I. Khám Phá Nhân Vật Kì Ảo Trong Truyện Cổ Tích Tổng Quan
Truyện cổ tích, với những nhân vật kì ảo, là một phần không thể thiếu trong kí ức tuổi thơ của mỗi người. Những câu chuyện này không chỉ là nguồn giải trí mà còn là nguồn sữa tinh thần, nuôi dưỡng tâm hồn và xây dựng niềm tin vào cái thiện. Nhân vật kì ảo đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành đặc trưng của truyện cổ tích, tạo nên thế giới diệu kỳ, nơi những điều không tưởng trở thành hiện thực. Nghiên cứu về những nhân vật này giúp ta hiểu sâu hơn về ước mơ, khát vọng và quan niệm của con người về thế giới xung quanh. Truyện cổ tích là một thể loại lớn của loại hình tự sự dân gian, có quá trình phát sinh, phát triển lâu dài, bắt đầu từ cái “ngày xửa ngày xƣa” và liên tục đƣợc tái tạo trong các thời đại sau. Nhà nghiên cứu Đinh Gia Khánh khẳng định: “Truyện cổ tích quen thuộc với mỗi ngƣời nhiều khi ngay từ thuở nhỏ. Truyện cổ tích có sức hấp dẫn đặc biệt với tuổi thơ, và thƣờng để lại những dấu vết không phai mờ trong tƣ tƣởng và tình cảm”.
1.1. Vai Trò Của Nhân Vật Kỳ Ảo Yếu Tố Tạo Nên Sự Hấp Dẫn
Nhân vật kì ảo là linh hồn của truyện cổ tích, tạo nên sự khác biệt so với các thể loại văn học khác. Sự xuất hiện của những nhân vật này, với những năng lực siêu nhiên và khả năng biến hóa khôn lường, mang đến những tình tiết bất ngờ, thú vị, thu hút sự chú ý của người đọc. Nhân vật kì ảo không chỉ là phương tiện để kể chuyện mà còn là biểu tượng của những ước mơ, khát vọng của con người về một thế giới tốt đẹp hơn. Các công trình nghiên cứu mới chủ yếu dừng lại ở các lực lƣợng thần kì hoặc nếu có đề cập đến nhân vật thần kì cũng chỉ thông qua việc liệt kê, chỉ ra một vài đặc điểm khái quát để nhận diện về nhân vật đó.
1.2. Thách Thức Nghiên Cứu Tiếp Cận Nhân Vật Kì Ảo
Việc nghiên cứu nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích đặt ra nhiều thách thức. Cần phải hiểu rõ nguồn gốc, đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này trong từng bối cảnh văn hóa cụ thể. Đồng thời, cần phải phân tích mối quan hệ giữa nhân vật kì ảo với các yếu tố khác trong truyện, như cốt truyện, không gian, thời gian và thông điệp. Các công trình dừng lại ở mức độ khái quát về đặc trƣng thể loại nhƣ: Khảo sát những đặc điểm trong cách cấu tạo cốt truyện cổ tích thần kỳ dân tộc Việt Nam (Dưới ánh sáng lý thuyết của V. Ia-Prốp về hình thái học) [19] của Tăng Thị Kim Ngân năm 1992, Truyện cổ tích thần kì Việt đọc theo hình thái học của truyện cổ tích V. Propp [27] của Đỗ Bình Trị xuất bản năm 2006 hay Thi pháp truyện cổ tích thần kì người Việt [9] của Nguyễn Xuân Đức xuất bản năm 2011.
II. So Sánh Nhân Vật Kì Ảo Việt Nam Đức Điểm Chung Riêng
Việc so sánh nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức là một hướng nghiên cứu tiềm năng, giúp ta hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa độc đáo của mỗi dân tộc. Truyện cổ tích Việt Nam, với những nhân vật như Thạch Sanh, Tấm Cám, thể hiện những ước mơ về công lý, lòng nhân ái và sự chiến thắng của cái thiện. Truyện cổ Grimm của Đức, với những nhân vật như Cô bé Lọ Lem, Bạch Tuyết, lại tập trung vào những bài học về sự kiên trì, lòng dũng cảm và giá trị của tình yêu thương gia đình. Trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay, xu hƣớng nghiên cứu so sánh truyện cổ giữa các quốc gia để tìm ra những đặc trƣng văn hóa của mỗi dân tộc ngày càng đƣợc chú trọng. Vì thế nghiên cứu truyện cổ tích Việt Nam dƣới góc nhìn so sánh với truyện cổ các quốc gia khác là một hƣớng nghiên cứu tiềm năng. Đó là những lí do để chúng tôi đi vào tìm hiểu đề tài “Nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức”.
2.1. Nhân Vật Thần Linh So Sánh Đặc Điểm và Vai Trò
Thần linh là một trong những nhóm nhân vật kì ảo quan trọng trong truyện cổ tích cả Việt Nam và Đức. Tuy nhiên, cách thức xây dựng và vai trò của các vị thần này có những điểm khác biệt. Trong truyện cổ tích Việt Nam, các vị thần thường gắn liền với các hiện tượng tự nhiên, mang tính bản địa cao. Trong truyện cổ tích Đức, các vị thần thường mang tính trừu tượng hơn, đại diện cho các giá trị đạo đức và tinh thần. Đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến lực lƣợng thần kì, nhân vật phù trợ hay nhân vật kì ảo. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu này mới chủ yếu dừng lại ở các lực lƣợng thần kì hoặc nếu có đề cập đến nhân vật thần kì cũng chỉ thông qua việc liệt kê, chỉ ra một vài đặc điểm khái quát để nhận diện về nhân vật đó.
2.2. Yêu Ma Quỷ Quái Phản Ánh Nỗi Sợ và Quan Niệm Dân Gian
Yêu ma quỷ quái là nhóm nhân vật kì ảo đại diện cho những thế lực đen tối, gây ra những khó khăn, thử thách cho con người. Trong truyện cổ tích Việt Nam, yêu ma quỷ quái thường được miêu tả một cách cụ thể, gắn liền với những địa điểm, sự kiện có thật. Trong truyện cổ tích Đức, yêu ma quỷ quái thường mang tính biểu tượng hơn, đại diện cho những mặt tiêu cực trong tính cách con người. Bên cạnh đó, một số công trình nghiên cứu đã đi sâu vào nghiên cứu về nhân vật thần kì nhƣ luận án tiến sĩ về Yếu tố thần kì trong truyền thuyết và truyện cổ tích người Việt ở Nam Trung Bộ [8] của Nguyễn Định hay Thế giới nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích thần kì các dân tộc Việt Nam [6] của Nguyễn Thị Dung, công trình đã xác lập đƣợc một số vấn đề lí thuyết về thế giới nhân vật kì ảo.
2.3. Nhân Vật Kì Ảo Là Người Ước Mơ Về Sức Mạnh Phi Thường
Nhóm nhân vật kì ảo là người thường đại diện cho những con người bình thường nhưng sở hữu những năng lực phi thường, giúp họ vượt qua những khó khăn, thử thách và đạt được những thành công. Những nhân vật này thể hiện ước mơ của con người về sức mạnh, trí tuệ và lòng dũng cảm. Bƣớc đầu xây dựng hệ thống nhân vật kì ảo trên các tiêu chí trong mối quan hệ hữu cơ nhƣ: Nguồn gốc, tính chất, chức năng, hành động, lí do thực hiện hành động của nhân vật kì ảo, số lần nhân vật xuất hiện trong truyện và kết thúc của truyện. Thông qua đó đã rút ra đƣợc những kết luận cơ bản về mô hình, phƣơng thức phán ánh thế giới, quan niệm nghệ thuật thông qua thế giới nhân vật thần kì trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam.
III. Biểu Hiện Sự Kì Ảo Tặng Phẩm Biến Hình Phép Thuật
Sự kì ảo trong truyện cổ tích được thể hiện qua nhiều phương thức khác nhau. Tặng phẩm thần kì, biến hình và phép thuật là những yếu tố phổ biến, tạo nên thế giới diệu kỳ, nơi những điều không thể trở thành có thể. Những tặng phẩm thần kì giúp nhân vật chính vượt qua những khó khăn, thử thách. Sự biến hình cho phép nhân vật di chuyển giữa các không gian, biến đổi hình dạng để trốn tránh kẻ thù hoặc thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt. Phép thuật được sử dụng để làm hại người khác hoặc giúp đỡ những người gặp khó khăn. Việc nghiên cứu so sánh các khía cạnh về nhân vật, type của truyện cổ tích Việt Nam với truyện cổ tích các quốc gia, dân tộc khác cũng đƣợc chú ý 2 trong nhiều nghiên cứu nhƣ: Luận án của Park Yeon Kuan năm 2002 về Nghiên cứu so sánh một số típ kể truyện cổ tích Việt Nam và Hàn Quốc [21], luận văn thạc sĩ văn học của Nguyễn Thị Bích Thủy năm 2011 về So sánh một số kiểu truyện cổ tích của các dân tộc người sử dụng ngữ hệ Nam đảo ở Việt Nam và Indonesia [26], luận văn thạc sĩ Ngữ văn của Nguyễn Thị Nhung năm 2018 về So sánh truyện cổ tích thần kì người Khmer Nam Bộ với truyện cổ tích thần kì người Việt [20] hay luận án tiến sĩ Văn học của Vƣơng Đại Liên năm 2019 về So sánh mô típ sinh đẻ thần kỳ trong truyện cổ Trung Quốc và Việt Nam [16]…
3.1. Tặng Phẩm Thần Kì Công Cụ Hỗ Trợ Nhân Vật Chính
Tặng phẩm thần kì là những vật phẩm có khả năng đặc biệt, giúp nhân vật chính vượt qua những khó khăn, thử thách. Những tặng phẩm này có thể là vũ khí, phép thuật, hoặc những vật dụng bình thường nhưng được ban cho những năng lực siêu nhiên. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những tặng phẩm như gậy thần, áo tàng hình, khăn trải bàn tự dọn. Trong truyện cổ tích Đức, có những tặng phẩm như đôi giày bảy dặm, chiếc mũ tàng hình. Có thể thấy truyện cổ tích Việt Nam chủ yếu đƣợc nghiên cứu so sánh với truyện cổ của một số nƣớc châu Á.
3.2. Biến Hình và Di Chuyển Khả Năng Vượt Qua Giới Hạn
Khả năng biến hình và di chuyển giữa các không gian là một yếu tố quan trọng tạo nên sự kì ảo trong truyện cổ tích. Những nhân vật có khả năng này có thể biến đổi hình dạng để trốn tránh kẻ thù, thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt, hoặc du hành đến những vùng đất xa xôi. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những nhân vật có thể biến thành chim, cá, hoặc cây cối. Trong truyện cổ tích Đức, có những nhân vật có thể bay lượn trên không trung, hoặc đi xuyên qua tường. Việc nghiên cứu truyện cổ tích Đức và truyện cổ tích Việt Nam từ góc nhìn so sánh văn hóa từng đƣợc đề cập đến trong cuốn sách Nhân vật nữ trong truyện cổ và các mã giá trị xã hội: phân tích so sánh một số truyện cổ Đức và Việt Nam (Female Characters in Folktales and the Code of Social Values: A comparative Analysis of German and Vietnamese Tales (2013) [17] của tác giả Ôn Thị Mỹ Linh hay trong luận văn thạc sĩ Nhân vật thông minh trong truyện cổ tích Đức và Việt Nam [24] của Lăng Thị Thảo đã phần nào cho ta thấy những điểm tƣơng đồng và khác biệt trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức.
3.3. Phép Thuật Sức Mạnh Thay Đổi Thế Giới
Phép thuật là một công cụ mạnh mẽ, có thể được sử dụng để làm hại người khác hoặc giúp đỡ những người gặp khó khăn. Trong truyện cổ tích, phép thuật thường được sử dụng để giải quyết những vấn đề nan giải, mang lại hạnh phúc cho những người tốt bụng, và trừng phạt những kẻ xấu xa. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những phép thuật có thể chữa bệnh, tạo ra của cải, hoặc biến đổi thời tiết. Trong truyện cổ tích Đức, có những phép thuật có thể biến người thành vật, hoặc làm cho người ta yêu nhau. Có thể thấy đặc điểm chung của các nghiên cứu trên là mới dừng lại ở việc khảo sát nhân vật kì ảo trong nội hàm của nó, việc mở rộng ra so sánh với các đối tƣợng cùng loại ở truyện cổ tích các quốc gia khác để tìm ra những đặc trƣng văn hóa của mỗi dân tộc mới chỉ là những gợi dẫn.
IV. Giá Trị Văn Hóa Phản Ánh Ước Mơ Quan Niệm Đời Sống
Nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích không chỉ là những nhân vật hư cấu mà còn là những tấm gương phản chiếu những giá trị văn hóa của mỗi dân tộc. Những ước mơ, quan niệm về thế giới và đời sống xã hội của con người được thể hiện một cách sinh động qua những nhân vật này. Việc phân tích những giá trị văn hóa này giúp ta hiểu sâu hơn về tâm hồn và bản sắc của mỗi dân tộc. Vì vậy, chúng tôi nhận thấy rằng, việc so sánh nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức là nhiệm vụ nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và góp phần vào việc nhận diện điểm tƣơng đồng, gặp gỡ cũng nhƣ các giá trị nội dung, nghệ thuật độc đáo của từng tác phẩm và giá trị văn hóa, xã hội riêng biệt của từng dân tộc.
4.1. Phản Ánh Ước Mơ Khát Vọng Về Cuộc Sống Tốt Đẹp
Truyện cổ tích thường phản ánh những ước mơ của con người về một cuộc sống tốt đẹp hơn, nơi cái thiện luôn chiến thắng cái ác, công lý được thực thi, và mọi người đều được hạnh phúc. Nhân vật kì ảo thường đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện những ước mơ này. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, Thạch Sanh đại diện cho ước mơ về công lý, Tấm đại diện cho ước mơ về hạnh phúc gia đình. Trong truyện cổ tích Đức, Cô bé Lọ Lem đại diện cho ước mơ về sự thay đổi số phận, Bạch Tuyết đại diện cho ước mơ về tình yêu vĩnh cửu. Khi thực hiện đề tài này, mục đích của chúng tôi là khảo sát và phân tích truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ Đức để chỉ ra các kiểu nhân vật kì ảo, nhận diện đặc điểm của kiểu nhân vật này trong sự tƣơng đồng và khác biệt; từ đó thấy đƣợc những phƣơng diện văn hóa đƣợc phản ánh trong truyện cổ tích của hai dân tộc.
4.2. Quan Niệm Về Thế Giới Mối Quan Hệ Giữa Con Người và Tự Nhiên
Truyện cổ tích cũng phản ánh những quan niệm của con người về thế giới xung quanh, đặc biệt là mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Nhân vật kì ảo thường gắn liền với các hiện tượng tự nhiên, thể hiện sự tôn trọng và ngưỡng mộ của con người đối với sức mạnh của tự nhiên. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những vị thần cai quản sông, núi, biển cả. Trong truyện cổ tích Đức, có những nàng tiên sống trong rừng sâu, có khả năng điều khiển thời tiết. Trong luận văn này chúng tôi đề ra nhiệm vụ trƣớc tiên là khảo sát và phân loại hệ thống nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.
4.3. Đời Sống Xã Hội Phản Ánh Các Mối Quan Hệ Con Người
Truyện cổ tích cũng phản ánh những khía cạnh của đời sống xã hội, đặc biệt là các mối quan hệ giữa con người với nhau. Nhân vật kì ảo thường đại diện cho những phẩm chất tốt đẹp của con người, như lòng nhân ái, sự trung thực, lòng dũng cảm. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những nhân vật thể hiện tình yêu thương gia đình, tình bạn bè, tình yêu đôi lứa. Trong truyện cổ tích Đức, có những nhân vật thể hiện sự vị tha, lòng trắc ẩn, tinh thần tương trợ. Sau đó đi sâu vào phân tích những đặc điểm của nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức, chỉ ra một số nhân vật chỉ xuất hiện ở mỗi truyện cổ tích.
V. Kết Luận Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Nhân Vật Kì Ảo
Nghiên cứu về nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích là một công việc có ý nghĩa khoa học và nhân văn sâu sắc. Qua việc phân tích những đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này, ta có thể hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa, tinh thần của mỗi dân tộc, đồng thời, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của truyện cổ tích trong xã hội hiện đại. Cuối cùng là nhận diện các giá trị văn hóa thông qua các điểm tƣơng đồng và khác biệt đƣợc phản ánh trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.
5.1. Ý Nghĩa Khoa Học Góp Phần Nghiên Cứu Văn Hóa Dân Gian
Nghiên cứu về nhân vật kì ảo góp phần vào việc nghiên cứu văn hóa dân gian, đặc biệt là trong lĩnh vực văn học dân gian. Việc phân tích những đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này giúp ta hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa, tinh thần của mỗi dân tộc. Đồng thời, giúp ta hiểu rõ hơn về sự phát triển của văn hóa dân gian trong lịch sử.
5.2. Giá Trị Thực Tiễn Ứng Dụng Trong Giáo Dục và Văn Hóa
Kết quả nghiên cứu về nhân vật kì ảo có thể được ứng dụng trong lĩnh vực giáo dục và văn hóa. Trong giáo dục, có thể sử dụng truyện cổ tích để giáo dục đạo đức, tình cảm cho trẻ em. Trong văn hóa, có thể sử dụng truyện cổ tích để quảng bá văn hóa dân tộc, thu hút khách du lịch. Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Một số vấn đề chung Chƣơng 2: Hệ thống nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức. Chƣơng 3: Các phƣơng thức biểu hiện sự kì ảo và sự phản ánh các giá trị văn hóa qua nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.
