I. Phân Tâm Học Trong Tiểu Thuyết Tổng Quan Ứng Dụng
Phê bình văn học, như Belinxki nhận định, là sự tự ý thức của văn học. Nó phản ánh thời đại và xã hội, vận động theo chuỗi liên kết từ hiện thực đến nhà văn, tác phẩm, bạn đọc, và ngược lại. Phê bình phân tâm học, một trong những phương pháp đa chiều, khai thác chiều sâu tinh thần hữu thể. Xuất phát từ ngành y học, phân tâm học đã mở rộng sang nhiều lĩnh vực, bao gồm văn học, với sự đóng góp của Jung và Lacan. Nó nghiên cứu tâm lý, phán đoán lâm sàng, giải thích nguyên căn, và đồng nhất tác giả với bạn đọc. Phê bình phân tâm học, như một phiên bản 3D, khám phá những mảng khuất của văn học và nghệ thuật, đặc biệt là trong việc phân tích các tác phẩm của Thuận và Đoàn Minh Phượng.
1.1. Lịch Sử Phát Triển Phân Tâm Học Trong Văn Học
Phân tâm học, manh nha từ phương Tây, đã trải qua nhiều biến thiên. Tại Việt Nam, nó mới được nghiên cứu và ứng dụng trong vài thập niên gần đây, mang lại nhiều đột phá. Đề tài này, dưới góc nhìn phân tâm học, giải quyết những siêu thể văn học trong một giai đoạn cụ thể. Văn học Việt Nam sau 1986 đã có nhiều đổi mới, ảnh hưởng mạnh mẽ đến ngòi viết của các nhà văn, trong đó có Thuận và Đoàn Minh Phượng. Các tác phẩm của họ luôn hướng về quê hương và cội nguồn, phản ánh thế giới nội tâm phức tạp.
1.2. Vai Trò Của Vô Thức Trong Phân Tích Văn Học
Phân tâm học tập trung vào vô thức, tính dục, và cơ cấu nhân cách. Phê bình phân tâm học thường tìm kiếm những "chấn thương tinh thần" trong thời thơ ấu của nhà văn, tin rằng chúng có thể tái hiện trong tác phẩm qua vô thức. Điều này giúp giải thoát các mặc cảm thời thơ ấu như mặc cảm Oedipe, mặc cảm hoạn, hoặc mặc cảm bị ruồng bỏ. Đồng thời, nó khám phá những sự mượn/gửi/hàm ẩn vô tình hay cố ý trong tác phẩm, mở ra một không gian sáng tạo vượt thoát khỏi giới hạn của hiện thực.
II. Thách Thức Tranh Cãi Khi Ứng Dụng Phân Tâm Học
Phân tâm học, với việc lấy vô thức làm căn nguyên, từng bị xem là kẻ lạ mặt trong văn đàn. Tuy nhiên, nó mang đến những chìa khóa mới, hé mở những cánh cửa lạ. Nghiên cứu tác phẩm dưới góc độ phân tâm học là đi sâu vào thế giới tâm lý của người sáng tạo, nhân vật, và cả bạn đọc. Nó phá vỡ lớp vỏ ngôn từ để khám phá những tri kiến thẩm mỹ và dụ ý nghệ thuật. Nhà phê bình phân tâm học Pháp J. Lacan cho rằng nhà phân tâm học vừa lý giải, vừa sản sinh ra văn bản của vô thức. Do vậy, vận dụng phê bình phân tâm học đòi hỏi vừa tiếp nhận, vừa thẩm thấu, liên tưởng, và tạo ra cái mới.
2.1. Những Luồng Ý Kiến Trái Chiều Về Phân Tâm Học
Phê bình phân tâm học từng trải qua thăng trầm vì khó chấp nhận cái đẹp và tư duy xã hội bị đánh đồng với những lý luận suy diễn. Một mặt khác, phân tâm học khai thác tính dục và bản năng, điều mà nhiều người cho là cấm kỵ. Việc đi tìm căn nguyên không thực thấy, quy tụ bởi những yếu tố bên trong, khó thuyết phục. Do đó, cần có một góc nhìn toàn diện và sâu sát hơn, bởi mỗi phương pháp nghiên cứu có một trường đối tượng đặc thù riêng.
2.2. Xác Định Đối Tượng Nghiên Cứu Phân Tâm Học
Đối tượng khảo sát của phê bình phân tâm học mang những cơ chế riêng về vô thức, tâm lý ẩn lấp dưới hình tượng và ngôn ngữ. Qua đó, phát ra những tín hiệu mà phân tâm học có thể khai thác và ứng dụng. Số lượng tác phẩm như vậy không nhiều, đòi hỏi việc ứng dụng cần thiết đi đôi với sàng lọc và xác định đối tượng một cách tổng quát và khả thi nhất. Đây vừa là mảnh đất màu mỡ cho cái mới, vừa là thách thức lớn lao.
III. Phân Tâm Học Giải Mã Tiểu Thuyết Thuận Minh Phượng
Phân tâm học giúp giải mã những vấn đề gì trong tiểu thuyết của Thuận và Đoàn Minh Phượng? Trước hết, cần nhận định nhất quán về đối tượng của phân tâm học: tâm lý học về cái vô thức. Trong hệ thống lý thuyết này, các yếu tố liên quan chặt chẽ với nhau là vô thức, tính dục và cơ cấu nhân cách. Phê bình phân tâm học thường lần theo dấu vết thời thơ ấu của nhà văn, đi tìm những “chấn thương tinh thần” mà nhà văn trải qua. Nhà phê bình tin rằng những chấn thương tinh thần này có khả năng được tái hiện trong tác phẩm của nhà văn qua vô thức như là một sự giải thoát các mặc cảm thời thơ ấu.
3.1. Phân Tích Chấn Thương Tinh Thần Trong Tác Phẩm
Những dấu ấn tác động từ tiểu sử/cuộc đời người sáng tác, phân tâm học dường như mở ra cánh cửa khám phá những sự mượn/gửi/hàm ẩn vô tình hay cố ý ngay trong tác phẩm. Trong không gian của nghệ thuật, sáng tạo được tỏa sáng, bùng nổ hay thậm chí là vượt thoát khỏi những giới hạn của hiện thực. Đôi khi, người nghệ sĩ lạc nhịp trong không gian ngưng đọng và bức bối của tinh thần đó, những mơ tưởng hay huyễn ảo được nảy sinh.
3.2. Ký Ức Tập Thể Biểu Tượng Trong Tiểu Thuyết
Con người không chỉ lưu giữ ký ức của cá nhân mà còn có khả năng lưu giữ ký ức của tập thể. Đó là phát hiện của G. Jung - nhà phân tâm học thế hệ hậu S. Những ranh giới của tâm thần này lần theo dấu vết của nơi cất dấu kí ức để kiến giải được những biểu tượng về bản năng, cổ mẫu hay vô thức tập thể. Các biểu tượng / cổ mẫu có liên hệ sâu xa với các tập tục, tín ngưỡng, bản sắc văn hóa của một tộc người, một cộng đồng dân cư, mang tâm thức cội nguồn.
IV. Tiểu Thuyết Thuận Đoàn Minh Phượng Lịch Sử Tiếp Nhận
Thuận và Đoàn Minh Phượng là hai nhà văn không quá nổi bật trên văn đàn nước nhà, tuy nhiên những tác phẩm của hai tác giả này như được thổi những luồng sinh khí mới mẻ và lạ lẫm. Do vậy, đổi khẩu vị là điều người ta vẫn hứng thú trong một thực đơn khá quen thuộc. Các tác phẩm của hai nữ nhà văn đã có nhiều công trình tiếp nhận, đi sâu hay đơn thuần là cảm thụ qua nhiều khía cạnh khác nhau. Có thể điểm qua một số công trình, tiểu luận và bài báo dưới đây.
4.1. Và Khi Tro Bụi Ám Ảnh Bản Thể Ẩn Ức
Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng trong công trình “Ám ảnh bản thể hay sự trốn chạy những ẩn ức của con người hiện đại” của Nguyễn Thùy Trang (Đại học Sư phạm Huế) như một lối mở cho những liên hệ giữa tâm thức thuộc về phân tâm và bản thể con người. “Với tâm thức hiện sinh, nhà văn Đoàn Minh Phượng đã lật xới một cuộc tìm kiếm bản thể của những con người cô đơn, chới với trong thế giới hiện đại, xa lạ. Đồng thời tác giả cũng phần nào cho thấy tâm trạng của những con người xa xứ, lạc lõng nơi đất khách” [26].
4.2. Thang Máy Sài Gòn Cô Đơn Kiếm Tìm Bản Thể
Trong Sự trở lại của khuynh hướng hiện sinh trong văn xuôi Việt Nam đương đại của Nguyễn Thái Hoàng trên Tạp chí Cửa Việt số 249, tháng 6 năm 2015 có nhắc đến Thang máy Sài Gòn và một số tiểu thuyết của Thuận như sự “phi lí đến tàn nhẫn, cô đơn là định mệnh không thể tránh khỏi của con người và hơn lúc nào hết, cô đơn là trải nghiệm sinh tồn của con người hiện đại và thời hiện đại là thời của cô đơn . Đó không còn là nỗi cô đơn “tâm trạng”, mang tính thời điểm mà là nỗi cô đơn mang tính bản thể và tưởng chừng vĩnh viễn”, những cô đơn và kiếm tìm của Thuận và thực tại phản ánh một tư duy của tư tưởng và đời sống mà con người luôn chỉ có một mình” [21].
V. Nghiên Cứu Phân Tâm Học Hướng Tiếp Cận Mới Cho Thuận
Như vậy, tựu chung lại, tiểu thuyết Thang máy Sài Gòn, Và khi tro bụi cũng như một số tác phẩm của tác giả đã được tiếp nhận từ nhiều góc nhìn. Tuy nhiên, ở khía cạnh phân tâm học chưa thực sự có công trình chuyên sâu hay khai mở cùng hành trình sáng tạo của tác giả và đặc điểm tiếp nhận văn học của giai đoạn này để nhận dạng rõ ràng, như Dương Bình Nguyên nói: Một dòng văn học của những ngòi bút mang tâm thức cô đơn đến hai lần.
5.1. Đối Tượng Phạm Vi Nghiên Cứu Phân Tâm Học
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là Tiểu thuyết của Thuận và Đoàn Minh Phượng từ góc nhìn phân tâm học (khảo sát qua Thang máy Sài Gòn của Thuận, Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng). Phạm vi nghiên cứu Tiểu thuyết Thang máy Sài Gòn (Thuận), Và khi tro bụi (Đoàn Minh Phượng). Ngoài ra, khóa luận chúng tôi còn khảo sát một số tiểu thuyết của của hai tác giả này và các tác giả khác liên quan đến phạm vi nghiên cứu của đề tài.
5.2. Phương Pháp Nghiên Cứu Phân Tâm Học
Phương pháp nghiên cứu bao gồm: Phương pháp thống kê phân loại, Phương pháp so sánh - đối chiếu, Phương pháp phân tích - tổng hợp, Phương pháp phân tâm học. Bố cục khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết thúc và danh mục tài liệu tham khảo, khóa luận được triển khai gồm ba chương. Chương 1: Những vấn đề lí luận chung Chương 2: Con người trong tiểu thuyết của Thuận và Đoàn Minh Phượng tham chiếu từ bản lược đồ phân tâm học Chương 3: Nghệ thuật thể hiện trong tiểu thuyết của Thuận và Đoàn Minh Phượng nhìn từ lí thuyết phân tâm học.
