Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, con người được xem là yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển bền vững. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo dục và đào tạo được xác định là quốc sách hàng đầu, chuyển trọng tâm từ trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Cấp tiểu học được xem là nền tảng quan trọng để hình thành các năng lực cơ bản, trong đó năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo đóng vai trò thiết yếu. Môn Toán tiểu học không chỉ cung cấp kiến thức mà còn phát triển tư duy, khả năng suy luận và sáng tạo cho học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo trong dạy học Toán cho học sinh lớp 4 tại Trường Tiểu học Ngô Sĩ Liên, Đà Nẵng, trong giai đoạn năm học 2020-2021. Mục tiêu chính là đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm nâng cao năng lực này, góp phần cải thiện chất lượng dạy học môn Toán. Qua khảo sát 10 giáo viên và 100 học sinh, luận văn đánh giá thực trạng, mức độ hiểu biết của giáo viên về năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, cũng như mức độ hình thành năng lực này ở học sinh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực cá nhân theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT của Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong đó năng lực được định nghĩa là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập và rèn luyện, cho phép thực hiện thành công các hoạt động nhất định. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo được xem là năng lực chung, biểu hiện qua 6 thành tố: nhận ra ý tưởng mới, phát hiện và làm rõ vấn đề, hình thành và triển khai ý tưởng mới, đề xuất và lựa chọn giải pháp, thiết kế và tổ chức hoạt động, tư duy độc lập.

Phương pháp dạy học tích cực được áp dụng, bao gồm các phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, hợp tác nhóm nhỏ, trò chơi, vấn đáp và dự án. Các kỹ thuật như “Khăn trải bàn”, “Động não”, “Sơ đồ tư duy”, “Chia nhóm” và “Đặt câu hỏi” được sử dụng nhằm phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh trong môn Toán lớp 4.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ khảo sát thực tế tại Trường Tiểu học Ngô Sĩ Liên, với 10 giáo viên và 100 học sinh lớp 4 tham gia. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện tại trường. Dữ liệu được thu thập qua bảng hỏi khảo sát, bài kiểm tra năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, cùng quan sát và phỏng vấn sâu.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, tính tỷ lệ phần trăm và so sánh mức độ đạt được năng lực của học sinh. Ngoài ra, phương pháp lấy ý kiến chuyên gia được áp dụng để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp sư phạm đề xuất. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2020-2021, bao gồm khảo sát, đề xuất biện pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ hiểu biết của giáo viên về năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo (NL GQVĐ&ST): 100% giáo viên hiểu đúng khái niệm NL GQVĐ&ST theo Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT. Tuy nhiên, chỉ 30% giáo viên nhận biết chính xác các thành tố của năng lực này, còn 70% nhầm lẫn giữa NL GQVĐ&ST và năng lực giải quyết vấn đề toán học đặc thù.

  2. Quy trình dạy học phát triển NL GQVĐ&ST: Chỉ 30% giáo viên chọn đúng quy trình dạy học phù hợp để phát triển năng lực này trong môn Toán lớp 4. 40% giáo viên chọn quy trình chưa đầy đủ, chưa tạo điều kiện cho tư duy độc lập và sáng tạo của học sinh.

  3. Thực trạng áp dụng phương pháp dạy học tích cực: 80% giáo viên thường xuyên sử dụng các phương pháp tích cực như phát hiện và giải quyết vấn đề, vấn đáp, trò chơi để phát triển NL GQVĐ&ST cho học sinh. 20% còn lại chỉ thỉnh thoảng áp dụng.

  4. Mức độ yêu thích môn Toán của học sinh: 70% học sinh thích học môn Toán, đặc biệt yêu thích các nội dung số học và hình học, do tính trực quan và liên hệ thực tiễn cao. 30% học sinh không thích do cảm thấy kiến thức khó và nhàm chán.

  5. Đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh: Qua bài toán thực tế, chỉ 15% học sinh đạt mức tốt (điểm từ 8 trở lên), 45% đạt mức đạt, còn 40% học sinh cần cố gắng, chưa hình thành đầy đủ năng lực này.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên đã có nhận thức cơ bản về NL GQVĐ&ST nhưng còn hạn chế trong việc hiểu sâu sắc các thành tố và quy trình dạy học phát triển năng lực này. Điều này ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, dẫn đến 40% học sinh chưa phát triển tốt năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc nhầm lẫn giữa năng lực chung và năng lực đặc thù là vấn đề phổ biến, đòi hỏi tăng cường tập huấn chuyên môn cho giáo viên. Mức độ yêu thích môn Toán cao ở học sinh cho thấy tiềm năng phát triển năng lực nếu phương pháp dạy học được đổi mới phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên hiểu đúng khái niệm, thành tố và quy trình dạy học; biểu đồ tròn về mức độ yêu thích môn Toán của học sinh; bảng phân loại năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh theo ba mức độ.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các buổi tập huấn chuyên đề về NL GQVĐ&ST cho giáo viên tiểu học: Mục tiêu nâng cao nhận thức và hiểu biết sâu sắc về khái niệm, thành tố và quy trình dạy học phát triển năng lực. Thời gian thực hiện trong 6 tháng đầu năm học, do phòng GD&ĐT phối hợp với các trường tổ chức.

  2. Xây dựng và áp dụng các tình huống có vấn đề gắn kiến thức Toán với thực tiễn: Giúp học sinh vận dụng kiến thức vào giải quyết các tình huống thực tế, kích thích tư duy độc lập và sáng tạo. Giáo viên cần thiết kế tình huống phù hợp với đặc điểm tâm lý học sinh lớp 4, triển khai trong từng bài học.

  3. Lồng ghép quy trình dạy học phát triển NL GQVĐ&ST vào kế hoạch dạy học theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực: Giáo viên xây dựng kế hoạch bài dạy chi tiết, tích hợp các bước phát triển năng lực trong các hoạt động khởi động, khám phá, luyện tập và vận dụng sáng tạo. Thực hiện liên tục trong năm học.

  4. Đa dạng hóa phương pháp dạy học tích cực: Kết hợp phương pháp phát hiện và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, vấn đáp, trò chơi và dự án nhằm phát huy tối đa sự tích cực, chủ động của học sinh. Giáo viên cần được hỗ trợ về kỹ năng tổ chức và quản lý lớp học.

  5. Đánh giá thường xuyên và đa dạng năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh: Sử dụng kết hợp đánh giá qua sản phẩm học tập, quan sát, phỏng vấn và bài kiểm tra để có cái nhìn toàn diện, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học, đặc biệt giáo viên dạy Toán lớp 4: Nhận được các biện pháp sư phạm cụ thể để phát triển năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo cho học sinh, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trường tiểu học: Có cơ sở để xây dựng kế hoạch đào tạo, tập huấn giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và sinh viên ngành Sư phạm Tiểu học: Tham khảo khung lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực nghiệm để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo.

  4. Phòng Giáo dục và Đào tạo các địa phương: Áp dụng kết quả nghiên cứu để triển khai các chương trình đổi mới giáo dục, nâng cao chất lượng dạy học môn Toán và phát triển năng lực học sinh.

Câu hỏi thường gặp

  1. Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo là gì?
    Là năng lực biểu hiện qua việc phát hiện, làm rõ vấn đề; đề xuất, lựa chọn, thực hiện và đánh giá giải pháp; nhận ra và triển khai ý tưởng mới; có tư duy độc lập trong học tập và cuộc sống.

  2. Tại sao cần phát triển năng lực này trong dạy học Toán lớp 4?
    Năng lực này giúp học sinh vận dụng kiến thức Toán vào giải quyết các tình huống thực tế, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề, góp phần nâng cao chất lượng học tập và phát triển toàn diện.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để phát triển năng lực này?
    Phương pháp dạy học tích cực như phát hiện và giải quyết vấn đề, hợp tác nhóm, trò chơi, vấn đáp và dự án được đánh giá cao, kết hợp với các kỹ thuật như “Khăn trải bàn” và “Động não”.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo của học sinh?
    Có thể đánh giá qua sản phẩm học tập, quan sát quá trình học, phỏng vấn và bài kiểm tra có câu hỏi yêu cầu tư duy sáng tạo và giải quyết vấn đề thực tiễn.

  5. Giáo viên cần chuẩn bị gì để áp dụng các biện pháp này?
    Giáo viên cần được tập huấn chuyên sâu về khái niệm, thành tố và quy trình dạy học phát triển năng lực, đồng thời xây dựng kế hoạch bài dạy tích hợp các tình huống thực tiễn và phương pháp dạy học tích cực.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo trong dạy học Toán lớp 4, phù hợp với định hướng đổi mới giáo dục phổ thông.
  • Kết quả khảo sát cho thấy giáo viên có nhận thức cơ bản nhưng còn hạn chế về thành tố và quy trình phát triển năng lực, học sinh có 60% đạt mức năng lực từ đạt trở lên.
  • Đã đề xuất ba biện pháp sư phạm thiết thực: tập huấn giáo viên, xây dựng tình huống thực tiễn và lồng ghép quy trình dạy học phát triển năng lực vào kế hoạch bài dạy.
  • Thực nghiệm sư phạm tại Trường Tiểu học Ngô Sĩ Liên khẳng định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất.
  • Khuyến nghị các trường tiểu học và phòng GD&ĐT triển khai áp dụng các biện pháp này để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán và phát triển năng lực học sinh toàn diện.

Hành động tiếp theo: Các giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục nên tổ chức tập huấn, xây dựng kế hoạch dạy học tích hợp năng lực và áp dụng đánh giá đa dạng để nâng cao hiệu quả giáo dục.