Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là chính sách an sinh xã hội cốt lõi, được hình thành từ thế kỷ 19 và phát triển đa dạng trên toàn cầu. Tại Việt Nam, BHXH ra đời sau Cách mạng tháng Tám 1945, với các quy định pháp luật ngày càng hoàn thiện, đặc biệt là Luật BHXH năm 2014. Quỹ BHXH là bộ phận trung tâm, được Nhà nước bảo hộ nhằm bảo đảm an toàn tài chính và ổn định chính sách an sinh xã hội. Tuy nhiên, thực tiễn quản lý và sử dụng quỹ BHXH tại Việt Nam còn nhiều hạn chế, như mất cân đối tài chính do già hóa dân số, mức đóng góp chưa tương xứng với mức hưởng, và tình trạng nợ đọng, trốn đóng BHXH.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về quỹ BHXH, phân tích quy định pháp luật hiện hành, đánh giá thực trạng thực hiện và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật cũng như nâng cao hiệu quả quản lý quỹ BHXH tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các văn bản pháp luật về quỹ BHXH bắt buộc, tổ chức, hoạt động và cơ chế thu chi quỹ, không bao gồm quỹ bảo hiểm thất nghiệp. Nghiên cứu sử dụng số liệu từ BHXH Việt Nam, Tổng cục Thống kê và các văn bản pháp luật có liên quan, trong bối cảnh từ năm 2014 đến 2023.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện chính sách BHXH, góp phần bảo đảm an sinh xã hội bền vững, đồng thời hỗ trợ cán bộ quản lý và người lao động hiểu rõ hơn về quyền lợi và trách nhiệm trong hệ thống BHXH.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết an sinh xã hội: Xem BHXH là công cụ phân phối lại thu nhập, giảm thiểu rủi ro xã hội và bảo vệ người lao động trước các biến cố như ốm đau, thất nghiệp, tuổi già.
  • Mô hình tài chính ba bên (PAYG): Quỹ BHXH được hình thành từ đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và sự hỗ trợ của Nhà nước, tạo nên cơ chế chia sẻ rủi ro và cân đối thu chi.
  • Khái niệm quỹ BHXH: Quỹ tài chính độc lập, phi lợi nhuận, mang tính tích lũy và tương trợ cộng đồng, được quản lý tập trung, minh bạch và sử dụng đúng mục đích.
  • Nguyên tắc quản lý quỹ BHXH: Bao gồm nguyên tắc cân đối đóng – hưởng, an toàn tài chính, minh bạch, và hiệu quả đầu tư.
  • Pháp luật về quỹ BHXH: Điều chỉnh các vấn đề về nguồn hình thành, sử dụng, tổ chức quản lý và đầu tư quỹ BHXH.

Phương pháp nghiên cứu

  • Phương pháp duy vật biện chứng và lịch sử: Phân tích mối quan hệ phát triển của quỹ BHXH trong bối cảnh lịch sử và xã hội Việt Nam.
  • Phân tích, tổng hợp, logic: Hệ thống hóa các quy định pháp luật, số liệu và tài liệu nghiên cứu.
  • Phương pháp so sánh: Đối chiếu mô hình và chính sách BHXH của Việt Nam với một số quốc gia để rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Phương pháp thống kê: Thu thập và xử lý số liệu về mức đóng, mức hưởng, tình trạng nợ đọng, truy thu BHXH từ BHXH Việt Nam và các báo cáo ngành.
  • Nguồn dữ liệu: Văn bản pháp luật (Luật BHXH 2014, Nghị định 30/2016/NĐ-CP), báo cáo của BHXH Việt Nam, Tổng cục Thống kê, các nghiên cứu học thuật và bài viết chuyên ngành.
  • Cỡ mẫu và timeline: Nghiên cứu tập trung trên phạm vi toàn quốc, dữ liệu từ năm 2014 đến 2023, phân tích các số liệu thanh tra, truy thu BHXH trong giai đoạn 2021-2022 với hơn 92.000 người chưa tham gia BHXH được phát hiện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nguồn hình thành quỹ BHXH chủ yếu từ đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động: Người lao động đóng 8% mức lương, người sử dụng lao động đóng 14% trên quỹ tiền lương. Ngoài ra, quỹ còn có nguồn từ đầu tư tài chính và hỗ trợ của Nhà nước. Tỷ lệ đóng góp tổng cộng khoảng 31% (bao gồm BHXH, BHYT, BHTN).
  2. Mức hưởng BHXH hiện nay cao so với mức đóng góp: Ví dụ, mức hưởng lương hưu tối đa có thể đạt 75% mức bình quân tiền lương đóng BHXH, trong khi tổng mức đóng chỉ khoảng 22%. Điều này tạo áp lực lớn lên quỹ, đặc biệt trong bối cảnh già hóa dân số.
  3. Tình trạng nợ đọng và trốn đóng BHXH còn phổ biến: Năm 2021 và 9 tháng đầu năm 2022, có hơn 92.000 người chưa tham gia BHXH, với số tiền truy thu lên tới 246,6 tỷ đồng, ảnh hưởng tiêu cực đến cân đối quỹ.
  4. Quản lý và sử dụng quỹ BHXH còn nhiều hạn chế: Việc chi trả các chế độ BHXH chủ yếu qua hai phương thức: chi trả trực tiếp và gián tiếp, trong đó chi trả gián tiếp qua đại lý chi trả còn gây chậm trễ và khó kiểm soát.
  5. Hoạt động đầu tư quỹ BHXH còn hạn chế về đa dạng và hiệu quả: Quỹ chủ yếu đầu tư vào trái phiếu Chính phủ và gửi ngân hàng, đảm bảo an toàn nhưng lợi nhuận thấp, chưa khai thác hiệu quả nguồn vốn nhàn rỗi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân mất cân đối quỹ BHXH chủ yếu do mức hưởng cao không tương xứng với mức đóng, kết hợp với già hóa dân số làm tăng số người hưởng lương hưu trong khi số người đóng giảm. Tình trạng nợ đọng BHXH làm giảm nguồn thu, ảnh hưởng đến khả năng chi trả. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam còn thiếu các chính sách điều chỉnh mức hưởng linh hoạt và đa dạng hóa hình thức đầu tư quỹ.

Việc chi trả BHXH qua đại lý chi trả tuy giúp mở rộng phạm vi nhưng gây khó khăn trong kiểm soát và thanh quyết toán, làm giảm hiệu quả quản lý. Hoạt động đầu tư quỹ tập trung vào các tài sản an toàn như trái phiếu Chính phủ là phù hợp với nguyên tắc an toàn, nhưng cần cân nhắc mở rộng đầu tư để tăng lợi nhuận, đảm bảo bền vững quỹ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ đóng góp BHXH theo nhóm đối tượng, bảng so sánh mức đóng và mức hưởng BHXH, biểu đồ số người nợ đọng BHXH qua các năm, và sơ đồ quy trình chi trả BHXH trực tiếp và gián tiếp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác thu BHXH, giảm nợ đọng: Áp dụng biện pháp thanh tra, kiểm tra nghiêm ngặt, xử phạt vi phạm hành chính và hình sự đối với các đơn vị chậm đóng hoặc trốn đóng BHXH. Mục tiêu giảm nợ đọng ít nhất 30% trong 2 năm tới, do BHXH Việt Nam phối hợp với Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội thực hiện.

  2. Điều chỉnh chính sách mức đóng và mức hưởng BHXH: Xây dựng lộ trình điều chỉnh tỷ lệ đóng và công thức tính mức hưởng phù hợp với khả năng tài chính và xu hướng già hóa dân số, đảm bảo cân đối quỹ trong vòng 5-10 năm tới. Chủ thể thực hiện là Quốc hội và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội.

  3. Đa dạng hóa hình thức đầu tư quỹ BHXH: Mở rộng đầu tư vào các lĩnh vực có lợi nhuận ổn định và an toàn như bất động sản công nghiệp, hạ tầng xã hội, đồng thời xây dựng khung pháp lý rõ ràng về hạn mức và nguyên tắc đầu tư. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do BHXH Việt Nam phối hợp Bộ Tài chính.

  4. Cải tiến phương thức chi trả BHXH: Mở rộng ứng dụng công nghệ thanh toán điện tử, chi trả qua tài khoản ngân hàng, giảm chi trả gián tiếp để tăng tính minh bạch, nhanh chóng và an toàn. Mục tiêu đạt 80% chi trả qua tài khoản trong 3 năm tới, do BHXH Việt Nam phối hợp Ngân hàng Nhà nước thực hiện.

  5. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý BHXH và tuyên truyền nâng cao nhận thức người lao động, người sử dụng lao động: Tổ chức đào tạo chuyên sâu, tập huấn về pháp luật BHXH, kỹ năng quản lý quỹ và truyền thông chính sách BHXH. Thời gian triển khai liên tục, do BHXH Việt Nam và các cơ quan liên quan đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý và nhân viên ngành BHXH: Nắm vững kiến thức pháp luật về quỹ BHXH, nâng cao hiệu quả quản lý, thu chi và đầu tư quỹ, từ đó thực thi chính sách BHXH hiệu quả hơn.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan lập pháp: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng, điều chỉnh chính sách và pháp luật về BHXH phù hợp với thực tiễn và xu hướng phát triển xã hội.

  3. Người lao động và người sử dụng lao động: Hiểu rõ quyền lợi, nghĩa vụ trong việc tham gia BHXH, từ đó nâng cao ý thức đóng góp và tuân thủ pháp luật, giảm thiểu tranh chấp lao động.

  4. Giảng viên, sinh viên và nghiên cứu sinh chuyên ngành Luật kinh tế, Luật lao động, An sinh xã hội: Tài liệu tham khảo bổ ích cho việc học tập, nghiên cứu và phát triển các đề tài liên quan đến BHXH và chính sách an sinh xã hội.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quỹ BHXH được hình thành từ những nguồn nào?
    Quỹ BHXH chủ yếu hình thành từ đóng góp của người lao động (8% lương), người sử dụng lao động (14% lương), tiền sinh lời từ đầu tư quỹ, hỗ trợ của Nhà nước và các nguồn thu khác như phạt vi phạm pháp luật BHXH.

  2. Tại sao quỹ BHXH có nguy cơ mất cân đối tài chính?
    Nguyên nhân chính là mức hưởng BHXH cao (tối đa 75% lương đóng) trong khi mức đóng thấp, kết hợp với già hóa dân số làm tăng số người hưởng lương hưu, giảm số người đóng góp, cùng với tình trạng nợ đọng BHXH.

  3. Phương thức chi trả BHXH hiện nay như thế nào?
    Có hai phương thức chính: chi trả trực tiếp qua cán bộ BHXH và chi trả gián tiếp qua đại lý chi trả tại địa phương. Hiện nay đang thí điểm chi trả qua tài khoản ngân hàng để tăng tính minh bạch và tiện lợi.

  4. Quỹ BHXH đầu tư vào những lĩnh vực nào?
    Chủ yếu đầu tư vào trái phiếu Chính phủ, cho ngân sách nhà nước vay, gửi tiền và mua chứng chỉ tiền gửi tại các ngân hàng thương mại có uy tín, nhằm đảm bảo an toàn và khả năng thanh khoản.

  5. Làm thế nào để giảm tình trạng nợ đọng BHXH?
    Cần tăng cường thanh tra, kiểm tra, xử lý nghiêm vi phạm, đồng thời nâng cao nhận thức của người sử dụng lao động và người lao động về trách nhiệm đóng BHXH, áp dụng công nghệ quản lý và thu nộp hiện đại.

Kết luận

  • Quỹ BHXH là quỹ tài chính độc lập, mang tính tích lũy và tương trợ, đóng vai trò quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội Việt Nam.
  • Mức đóng BHXH hiện nay chưa tương xứng với mức hưởng, cùng với già hóa dân số và nợ đọng BHXH là những thách thức lớn đối với sự bền vững của quỹ.
  • Quản lý, sử dụng và đầu tư quỹ BHXH còn nhiều hạn chế, cần được hoàn thiện về pháp luật và thực tiễn để đảm bảo an toàn, minh bạch và hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp tăng cường thu, điều chỉnh chính sách, đa dạng hóa đầu tư và cải tiến phương thức chi trả nhằm nâng cao hiệu quả quản lý quỹ BHXH.
  • Tiếp tục nghiên cứu, giám sát và cập nhật chính sách BHXH phù hợp với bối cảnh kinh tế - xã hội mới, góp phần bảo đảm an sinh xã hội bền vững.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà hoạch định chính sách cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền, nâng cao nhận thức để bảo vệ và phát triển quỹ BHXH hiệu quả.