Luận văn: Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật và tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng

• Trường học: Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Văn học
• Đề tài: Phân tích nghệ thuật lời văn và tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng
• Loại tài liệu: Luận văn
• Địa điểm: Thành phố Hồ Chí Minh

• LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
• GIỚI HẠN CỦA ĐỀ TÀI
• LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
• PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN
• KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN
• 1. CHƯƠNG 1: CÁC PHƯƠNG THỨC TỔ CHỨC LỜI VĂN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG SÁNG
• 1.1. Vấn đề lời văn nghệ thuật trong truyện ngắn
• 1.2. Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật ở tuyến tường thuật khách quan hóa trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng
• 1.2.1. Kiểu tường thuật lạnh lùng
• 1.2.2. Kiểu người tường thuật hòa mình với nhân vật
• 1.2.3. Kiểu tường thuật “ủy thác” việc kể cho nhân vật
• 1.2.4. Kiểu người tường thuật có giọng nói riêng
• 1.3. Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật chủ quan hoá trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng
• 1.3.1. Kiểu người tường thuật xưng “tôi” đóng vai trò người dẫn chuyện
• 1.3.2. Kiểu người tường thuật xưng “tôi” kể lại một câu chuyện mà trong đó anh ta vừa là người dẫn chuyện vừa là một nhân vật
• 1.3.3. Kiểu người tường thuật xưng “tôi” vừa kể chuyện vừa bình luận
• 1.3.4. Kiểu người tường thuật luôn tự xác định vai trò nhà văn của mình
• 2. CHƯƠNG 2: TÌNH HUỐNG TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN QUANG SÁNG
• 2.1. Vai trò của tình huống trong truyện ngắn
• 2.2. Tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng
• 2.3. Các dạng tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng
• 2.3.1. Tình huống kịch
• 2.3.2. Tình huống tự nhận thức
• 2.3.3. Tình huống tương phản
• 2.3.4. Tình huống trở về
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng

Nghiên cứu về lời văn nghệ thuật trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng cho thấy sự phong phú và đa dạng trong cách tổ chức ngôn ngữ. Tác giả sử dụng nhiều phương thức khác nhau để tạo nên hiệu ứng nghệ thuật độc đáo. Một trong những phương thức nổi bật là kiểu tường thuật khách quan hóa, nơi tác giả giữ khoảng cách với nhân vật, cho phép độc giả tự do cảm nhận và suy ngẫm về tình huống. Kiểu tường thuật lạnh lùng thể hiện sự khách quan, trong khi kiểu người tường thuật hòa mình với nhân vật lại tạo ra sự đồng cảm sâu sắc. Điều này cho thấy nghệ thuật lời văn không chỉ là việc sử dụng ngôn từ mà còn là cách mà tác giả dẫn dắt người đọc vào thế giới của nhân vật. Nguyễn Quang Sáng đã khéo léo kết hợp giữa nghệ thuật kể chuyện và tình huống trong truyện, tạo nên những tác phẩm giàu giá trị biểu cảm và nghệ thuật.

1.1. Kiểu tường thuật khách quan hóa

Kiểu tường thuật khách quan hóa trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng thể hiện sự tách biệt giữa tác giả và nhân vật. Điều này cho phép độc giả tự do cảm nhận và đánh giá tình huống mà không bị ảnh hưởng bởi cảm xúc của người kể. Tác giả sử dụng ngôn ngữ mộc mạc, giản dị, mang đậm phong cách Nam Bộ, tạo nên sự gần gũi và chân thật. Qua đó, tình huống trong truyện trở nên sống động và có sức hấp dẫn riêng. Nguyễn Quang Sáng đã khéo léo xây dựng những tình huống bất ngờ, kịch tính, khiến người đọc không thể rời mắt khỏi trang sách. Sự kết hợp giữa nghệ thuật lời văn và tình huống đã tạo nên những tác phẩm để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng độc giả.

1.2. Kiểu người tường thuật hòa mình với nhân vật

Kiểu người tường thuật hòa mình với nhân vật là một trong những phương thức độc đáo của Nguyễn Quang Sáng. Tác giả không chỉ là người kể chuyện mà còn là một phần của câu chuyện, tham gia vào các sự kiện diễn ra. Điều này tạo ra sự gần gũi và thân thuộc giữa tác giả và nhân vật, giúp độc giả dễ dàng đồng cảm với những cảm xúc và suy nghĩ của nhân vật. Nguyễn Quang Sáng đã sử dụng ngôn ngữ địa phương một cách nhuần nhuyễn, làm nổi bật chất liệu văn hóa Nam Bộ trong tác phẩm. Qua đó, tình huống trong truyện không chỉ đơn thuần là bối cảnh mà còn là một phần không thể thiếu trong việc thể hiện tâm tư, tình cảm của nhân vật. Sự kết hợp này đã tạo nên những tác phẩm giàu giá trị nghệ thuật và cảm xúc.

II. Tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng

Tình huống trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển cốt truyện và thể hiện tâm lý nhân vật. Tác giả thường xây dựng những tình huống kịch tính, bất ngờ, tạo ra sự căng thẳng và hấp dẫn cho người đọc. Các dạng tình huống như tình huống tự nhận thức, tình huống tương phản và tình huống trở về đều được Nguyễn Quang Sáng khai thác một cách tinh tế. Những tình huống này không chỉ đơn thuần là bối cảnh mà còn là phương tiện để tác giả thể hiện những thông điệp sâu sắc về cuộc sống, con người và quê hương. Qua đó, độc giả không chỉ được thưởng thức một câu chuyện hay mà còn được suy ngẫm về những giá trị nhân văn mà tác phẩm mang lại.

2.1. Tình huống kịch

Tình huống kịch trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng thường được xây dựng với những xung đột mạnh mẽ giữa các nhân vật. Những tình huống này không chỉ tạo ra sự kịch tính mà còn làm nổi bật tính cách và tâm lý của nhân vật. Tác giả khéo léo dẫn dắt người đọc vào những tình huống căng thẳng, khiến họ không thể rời mắt khỏi trang sách. Qua đó, Nguyễn Quang Sáng đã thể hiện tài năng trong việc khám phá và phản ánh hiện thực cuộc sống, đồng thời gửi gắm những thông điệp sâu sắc về tình người và lòng yêu nước. Những tình huống kịch này không chỉ mang lại sự hấp dẫn cho câu chuyện mà còn tạo ra những bài học quý giá cho người đọc.

2.2. Tình huống tự nhận thức

Tình huống tự nhận thức là một trong những dạng tình huống đặc sắc trong truyện ngắn của Nguyễn Quang Sáng. Tác giả thường xây dựng những khoảnh khắc mà nhân vật nhận ra bản thân, từ đó dẫn đến những thay đổi trong suy nghĩ và hành động. Những tình huống này không chỉ thể hiện sự phát triển của nhân vật mà còn phản ánh những vấn đề xã hội, tâm lý con người trong bối cảnh lịch sử cụ thể. Nguyễn Quang Sáng đã khéo léo lồng ghép những tình huống tự nhận thức vào trong cốt truyện, tạo nên những tác phẩm vừa sâu sắc vừa giàu tính nhân văn. Điều này giúp độc giả không chỉ hiểu rõ hơn về nhân vật mà còn có cơ hội suy ngẫm về chính bản thân mình.

Tổng quan nghiên cứu

Truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Quang Sáng đã trở thành một phần quan trọng trong nền văn học cách mạng Việt Nam, đặc biệt trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ. Qua hơn 40 năm sáng tác, ông đã để lại dấu ấn sâu sắc với 49 truyện ngắn tiêu biểu, được khảo sát trong nhiều tập truyện như Chiếc lược ngà, Người con đi xa, Bông cẩm thạch, Tôi thích làm vua, và Con mèo của Foujita. Truyện ngắn của ông nổi bật với lời văn mộc mạc, giản dị, đậm chất Nam Bộ, giàu tính biểu cảm và kịch tính. Các tác phẩm không chỉ phản ánh hiện thực cuộc sống mà còn thể hiện sâu sắc tư tưởng nhân văn, lòng yêu nước và tinh thần lạc quan cách mạng.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ các phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật và tình huống trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng, nhằm hiểu rõ hơn tài năng nghệ thuật và đóng góp của ông đối với văn học Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 49 truyện ngắn tiêu biểu trước và sau năm 1975, chủ yếu trong các tập truyện đã được xuất bản và lưu hành rộng rãi. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc hệ thống hóa và phân tích các phương thức tường thuật, cách xây dựng tình huống nghệ thuật, góp phần làm rõ phong cách và thi pháp của nhà văn, đồng thời cung cấp cơ sở cho các nghiên cứu văn học tiếp theo.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết về phong cách học tiếng Việt của Đinh Trọng Lạc và thi pháp học của các nhà nghiên cứu văn học hiện đại. Trong đó, lý thuyết về phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật được phân tích qua hai phương thức chính: khách quan hóa và chủ quan hóa, với các kiểu tường thuật đa dạng như tường thuật lạnh lùng, hòa mình với nhân vật, ủy thác việc kể cho nhân vật, và kiểu người tường thuật có giọng nói riêng. Các khái niệm chính bao gồm: lời văn nghệ thuật, tính hình tượng, lời nói nửa trực tiếp, độc thoại nội tâm, và tình huống nghệ thuật trong truyện ngắn.

Tình huống trong truyện ngắn được xem là yếu tố trung tâm, giúp bộc lộ tính cách và số phận nhân vật, đồng thời tạo nên sức hấp dẫn và chiều sâu tư tưởng cho tác phẩm. Các dạng tình huống được phân loại theo tính kịch, tương phản, tự nhận thức và trở về, dựa trên các quan điểm của các nhà phê bình văn học Việt Nam và quốc tế.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp hệ thống và phân tích - tổng hợp để khảo sát 49 truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Quang Sáng. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các truyện được chọn lọc từ 5 tập truyện và các tuyển tập đã xuất bản, đảm bảo tính đại diện cho phong cách và đề tài của nhà văn. Phương pháp chọn mẫu dựa trên tiêu chí tiêu biểu, có sự khẳng định của các nhà nghiên cứu văn học.

Phân tích lời văn nghệ thuật được thực hiện qua việc phân loại các kiểu tường thuật, khảo sát các đoạn trích tiêu biểu, đồng thời so sánh với các tác giả cùng thời như Sơn Nam và Anh Đức để làm rõ nét đặc trưng. Phân tích tình huống dựa trên việc nhận diện và phân loại các tình huống nghệ thuật trong từng truyện, kết hợp với phương pháp miêu tả, thống kê và so sánh để rút ra kết luận tổng quát. Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ khi luận văn được triển khai đến khi hoàn thành, với các giai đoạn thu thập tài liệu, phân tích và viết báo cáo.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật đa dạng và linh hoạt: Trong 49 truyện ngắn khảo sát, có 11 truyện sử dụng phương thức tường thuật khách quan hóa, trong đó kiểu tường thuật lạnh lùng chỉ xuất hiện duy nhất trong truyện Con chim vàng. Phương thức chủ quan hóa chiếm ưu thế với 38 truyện, thể hiện qua các kiểu tường thuật xưng "tôi" đóng vai trò người dẫn chuyện, vừa là nhân vật, vừa bình luận, và tự xác định vai trò nhà văn. Tỷ lệ này cho thấy nhà văn ưu tiên cách kể chuyện gần gũi, thân mật, tạo sự đồng cảm với người đọc.

2. Lời văn mộc mạc, giản dị nhưng giàu biểu cảm và kịch tính: Văn mạch trong truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng sử dụng nhiều câu đơn, biện pháp tu từ nhẹ nhàng, có lúc dí dỏm, có lúc trầm lắng suy tư. Ngôn ngữ mang đậm chất Nam Bộ, vừa chuẩn xác vừa giữ được giọng điệu địa phương, tạo nên phong cách riêng biệt. Ví dụ, trong truyện Người đàn bà Tháp Mười, lời nói nửa trực tiếp thể hiện tâm trạng ray rứt của người mẹ, làm người đọc cảm nhận sâu sắc tình cảm gia đình.

3. Tình huống nghệ thuật giàu kịch tính và bất ngờ: Các tình huống trong truyện ngắn thường được xây dựng với tính kịch cao, nhiều chi tiết sống động và bất ngờ, làm nổi bật tính cách và số phận nhân vật. Tỷ lệ tình huống kịch chiếm phần lớn, với các dạng như tình huống tương phản, tự nhận thức và trở về. Ví dụ, truyện Chiếc lược ngà có tình huống đột ngột và cảm động, tạo nên sức hấp dẫn lớn cho người đọc.

4. Sự kết hợp hài hòa giữa khách quan và chủ quan trong tường thuật: Nhà văn khéo léo chuyển đổi điểm nhìn giữa người kể chuyện và nhân vật, sử dụng lời gián tiếp hai giọng, lời nửa trực tiếp và độc thoại nội tâm để thể hiện chiều sâu tâm lý nhân vật. Điều này giúp truyện vừa có tính khách quan, vừa đậm đà chất trữ tình và triết lý. So sánh với tác giả cùng thời như Anh Đức và Sơn Nam cho thấy Nguyễn Quang Sáng có sự linh hoạt và sáng tạo hơn trong việc tổ chức lời văn và điểm nhìn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của sự đa dạng trong phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật và tình huống xuất phát từ kinh nghiệm sống phong phú của Nguyễn Quang Sáng, đặc biệt là trải nghiệm thực tế trên chiến trường Nam Bộ. Việc sử dụng ngôi kể "tôi" vừa là cách để nhà văn thể hiện quan điểm cá nhân, vừa tạo sự gần gũi, tin cậy với độc giả. Lời văn giản dị, mộc mạc nhưng giàu sức biểu cảm giúp tác phẩm dễ tiếp cận và gây xúc động sâu sắc.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã hệ thống hóa và phân tích chi tiết hơn các kiểu tường thuật và tình huống, đồng thời đặt chúng trong mối quan hệ với các yếu tố nghệ thuật khác như ngôn ngữ, cốt truyện và hình tượng nhân vật. Việc so sánh với các nhà văn đương thời cũng làm nổi bật nét độc đáo trong phong cách của Nguyễn Quang Sáng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các phương thức tường thuật trong 49 truyện, bảng phân loại các dạng tình huống và ví dụ minh họa cụ thể cho từng kiểu tường thuật. Điều này giúp người đọc dễ dàng hình dung và so sánh các đặc điểm nghệ thuật trong tác phẩm.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về thi pháp học trong truyện ngắn Việt Nam: Các nhà nghiên cứu nên tiếp tục khai thác các phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật và tình huống trong tác phẩm của nhiều nhà văn khác để làm phong phú thêm kho tàng phê bình văn học hiện đại.

2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học: Các trường đại học và trung học nên đưa nội dung về phong cách và thi pháp của Nguyễn Quang Sáng vào chương trình giảng dạy để giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật truyện ngắn Việt Nam.

3. Khuyến khích dịch thuật và phổ biến tác phẩm: Các cơ quan xuất bản và dịch thuật nên tăng cường giới thiệu truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng ra nước ngoài, góp phần quảng bá văn học Việt Nam và tạo điều kiện cho các nghiên cứu so sánh quốc tế.

4. Phát triển các công cụ phân tích văn bản tự động: Các nhà khoa học công nghệ thông tin có thể phối hợp với nhà nghiên cứu văn học để xây dựng phần mềm hỗ trợ phân tích phong cách và tình huống trong văn bản, giúp nâng cao hiệu quả nghiên cứu.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 3-5 năm tới, với sự phối hợp của các viện nghiên cứu, trường đại học, nhà xuất bản và các tổ chức văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học Việt Nam: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và phân tích chi tiết về phong cách và thi pháp truyện ngắn, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng phân tích văn bản.

2. Giáo viên và giảng viên dạy văn học: Tài liệu này hỗ trợ trong việc xây dựng bài giảng, thiết kế đề cương và phát triển các hoạt động giảng dạy sáng tạo, giúp học sinh, sinh viên tiếp cận tác phẩm một cách sâu sắc và sinh động.

3. Các nhà phê bình và nghiên cứu văn học: Luận văn mở rộng góc nhìn về phương thức tổ chức lời văn và tình huống, cung cấp dữ liệu và phương pháp nghiên cứu có thể áp dụng cho các công trình phê bình khác.

4. Độc giả yêu thích văn học Việt Nam: Những người quan tâm đến truyện ngắn và văn học cách mạng sẽ tìm thấy trong luận văn những phân tích sâu sắc, giúp hiểu rõ hơn về giá trị nghệ thuật và tư tưởng của Nguyễn Quang Sáng.

Câu hỏi thường gặp

1. Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật là gì?
   Phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật là cách nhà văn lựa chọn và sắp xếp lời kể, ngôn ngữ, và điểm nhìn để thể hiện tư tưởng và cảm xúc trong tác phẩm. Ví dụ, Nguyễn Quang Sáng sử dụng cả tường thuật khách quan và chủ quan để tạo sự đa dạng và sinh động.

2. Tại sao tình huống trong truyện ngắn lại quan trọng?
   Tình huống giúp bộc lộ tính cách và số phận nhân vật, tạo nên điểm nhấn kịch tính và ý nghĩa tư tưởng cho truyện. Một tình huống đặc sắc có thể làm nổi bật chủ đề và thu hút người đọc.

3. Ngôi kể "tôi" trong truyện ngắn có vai trò gì?
   Ngôi kể "tôi" giúp tạo sự gần gũi, thân mật, đồng thời thể hiện quan điểm và cảm xúc của người kể chuyện. Nguyễn Quang Sáng thường dùng ngôi kể này để phản ánh trải nghiệm cá nhân và tâm tư nhân vật.

4. Lời nói nửa trực tiếp là gì?
   Lời nói nửa trực tiếp là hình thức kể chuyện mà lời của tác giả và nhân vật hòa quyện, không hoàn toàn là lời trực tiếp của nhân vật nhưng cũng không phải lời tường thuật khách quan. Nó giúp thể hiện sâu sắc tâm trạng và suy nghĩ nhân vật.

5. Làm thế nào để phân biệt các kiểu tường thuật trong truyện ngắn?
   Các kiểu tường thuật được phân biệt dựa trên điểm nhìn (ngôi kể), mức độ tham gia của người kể vào câu chuyện, và cách thể hiện cảm xúc, suy nghĩ. Ví dụ, tường thuật khách quan hóa thường dùng ngôi ba, không tham gia vào hành động; còn chủ quan hóa thường dùng ngôi một, người kể là nhân vật trong truyện.

Kết luận

• Nguyễn Quang Sáng đã sáng tạo và vận dụng linh hoạt các phương thức tổ chức lời văn nghệ thuật và tình huống trong truyện ngắn, tạo nên phong cách riêng biệt, đậm chất Nam Bộ và giàu tính biểu cảm.
• Phương thức tường thuật chủ quan hóa chiếm ưu thế, giúp tác phẩm gần gũi, chân thực và sâu sắc về mặt tâm lý nhân vật.
• Tình huống nghệ thuật trong truyện ngắn của ông đa dạng, giàu kịch tính và bất ngờ, góp phần làm nổi bật chủ đề và tính cách nhân vật.
• Luận văn đã hệ thống hóa và phân tích chi tiết các phương thức tường thuật và tình huống, đồng thời so sánh với các tác giả cùng thời để làm rõ nét đặc trưng nghệ thuật của Nguyễn Quang Sáng.
• Các bước nghiên cứu tiếp theo nên mở rộng phạm vi khảo sát, ứng dụng kết quả vào giảng dạy và nghiên cứu phê bình văn học, đồng thời phát triển các công cụ hỗ trợ phân tích văn bản.

Mời độc giả và các nhà nghiên cứu tiếp tục khám phá và phát huy giá trị nghệ thuật của truyện ngắn Nguyễn Quang Sáng, góp phần làm giàu thêm kho tàng văn học Việt Nam.