Phạm Thái và Tiểu Thuyết Tiêu Sơn Tráng Sĩ: Khám Phá Từ Truyện Thơ Đến Văn Chương

Phạm Thái (1777-1813) nổi lên như một nhân vật độc đáo trong bối cảnh xã hội, văn hóa và văn chương Việt Nam thời trung đại. Ông sống vào thời kỳ biến động khi nhà Tây Sơn tiến quân ra Bắc, lật đổ chúa Trịnh và vua Lê. Giữa những biến cố này, Phạm Thái đã chọn cách đối đầu với Tây Sơn. Lựa chọn này đưa ông vào hàng ngũ “trung thần bất sự nhị quân”, một phẩm chất được đạo đức Nho giáo đề cao, đồng thời bộc lộ sự cương nghị và cố chấp của ông. Tuy nhiên, trong các tác phẩm văn chương của mình, đặc biệt là truyện thơ Nôm Sơ kính tân trang, Phạm Thái lại thể hiện một con người đầy chất phá cách, dám thể hiện cảm xúc cá nhân và suy nghĩ khác biệt.

Hơn một thế kỷ sau khi Phạm Thái qua đời, Khái Hưng đã tái hiện cuộc đời ông qua tiểu thuyết Tiêu Sơn tráng sĩ, một tác phẩm dã sử mang màu sắc kiếm hiệp. Dưới góc nhìn của Khái Hưng, Phạm Thái và những người đồng chí của ông, những cựu thần trung thành của nhà Lê, mang nét tráng sĩ với khát khao phục quốc cháy bỏng. Đáng chú ý là trong cuốn tiểu thuyết này, người ta thấy hình bóng của Khái Hưng trong hình tượng Phạm Thái. Tác phẩm này được coi là nơi Khái Hưng thể hiện “giấc mơ lãng mạn chống Pháp”, thể hiện quan niệm chính trị trong hoàn cảnh đất nước bị thuộc địa hóa. Sự kiện này cho thấy sự diễn giải lịch sử của mỗi thời đại.

Trong kho lưu trữ tư liệu Hán Nôm, di sản của Phạm Thái chỉ còn duy nhất một văn bản mang tên Sơ kính tân trang. Tuy nhiên, vào thời kỳ hiện đại, khi chữ quốc ngữ thay thế văn tự Hán Nôm, đã xuất hiện phong trào xây dựng nền quốc văn với mục đích bảo tồn văn hóa truyền thống của dân tộc. Một trong những hoạt động của phong trào đó là biên khảo, phiên dịch các tác phẩm Hán Nôm sang chữ quốc ngữ. Các nhà nghiên cứu như Sở Cuồng Lê Dư, Trần Trung Viên, Ngô Tất Tố đã có những đóng góp quan trọng trong việc sưu tầm, giới thiệu thơ văn Phạm Thái đến độc giả hiện đại.

Các nhà nghiên cứu có những quan điểm khác biệt về thái độ chính trị của Phạm Thái. Một số người cho rằng ông có thái độ “cực kỳ phản động”, “đặt lợi ích đẳng cấp lên trên lợi ích dân tộc”. Ngược lại, một số khác lại có cái nhìn khoan hòa hơn về vấn đề này, đặc biệt là học giới miền Nam trước năm 1975. Sự khác biệt này dẫn đến những nhận định khác nhau về giá trị thơ văn của Phạm Thái, đặc biệt là bài phú Chiến tụng Tây Hồ. Ngoài tư tưởng chính trị chống Tây Sơn, các nhà nghiên cứu còn đặc biệt chú ý tới mối tình của ông với Trương Quỳnh Như, mối tình này là nguồn cảm hứng lớn chi phối sự nghiệp thơ văn Phạm Thái.

Về giá trị nội dung của Sơ kính tân trang, có hai luồng ý kiến chính. Luồng ý kiến thứ nhất phủ nhận giá trị nội dung của tác phẩm. Các nhà nghiên cứu Văn Tân, Triêu Dương, Nguyễn Nghiệp, Trần Nghĩa đều cho rằng tác phẩm còn nhiều hạn chế về mặt tư tưởng. Theo Văn Tân thì cuốn truyện cơ hồ không còn chút giá trị gì, thậm chí chứa đựng cả “một sự dụng tâm nằm trong hệ thống tư tưởng chống lại triều đại Tây Sơn, chống khởi nghĩa nông dân”. Luồng ý kiến thứ hai đề cao giá trị của Sơ kính tân trang. Hoàng Hữu Yên đánh giá Sơ kính tân trang là “một bản tình ca độc đáo”, “những mối tình trong tác phẩm không có sự phân biệt sang hèn, là những bông hoa hàm tiếu, hễ gặp tiết lành thì tỏa sắc ngát hương”.

Chất tự truyện của truyện thơ Nôm Sơ kính tân trang đã được tất cả các nghiên cứu thừa nhận. Hoàng Hữu Yên cho rằng “thiên tự truyện” này được đánh giá “vừa là sự thách thức của tác giả đối với hiện thực xã hội tàn bạo, vừa là tuyên ngôn về lẽ sống của tác giả: đeo đuổi tình yêu đắm say, chân thật và tự do là lý tưởng, là khát vọng của con người”. Về tài năng của Phạm Thái, các nhà nghiên cứu nhìn chung đều đánh giá ông là một cây bút tài hoa, phóng túng, có nhiều sáng tạo nghệ thuật độc đáo, tác phẩm mang yếu tố trữ tình đậm nét. Truyện thơ Sơ kính tân trang mặc dù có những thiếu sót về kết cấu, nhưng lại được đánh giá là có nét mới, tạo nên sự độc đáo của tác phẩm.

Tiêu Sơn tráng sĩ được coi là nơi Khái Hưng thể hiện “giấc mơ lãng mạn chống Pháp”, thể hiện quan niệm chính trị trong hoàn cảnh đất nước bị thuộc địa hóa. Khái Hưng đã mượn hình tượng Phạm Thái để thể hiện khát vọng phục quốc và tinh thần yêu nước của mình. Tuy nhiên, việc Khái Hưng đưa Phạm Thái, một người tự thể hiện tính cách ngông nghênh, chưa từng được bất kỳ sử liệu nào nhìn nhận ở phẩm cách anh hùng hay công tích với dân tộc, thành nhân vật phục quốc thì lại khiến tác phẩm trở nên đáng chú ý.

Việc xây dựng hình tượng Phạm Thái trong Tiêu Sơn tráng sĩ cũng gây ra nhiều tranh cãi. Một số nhà nghiên cứu cho rằng Khái Hưng đã lý tưởng hóa hình tượng Phạm Thái, biến ông thành một anh hùng lãng mạn, không phù hợp với thực tế lịch sử. Tuy nhiên, những người khác lại cho rằng Khái Hưng đã thể hiện một cách sáng tạo tinh thần yêu nước và khát vọng phục quốc của dân tộc thông qua hình tượng Phạm Thái.

Trong Sơ kính tân trang, Phạm Thái tự họa mình là một người tài hoa, phóng túng, có tư tưởng phá cách. Ông dám thể hiện cảm xúc cá nhân một cách chân thực và sâu sắc, không ngại đối đầu với những quy tắc và lễ giáo phong kiến. Hình tượng Phạm Thái trong Sơ kính tân trang mang đậm chất cá nhân, thể hiện cái tôi riêng biệt của tác giả.

Trong Tiêu Sơn tráng sĩ, Phạm Thái được Khái Hưng tái hiện thành một tráng sĩ với khát vọng phục quốc cháy bỏng. Ông là người dũng cảm, kiên cường, sẵn sàng hy sinh vì lý tưởng của mình. Hình tượng Phạm Thái trong Tiêu Sơn tráng sĩ mang tính biểu tượng, thể hiện tinh thần yêu nước và khát vọng tự do của dân tộc.

Phạm Thái là một nhân vật độc đáo, thể hiện sự giao thoa giữa tư tưởng truyền thống và tư tưởng đổi mới. Ông vừa là một kẻ sĩ trung thành với nhà Lê, vừa là một tác giả có tư tưởng phá cách, dám thể hiện cảm xúc cá nhân và suy nghĩ khác biệt. Phạm Thái là một ví dụ điển hình cho sự đa dạng và phong phú của văn học Việt Nam.

Khái Hưng đã tái hiện hình tượng Phạm Thái dưới một góc nhìn mới, phản ánh tinh thần yêu nước và khát vọng phục quốc của dân tộc. Khái Hưng đã thể hiện sự sáng tạo của mình thông qua việc xây dựng hình tượng Phạm Thái, biến ông thành một biểu tượng cho tinh thần đấu tranh vì tự do và độc lập của đất nước.