Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học trung đại Việt Nam, hình ảnh người phụ nữ thường được phản chiếu qua lăng kính nam quyền, chịu sự chi phối của các quan niệm đạo đức Nho giáo và Phật giáo. Theo ước tính, trong suốt tám thế kỷ, tiếng nói của người phụ nữ trên văn đàn gần như bị im lặng, bị giới hạn trong khuôn khổ “tam tòng, tứ đức” và vị thế phụ thuộc vào nam giới. Luận văn tập trung phân tích hình tượng người phụ nữ trong hai tác phẩm tiêu biểu là Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn và Cung oán ngâm của Nguyễn Gia Thiều, qua đó làm sáng tỏ ảnh hưởng của quan niệm giới thời trung đại đến cách xây dựng nhân vật nữ và hiện tượng mượn giọng nữ trong thơ ca nam giới.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ: (1) cách thức miêu tả người chinh phụ và cung nữ phản ánh quan niệm về giới của các tác giả; (2) vai trò của cái nhìn đàn ông (male gaze) trong việc xây dựng hình tượng nhân vật; (3) ý nghĩa của hiện tượng mượn giọng nữ giới trong việc bày tỏ quan điểm chính trị và nhân sinh phi chính thống. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XIX, tại các tác phẩm tiêu biểu của hai tác giả nam giới, trong bối cảnh xã hội phong kiến với hệ thống quan niệm giới nghiêm ngặt.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển cách đọc mới theo khuynh hướng phê bình nữ quyền đối với văn học trung đại Việt Nam, góp phần làm sáng tỏ sự đa dạng và phức tạp trong hình ảnh người phụ nữ, đồng thời phản ánh những chuyển biến xã hội và tư tưởng thời kỳ này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba lý thuyết chính trong phê bình nữ quyền để phân tích:

  • Quan niệm nam tính – nữ tính: Dựa trên các nghiên cứu về giới trong xã hội và văn hóa, nữ tính được hiểu là tập hợp các phẩm chất được xã hội gán cho phụ nữ như dịu dàng, nhẫn nhịn, thiên chức làm mẹ, trong khi nam tính gắn với vai trò xã hội, quyền lực và hành động. Quan niệm này được khảo sát qua các biểu hiện trong văn học nhà nho Trung Quốc và Việt Nam trung đại, đặc biệt là ảnh hưởng của Nho giáo với các chuẩn mực “tam tòng, tứ đức”.

  • Lý thuyết cái nhìn đàn ông (male gaze): Xuất phát từ lý thuyết điện ảnh của Laura Mulvey, lý thuyết này chỉ ra cách thức người đàn ông chiếm quyền kiểm soát trong việc nhìn nhận và miêu tả phụ nữ như đối tượng thỏa mãn thị giác và ham muốn, đồng thời phản ánh sự bất bình đẳng giới trong văn hóa biểu hiện.

  • Hiện tượng mượn giọng (ventriloquism): Khái niệm này mô tả hiện tượng tác giả nam giới mượn giọng nhân vật nữ để bày tỏ quan điểm cá nhân, vượt qua giới hạn của định kiến xã hội và cấm kỵ về giới. Hiện tượng này vừa là chiến lược nghệ thuật vừa là cách thức thể hiện những quan điểm chính trị và nhân sinh phi chính thống.

Ba lý thuyết này được kết hợp để phân tích toàn diện sự xây dựng hình tượng người phụ nữ trong hai tác phẩm, đồng thời làm rõ mối quan hệ phức tạp giữa tác giả, nhân vật và xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phê bình nữ quyền kết hợp phân tích văn bản chi tiết. Nguồn dữ liệu chính là hai tác phẩm Chinh phụ ngâm (bản dịch hiện hành) và Cung oán ngâm cùng các tài liệu nghiên cứu liên quan về văn học Trung Quốc và Việt Nam trung đại.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ hai tác phẩm cùng các đoạn trích tiêu biểu, được chọn lọc theo tiêu chí thể hiện rõ quan niệm giới và hiện tượng mượn giọng. Phương pháp phân tích bao gồm:

  • Phân tích nội dung và ngôn ngữ để nhận diện các biểu hiện của quan niệm nam tính – nữ tính và cái nhìn đàn ông.

  • So sánh các đoạn văn để làm rõ sự khác biệt và tương đồng trong cách miêu tả người chinh phụ và cung nữ.

  • Giải mã hiện tượng mượn giọng qua việc đối chiếu giọng nói nhân vật và giọng tác giả.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ năm 2010 đến 2011, với các giai đoạn thu thập tài liệu, phân tích văn bản, viết luận và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Miêu tả người phụ nữ theo quan niệm nữ tính truyền thống: Cả hai tác phẩm đều xây dựng hình ảnh người phụ nữ với các đặc trưng nữ tính theo chuẩn mực Nho giáo như dịu dàng, nhẫn nhịn, trung thành và đảm đang. Ví dụ, người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm được mô tả với dáng vóc “phết phong lưu”, “vóc bồ liễu” và bổn phận “hiếu nam”, “dạy con đèn sách”, thể hiện vai trò làm con dâu, làm mẹ. Người cung nữ trong Cung oán ngâm cũng được miêu tả là “vưu vật” cung cấm, với hình ảnh “vẻ phù dung”, “áng đào kiểm”, phản ánh sự giam hãm và lệ thuộc trong cung cấm.

  2. Không gian sống bị giới hạn và phân chia rõ rệt theo giới: Người phụ nữ bị giới hạn trong không gian nội thất như buồng khuê, cung cấm, lầu cao, trong khi người đàn ông hoạt động ngoài chiến trường, đường xa. Các câu thơ đối lập như “Chàng thì đi cõi xa mưa gió / Thiếp thì về buồng cũ chiếu chăn” phản ánh rõ ràng quan niệm “nam ngoại – nữ nội” với sự phân biệt không gian và vai trò giới.

  3. Vai trò và vị thế giới tính trong mối quan hệ với người đàn ông: Người chinh phụ và cung nữ đều ý thức rõ vị trí thấp kém, phụ thuộc vào người đàn ông. Người cung nữ thể hiện sự tôn kính và phục tùng tuyệt đối với quân vương, đồng thời lo sợ mất đi sắc đẹp – giá trị duy nhất để giữ được sự sủng ái. Người chinh phụ thì trung thành, nguyện làm bóng theo chồng, thể hiện sự cam chịu và tận tụy trong khuôn khổ đạo lý Nho giáo.

  4. Hiện tượng mượn giọng nữ giới để bày tỏ quan điểm phi chính thống: Hai tác giả nam giới đã mượn giọng nhân vật nữ để thể hiện những quan điểm nhân sinh và chính trị không hoàn toàn phù hợp với chuẩn mực xã hội đương thời. Qua giọng nói của người chinh phụ và cung nữ, tác giả gián tiếp phê phán xã hội phong kiến, lên tiếng bênh vực quyền được hưởng hạnh phúc cá nhân và khát khao tình yêu, đồng thời hé lộ đời sống nội tâm phong phú của người phụ nữ tầng lớp thượng lưu.

Thảo luận kết quả

Sự miêu tả người phụ nữ trong hai tác phẩm phản ánh sự chi phối sâu sắc của quan niệm giới truyền thống, đặc biệt là các chuẩn mực đạo đức Nho giáo về nữ tính và vai trò giới. Không gian sống bị giới hạn và sự phân chia vai trò rõ ràng giữa nam và nữ thể hiện sự bất bình đẳng giới trong xã hội phong kiến.

Tuy nhiên, hiện tượng mượn giọng nữ giới cho phép các tác giả vượt qua ranh giới giới tính, tạo điều kiện cho sự biểu đạt những quan điểm mới mẻ, thậm chí là phản kháng xã hội. Đây là một chiến lược nghệ thuật vừa bảo vệ tác giả khỏi sự kiểm duyệt, vừa làm phong phú thêm hình ảnh người phụ nữ trong văn học.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn khẳng định sự tiến bộ trong cách nhìn nhận người phụ nữ của Đặng Trần Côn và Nguyễn Gia Thiều so với các nhà nho chính thống, khi họ không chỉ miêu tả người phụ nữ như đối tượng thụ động mà còn thể hiện được đời sống nội tâm phức tạp, khát vọng tự do và hạnh phúc cá nhân.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tần suất các yếu tố nữ tính truyền thống và phi truyền thống trong hai tác phẩm, hoặc bảng phân tích các biểu hiện của cái nhìn đàn ông và hiện tượng mượn giọng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về phê bình nữ quyền trong văn học trung đại Việt Nam: Tăng cường áp dụng các lý thuyết giới hiện đại để khai thác các tác phẩm cổ điển, nhằm làm sáng tỏ vai trò và tiếng nói của người phụ nữ trong lịch sử văn học.

  2. Phát triển các chương trình đào tạo và hội thảo chuyên sâu về giới và văn học: Hướng tới việc nâng cao nhận thức của sinh viên và nhà nghiên cứu về các vấn đề giới trong văn học, đặc biệt là trong bối cảnh văn học truyền thống.

  3. Xây dựng các dự án dịch thuật và phổ biến các tác phẩm có giọng nói nữ giới trong văn học trung đại: Giúp công chúng tiếp cận và hiểu rõ hơn về sự đa dạng trong hình ảnh người phụ nữ và các quan điểm về giới.

  4. Khuyến khích các nhà văn, nghệ sĩ hiện đại khai thác và tái hiện hình tượng người phụ nữ trung đại với góc nhìn đa chiều: Tạo ra các tác phẩm nghệ thuật mới mẻ, góp phần làm phong phú văn hóa đương đại và thúc đẩy bình đẳng giới.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu, và các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam và Đông Á: Giúp hiểu sâu sắc về quan niệm giới trong văn học trung đại, phương pháp phê bình nữ quyền và hiện tượng mượn giọng.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học: Cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích chi tiết để phát triển các công trình nghiên cứu mới về giới và văn học cổ điển.

  3. Nhà văn, biên kịch và nghệ sĩ: Tìm hiểu cách xây dựng nhân vật nữ đa chiều, khai thác các chủ đề về giới và quyền phụ nữ trong sáng tác nghệ thuật.

  4. Độc giả quan tâm đến văn hóa và xã hội Việt Nam: Nâng cao nhận thức về vai trò và hình ảnh người phụ nữ trong lịch sử văn học và xã hội, góp phần thúc đẩy bình đẳng giới.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao hai tác phẩm Chinh phụ ngâm và Cung oán ngâm lại được chọn làm đối tượng nghiên cứu?
    Hai tác phẩm tiêu biểu này thể hiện rõ nét hiện tượng mượn giọng nữ giới trong thơ nam giới và phản ánh sâu sắc quan niệm giới thời trung đại, đồng thời có ảnh hưởng lớn trong văn học Việt Nam.

  2. Hiện tượng mượn giọng nữ giới có ý nghĩa gì trong văn học trung đại?
    Đây là chiến lược nghệ thuật giúp tác giả nam giới bày tỏ quan điểm cá nhân, vượt qua giới hạn xã hội, đồng thời tạo điều kiện cho tiếng nói của người phụ nữ được thể hiện một cách gián tiếp.

  3. Cái nhìn đàn ông ảnh hưởng thế nào đến hình tượng người phụ nữ trong hai tác phẩm?
    Cái nhìn đàn ông biến người phụ nữ thành đối tượng thỏa mãn thị giác và ham muốn, đồng thời thể hiện sự bất bình đẳng giới trong cách miêu tả và xây dựng nhân vật.

  4. Quan niệm nữ tính truyền thống được thể hiện ra sao trong hai tác phẩm?
    Người phụ nữ được mô tả với các phẩm chất như dịu dàng, trung thành, nhẫn nhịn, đảm đang, gắn liền với vai trò làm vợ, làm mẹ và bổn phận đạo đức theo chuẩn mực Nho giáo.

  5. Luận văn có thể áp dụng cho nghiên cứu nào khác không?
    Phương pháp và kết quả nghiên cứu có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học trung đại khác, cũng như nghiên cứu so sánh về giới trong văn học Đông Á và các nền văn hóa phụ hệ khác.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ ảnh hưởng sâu sắc của quan niệm giới truyền thống đến cách xây dựng hình tượng người phụ nữ trong Chinh phụ ngâm và Cung oán ngâm.
  • Hiện tượng mượn giọng nữ giới được sử dụng như một chiến lược nghệ thuật để bày tỏ quan điểm chính trị và nhân sinh phi chính thống.
  • Cái nhìn đàn ông chi phối cách miêu tả, biến người phụ nữ thành đối tượng thỏa mãn thị giác và ham muốn, phản ánh sự bất bình đẳng giới trong xã hội phong kiến.
  • Nghiên cứu góp phần phát triển cách đọc mới theo khuynh hướng phê bình nữ quyền đối với văn học trung đại Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao nhận thức và phát triển nghiên cứu về giới trong văn học, đồng thời khuyến khích sáng tác nghệ thuật đa chiều về người phụ nữ.

Tiếp theo, cần mở rộng nghiên cứu sang các tác phẩm khác và tổ chức các hội thảo chuyên đề để phổ biến kết quả nghiên cứu. Độc giả và nhà nghiên cứu được khuyến khích tiếp cận và ứng dụng các lý thuyết phê bình nữ quyền trong nghiên cứu văn học cổ điển và đương đại.