗi phương pháp có ưu điểm riêng phù hợp với mục tiêu và nội dung bài học.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát 33 giáo viên và 464 học sinh tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội, kết hợp với nghiên cứu tài liệu lý luận và thực tiễn. Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Nghiên cứu lý luận: Tổng quan các công trình, bài báo khoa học liên quan đến năng lực thực nghiệm hóa học và dạy học thí nghiệm.
  • Điều tra thực trạng: Sử dụng phiếu khảo sát, quan sát và phỏng vấn để đánh giá mức độ sử dụng thí nghiệm trong dạy học, năng lực thực nghiệm của học sinh, cũng như khó khăn và nhu cầu của giáo viên.
  • Thực nghiệm sư phạm: Áp dụng hệ thống thí nghiệm chương Este – Lipit vào dạy học thực tế, thu thập và xử lý dữ liệu để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của biện pháp.
  • Phân tích thống kê: Áp dụng các phương pháp thống kê toán học để xử lý dữ liệu khảo sát và thực nghiệm, đảm bảo tính khách quan và chính xác trong đánh giá kết quả.

Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ tháng 11/2019 đến tháng 8/2020, với cỡ mẫu gồm 33 giáo viên và 464 học sinh được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại Hà Nội.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ sử dụng thí nghiệm trong dạy học hóa học còn hạn chế: 78% giáo viên sử dụng thí nghiệm thường xuyên trong các buổi học thực hành, nhưng chỉ khoảng 30% sử dụng thí nghiệm thường xuyên trong các giờ dạy bài mới hoặc ôn tập. Hình thức sử dụng thí nghiệm chủ yếu là sử dụng hình vẽ, video minh họa và giáo viên biểu diễn, trong khi học sinh tự tiến hành thí nghiệm còn ít.

  2. Đánh giá về năng lực thực nghiệm hóa học của học sinh: 47% giáo viên đánh giá năng lực thực nghiệm của học sinh ở mức trung bình, chỉ 9% đánh giá tốt. Các kỹ năng như xác định mục đích thí nghiệm, đề xuất phương án, sử dụng dụng cụ và xử lý kết quả đều ở mức trung bình hoặc khá, số học sinh thành thạo kỹ năng còn rất ít.

  3. Khó khăn trong việc sử dụng thí nghiệm để phát triển năng lực: Thiếu dụng cụ, thiết bị, hóa chất (chiếm 55% ý kiến giáo viên), không có phòng thực hành chuyên biệt (48%), thiếu cán bộ chuyên trách (45%) và thời gian chuẩn bị hạn chế là những khó khăn lớn nhất.

  4. Học sinh có thái độ tích cực với thí nghiệm: 68% học sinh rất thích các giờ học có sử dụng thí nghiệm, 73% cho rằng việc phát triển năng lực thực nghiệm là cần thiết. Tuy nhiên, chỉ 38% học sinh thỉnh thoảng được trực tiếp tiến hành thí nghiệm trong giờ học, 34% hiếm khi hoặc chưa từng làm thí nghiệm trong phòng thực hành.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học hóa học tại các trường THPT Hà Nội chưa được khai thác tối đa, đặc biệt là việc để học sinh tự tiến hành thí nghiệm còn hạn chế. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển năng lực thực nghiệm của học sinh, khiến phần lớn học sinh chỉ đạt mức trung bình về kỹ năng và thái độ thực nghiệm.

Nguyên nhân chủ yếu là do thiếu thốn cơ sở vật chất, thiết bị và thời gian chuẩn bị của giáo viên, cũng như hạn chế về năng lực chuyên môn trong tổ chức thí nghiệm. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc phát triển năng lực thực nghiệm thông qua thí nghiệm thực hành được khẳng định là phương pháp hiệu quả nhất, giúp học sinh hình thành tư duy khoa học và kỹ năng thực hành cần thiết.

Việc học sinh đánh giá cao các giờ học có thí nghiệm và mong muốn được tự tiến hành thí nghiệm cho thấy tiềm năng phát triển năng lực thực nghiệm nếu được tạo điều kiện phù hợp. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ mức độ sử dụng thí nghiệm, biểu đồ đánh giá năng lực thực nghiệm của học sinh và biểu đồ khó khăn của giáo viên để minh họa rõ nét các vấn đề và nhu cầu thực tế.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường trang bị dụng cụ, thiết bị và hóa chất cho phòng thí nghiệm: Đầu tư cơ sở vật chất hiện đại, đảm bảo đủ số lượng và chất lượng dụng cụ thí nghiệm để học sinh có thể thực hành thường xuyên. Mục tiêu nâng tỷ lệ học sinh được thực hành thí nghiệm lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường thực hiện.

  2. Đào tạo nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp sử dụng thí nghiệm phát triển năng lực thực nghiệm, kỹ năng thiết kế và tổ chức thí nghiệm hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do các trường đại học sư phạm và trung tâm bồi dưỡng giáo viên chủ trì.

  3. Xây dựng và áp dụng hệ thống thí nghiệm hóa học chương Este – Lipit theo hướng tích cực: Phát triển bộ công cụ thí nghiệm đơn giản, an toàn, dễ thực hiện, phù hợp với điều kiện thực tế của các trường phổ thông. Triển khai thí điểm trong 6 tháng tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội.

  4. Tăng cường tổ chức các hoạt động thí nghiệm ngoại khóa và thí nghiệm tại nhà: Khuyến khích học sinh tự làm thí nghiệm dưới sự hướng dẫn của giáo viên, tạo môi trường học tập linh hoạt và sáng tạo. Mục tiêu tăng cường sự chủ động và hứng thú học tập, thực hiện liên tục trong năm học.

  5. Thiết kế và áp dụng bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm hóa học: Sử dụng các bài kiểm tra, phiếu quan sát, thảo luận nhóm và tự đánh giá để đánh giá toàn diện năng lực thực nghiệm của học sinh. Thời gian xây dựng và áp dụng trong 1 năm, do giáo viên chủ nhiệm và tổ bộ môn phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên dạy Hóa học THPT: Nhận được các biện pháp, phương pháp sử dụng thí nghiệm hiệu quả để phát triển năng lực thực nghiệm cho học sinh, từ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và tạo hứng thú học tập.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đầu tư cơ sở vật chất, tổ chức đào tạo giáo viên và phát triển chương trình dạy học tích cực, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên sư phạm Hóa học: Tham khảo các lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và thực nghiệm sư phạm về phát triển năng lực thực nghiệm, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp hiệu quả.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Có dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu sắc về việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học hóa học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao năng lực thực nghiệm hóa học quan trọng đối với học sinh THPT?
    Năng lực thực nghiệm giúp học sinh vận dụng kiến thức lý thuyết vào thực tế, phát triển kỹ năng quan sát, phân tích và giải quyết vấn đề, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và chuẩn bị cho các hoạt động nghiên cứu khoa học sau này.

  2. Phương pháp sử dụng thí nghiệm nào hiệu quả nhất để phát triển năng lực thực nghiệm?
    Phương pháp giải quyết vấn đề và phương pháp nghiên cứu được đánh giá cao vì giúp học sinh chủ động tìm hiểu, phát hiện và giải quyết các vấn đề thực nghiệm, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng thực hành.

  3. Khó khăn lớn nhất khi sử dụng thí nghiệm trong dạy học là gì?
    Thiếu dụng cụ, thiết bị, hóa chất và phòng thực hành chuyên biệt là những khó khăn phổ biến, cùng với hạn chế về thời gian chuẩn bị và năng lực tổ chức thí nghiệm của giáo viên.

  4. Làm thế nào để học sinh có thể tự tiến hành thí nghiệm an toàn tại nhà?
    Cần lựa chọn các thí nghiệm đơn giản, sử dụng nguyên liệu an toàn, có hướng dẫn chi tiết và giám sát từ giáo viên hoặc phụ huynh, đồng thời tổ chức các buổi ngoại khóa để hỗ trợ học sinh.

  5. Bộ công cụ đánh giá năng lực thực nghiệm gồm những gì?
    Bao gồm các bài kiểm tra lý thuyết và thực hành, phiếu quan sát kỹ năng trong giờ học, bảng tự đánh giá của học sinh và các hoạt động thảo luận nhóm nhằm đánh giá toàn diện kiến thức, kỹ năng và thái độ thực nghiệm.

Kết luận

  • Năng lực thực nghiệm hóa học là yếu tố then chốt giúp học sinh THPT phát triển toàn diện, gắn kết lý thuyết với thực tiễn.
  • Việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học hiện còn hạn chế, ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực thực nghiệm của học sinh.
  • Thiếu thốn cơ sở vật chất và năng lực tổ chức thí nghiệm của giáo viên là những rào cản chính cần khắc phục.
  • Hệ thống thí nghiệm chương Este – Lipit được xây dựng và áp dụng thành công góp phần nâng cao năng lực thực nghiệm cho học sinh.
  • Cần triển khai đồng bộ các giải pháp về trang bị thiết bị, đào tạo giáo viên, tổ chức thí nghiệm và đánh giá năng lực để nâng cao chất lượng dạy học hóa học.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và cơ quan quản lý giáo dục nên phối hợp triển khai các đề xuất nhằm phát triển năng lực thực nghiệm hóa học cho học sinh, góp phần đổi mới giáo dục theo hướng phát triển năng lực người học.