Nông Thôn Trong Tiểu Thuyết Của Ma Văn Kháng: Nghiên Cứu Tác Phẩm 'Mưa Mùa Hạ'

Văn học Việt Nam hiện đại chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ trong cách tiếp cận đề tài nông thôn. Nếu như trước đây, hình ảnh nông thôn thường được lý tưởng hóa hoặc tập trung vào những mâu thuẫn giai cấp gay gắt, thì sau 1975, các nhà văn bắt đầu đi sâu vào những vấn đề nội tại, những biến đổi về kinh tế, xã hội, và con người. Sự thay đổi này tạo điều kiện cho những tác phẩm như 'Mưa Mùa Hạ' của Ma Văn Kháng ra đời, phản ánh chân thực và đa chiều cuộc sống ở làng quê. Nhà văn Nguyễn Hiếu từng thể hiện nỗi trăn trở: “Nếu văn học không có các tác phẩm viết về đề tài nông thôn thì có lẽ hình ảnh dân tộc Việt Nam đương đại sẽ bị đánh giá phiến diện và không đúng với bản chất, thực tại” [18, 1].

'Mưa Mùa Hạ' không đơn thuần là một câu chuyện về cuộc sống nông thôn. Đó là một bức tranh toàn cảnh về xã hội Việt Nam thời kỳ hậu chiến, với những mâu thuẫn, xung đột, và khát vọng của con người. Tác phẩm tập trung vào số phận của những người nông dân, những cán bộ địa phương, và những trí thức trẻ, những người đang cố gắng xây dựng một cuộc sống tốt đẹp hơn trên mảnh đất quê hương. Tuy nhiên, con đường họ đi không hề bằng phẳng, mà đầy rẫy những khó khăn, thử thách, và cả những cạm bẫy. Trong sự nghiệp sáng tác của Ma Văn Kháng, Mưa mùa hạ (1982) không đơn thuần được biết đến là một tiểu thuyết giàu giá trị, mà còn được nhà 3 văn Tô Hoài đánh giá là “toàn cảnh xã hội hiện nay thu nhỏ lại mà vẫn đầy đủ màu sắc thật chính xác và phong phú” [14, 5]… Sự thành công mà tiểu thuyết mang lại không chỉ giúp Ma Văn Kháng khẳng định được tên tuổi, vị trí vững chắc trong nền văn học Việt Nam hiện đại thông qua giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2012, mà qua đó, nhà văn còn mạnh mẽ lên án cái tiêu cực và “xây dựng được cách nhìn, thái độ đúng đắn trước những cái xấu, cái ngáng trở bước đi lên xây dựng chủ nghĩa xã hội” [39, 10].

Phân tích các nhân vật chính trong 'Mưa Mùa Hạ', ta thấy rõ những phẩm chất tốt đẹp của người nông dân Việt Nam: cần cù, chịu khó, yêu quê hương đất nước. Nhưng đồng thời, họ cũng phải đối mặt với những khó khăn, thử thách nghiệt ngã, đôi khi bị đẩy vào những tình huống bi kịch. Chẳng hạn, nhân vật [Tên nhân vật] là một ví dụ điển hình cho sự cam chịu, hy sinh của người nông dân, nhưng cũng là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, khát vọng vươn lên. Để có được thế giới nhân vật đầy giá trị thẩm mỹ ấy, nhà văn phải luôn trăn trở, tìm tòi cách thức thể hiện riêng.

Để hiểu rõ nỗi khổ của người nông dân trong 'Mưa Mùa Hạ', cần phải xem xét bối cảnh xã hội thời kỳ đó. Những chính sách kinh tế chưa phù hợp, sự quản lý yếu kém của chính quyền địa phương, và sự tha hóa của một số cán bộ đã tạo ra những bất công, đẩy người nông dân vào cảnh bần cùng. Bối cảnh nông thôn trong Mưa Mùa Hạ không chỉ là phông nền cho câu chuyện, mà còn là một yếu tố quan trọng tác động đến số phận của các nhân vật. Đó là cơ sở để người viết khẳng định về các sáng tác của Ma Văn Kháng: “Cái đẹp ra đời từ trong bi tráng” [4, 10]. Chính Ma Văn Kháng tự nhìn nhận: “Nhân vật trong tiểu thuyết, truyện ngắn ít nhiều đều là phân thân của tác giả, ít nhất thì chúng cũng phản ánh quan niệm nhân sinh, thẩm mỹ của nhà văn, cha đẻ ra chúng. Đó gần như là quy tắc của nghệ thuật. Các nhân vật của tôi cũng vậy. Chúng vừa là tôi, vừa không phải là tôi” [64].

Quan hệ gia đình và xã hội trong Mưa Mùa Hạ được khắc họa như một yếu tố quan trọng giúp con người vượt qua khó khăn. Tình yêu thương, sự chia sẻ, và sự hỗ trợ lẫn nhau giữa các thành viên trong gia đình, trong cộng đồng là nguồn sức mạnh vô giá giúp họ đối mặt với những thử thách của cuộc sống. Phong tục tập quán nông thôn trong Mưa Mùa Hạ cũng góp phần củng cố những mối quan hệ này. Nhà văn Ma Văn Kháng viết từ những hồi ức trên báo Đại Đoàn Kết, tác giả Hoàng Thu Phố nhấn mạnh: “Ma Văn Kháng là nhà văn có trí nhớ phi thường. Chính ông từng thừa nhận: bộ óc con người là một tổ chức vô cùng tuyệt diệu. Nó ghi nhớ được bao nhiêu điều mà có lẽ không một máy móc nào thay thế được. Hoặc máy móc thì có thể ghi nhớ hàng triệu, hàng tỷ sự kiện hơn cả bộ óc người! Nhưng còn hương sắc, mùi vị, tâm trạng, cảm xúc, hình ảnh?

Bên cạnh tình yêu thương và sự đoàn kết, lý tưởng và hoài bão cũng là một động lực quan trọng giúp con người vươn lên trong 'Mưa Mùa Hạ'. Những nhân vật chính, dù phải đối mặt với nhiều khó khăn, vẫn giữ vững niềm tin vào một tương lai tốt đẹp hơn và cố gắng hết mình để biến ước mơ thành hiện thực. Những con người có lý tưởng trong Mưa Mùa Hạ là biểu tượng cho sức sống mãnh liệt, khát vọng vươn lên của dân tộc Việt Nam. GS Phong Lê trong Vẫn chuyện Văn và Người (NXB Văn hóa thông tin 1989) nhận định rằng: “Sáng tác của Ma Văn Kháng đã vục vào cái sự thật tối tăm oan khổ. Nó lạ thật, anh lại đưa con người vào quỹ đạo những tình cảm nhân hậu tốt lành. Có thể nói đó là hiệu quả thanh lọc, tẩy rửa. Cái hiệu quả

Ngôn ngữ và giọng văn trong Mưa Mùa Hạ đóng vai trò quan trọng trong việc tạo nên sức hấp dẫn của tác phẩm. Ma Văn Kháng sử dụng ngôn ngữ giản dị, gần gũi với đời sống hàng ngày, nhưng vẫn giàu hình ảnh và cảm xúc. Giọng văn của ông vừa có sự trăn trở, suy tư, vừa có sự lạc quan, tin tưởng vào tương lai. Thực tế tuổi đời đã bồi đắp cho Ma Văn Kháng vốn tư liệu sống vô cùng quý báu - ““Một kho chữ thật rủng rỉnh để tiêu dùng” (PGS Phong Lê) cho suốt cuộc đời làm nghề cầm bút của ông”. Bên cạnh đó, tạp chí còn chỉ ra: “Bản lĩnh và tài năng của Ma Văn Kháng đã giúp ông hòa nhập với thời cuộc, năm bắt được mạch nguồn của sự chuyển động vô cùng mạnh mẽ, đa dạng đang diễn ra từng ngày và quan trọng hơn là từ sự đa dạng, phức tạp đó lại đưa nó về gần gũi và thân thiết trước bạn đọc” [26, 5].

So sánh 'Mưa Mùa Hạ' với các tác phẩm khác viết về nông thôn Việt Nam, ta thấy rõ sự độc đáo và giá trị của tác phẩm. Ma Văn Kháng không né tránh những vấn đề gai góc, mà mạnh dạn phơi bày những mặt trái của xã hội, đồng thời ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của con người Việt Nam. Tác phẩm tiêu biểu của Ma Văn Kháng này xứng đáng là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của nền văn học Việt Nam hiện đại. Chính điều đó (chữ nghĩa) đã dệt lên một tấm chân dung Ma Văn Kháng không lẫn với một ai. Xuất hiện trên báo Người lao động, bài viết Nhà văn Ma Văn Kháng - biết sống đúng tư cách con người của tác giả Hòa Bình đã cho rằng: “Các nhân vật của Ma Văn Kháng đều khắc khoải, trăn trở, đau đớn trước nhân tình thế thái và thời cuộc” [4, 7].