Nhân Vật Kì Ảo Trong Truyện Cổ Tích Việt Nam Và Đức

• Tác giả: Lê Thị Lan Hương
• Người hướng dẫn: TS. Ôn Thị Mỹ Linh
• Trường học: Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ văn học và văn hóa Việt Nam
• Đề tài: Nhân Vật Kì Ảo Trong Truyện Cổ Tích Việt Nam Và Đức
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2021
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG
• 1.1. Cuộc đời người sưu tầm, bối cảnh thời đại và văn hóa
• 1.2. Cuộc đời người sưu tầm và hành trình sưu tầm truyện cổ tích
• 1.3. Bối cảnh thời đại
• 1.4. Giới thuyết về nhân vật kì ảo và văn học so sánh
• 1.5. Giới thuyết về nhân vật kì ảo. Giới thuyết về văn học so sánh
• 1.6. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: HỆ THỐNG NHÂN VẬT KÌ ẢO TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT NAM VÀ TRUYỆN CỔ TÍCH ĐỨC
• 2.1. Nhóm nhân vật thần linh
• 2.2. Các vị thần thượng giới
• 2.3. Các vị thần địa giới
• 2.4. Các vị thần thủy giới. Các vị thần cõi âm
• 2.5. Mối liên hệ giữa các cõi và các vị thần
• 2.6. Nhóm nhân vật yêu ma quỷ quái
• 2.7. Nhân vật quỷ
• 2.8. Nhân vật ma
• 2.9. Nhân vật quái
• 2.10. Nhóm nhân vật kì ảo là người
• 2.11. Một số kiểu nhân vật kì ảo đặc trưng ở mỗi kho tàng truyện cổ tích
• 2.12. Nhân vật kì ảo đặc trưng trong truyện cổ tích Việt Nam
• 2.13. Nhân vật kì ảo đặc trưng trong truyện cổ tích Đức
• 2.14. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: CÁC PHƯƠNG THỨC BIỂU HIỆN SỰ KÌ ẢO VÀ SỰ PHẢN ÁNH CÁC GIÁ TRỊ VĂN HÓA QUA NHÂN VẬT KÌ ẢO TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT NAM VÀ TRUYỆN CỔ TÍCH ĐỨC
• 3.1. Các phương thức biểu hiện sự kì ảo
• 3.2. Nhân vật kì ảo và tặng phẩm thần kì
• 3.3. Nhân vật kì ảo với sự biến hình và di chuyển giữa các không gian
• 3.4. Nhân vật kì ảo sử dụng phép thuật để làm hại nhân vật khác
• 3.5. Các giá trị văn hóa phản chiếu qua nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức
• 3.6. Phản ánh ước mơ của con người
• 3.7. Phản ánh quan niệm về thế giới. Phản ánh đời sống xã hội của con người
• 3.8. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Khám Phá Nhân Vật Kì Ảo Trong Truyện Cổ Tích Tổng Quan

Truyện cổ tích, với những nhân vật kì ảo, là một phần không thể thiếu trong kí ức tuổi thơ của mỗi người. Những câu chuyện này không chỉ là nguồn giải trí mà còn là nguồn sữa tinh thần, nuôi dưỡng tâm hồn và xây dựng niềm tin vào cái thiện. Nhân vật kì ảo đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành đặc trưng của truyện cổ tích, tạo nên thế giới diệu kỳ, nơi những điều không tưởng trở thành hiện thực. Nghiên cứu về những nhân vật này giúp ta hiểu sâu hơn về ước mơ, khát vọng và quan niệm của con người về thế giới xung quanh. Truyện cổ tích là một thể loại lớn của loại hình tự sự dân gian, có quá trình phát sinh, phát triển lâu dài, bắt đầu từ cái “ngày xửa ngày xƣa” và liên tục đƣợc tái tạo trong các thời đại sau. Nhà nghiên cứu Đinh Gia Khánh khẳng định: “Truyện cổ tích quen thuộc với mỗi ngƣời nhiều khi ngay từ thuở nhỏ. Truyện cổ tích có sức hấp dẫn đặc biệt với tuổi thơ, và thƣờng để lại những dấu vết không phai mờ trong tƣ tƣởng và tình cảm”.

1.1. Vai Trò Của Nhân Vật Kỳ Ảo Yếu Tố Tạo Nên Sự Hấp Dẫn

Nhân vật kì ảo là linh hồn của truyện cổ tích, tạo nên sự khác biệt so với các thể loại văn học khác. Sự xuất hiện của những nhân vật này, với những năng lực siêu nhiên và khả năng biến hóa khôn lường, mang đến những tình tiết bất ngờ, thú vị, thu hút sự chú ý của người đọc. Nhân vật kì ảo không chỉ là phương tiện để kể chuyện mà còn là biểu tượng của những ước mơ, khát vọng của con người về một thế giới tốt đẹp hơn. Các công trình nghiên cứu mới chủ yếu dừng lại ở các lực lƣợng thần kì hoặc nếu có đề cập đến nhân vật thần kì cũng chỉ thông qua việc liệt kê, chỉ ra một vài đặc điểm khái quát để nhận diện về nhân vật đó.

1.2. Thách Thức Nghiên Cứu Tiếp Cận Nhân Vật Kì Ảo

Việc nghiên cứu nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích đặt ra nhiều thách thức. Cần phải hiểu rõ nguồn gốc, đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này trong từng bối cảnh văn hóa cụ thể. Đồng thời, cần phải phân tích mối quan hệ giữa nhân vật kì ảo với các yếu tố khác trong truyện, như cốt truyện, không gian, thời gian và thông điệp. Các công trình dừng lại ở mức độ khái quát về đặc trƣng thể loại nhƣ: Khảo sát những đặc điểm trong cách cấu tạo cốt truyện cổ tích thần kỳ dân tộc Việt Nam (Dưới ánh sáng lý thuyết của V. Ia-Prốp về hình thái học) [19] của Tăng Thị Kim Ngân năm 1992, Truyện cổ tích thần kì Việt đọc theo hình thái học của truyện cổ tích V. Propp [27] của Đỗ Bình Trị xuất bản năm 2006 hay Thi pháp truyện cổ tích thần kì người Việt [9] của Nguyễn Xuân Đức xuất bản năm 2011.

II. So Sánh Nhân Vật Kì Ảo Việt Nam Đức Điểm Chung Riêng

Việc so sánh nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức là một hướng nghiên cứu tiềm năng, giúp ta hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa độc đáo của mỗi dân tộc. Truyện cổ tích Việt Nam, với những nhân vật như Thạch Sanh, Tấm Cám, thể hiện những ước mơ về công lý, lòng nhân ái và sự chiến thắng của cái thiện. Truyện cổ Grimm của Đức, với những nhân vật như Cô bé Lọ Lem, Bạch Tuyết, lại tập trung vào những bài học về sự kiên trì, lòng dũng cảm và giá trị của tình yêu thương gia đình. Trong thời đại toàn cầu hóa hiện nay, xu hƣớng nghiên cứu so sánh truyện cổ giữa các quốc gia để tìm ra những đặc trƣng văn hóa của mỗi dân tộc ngày càng đƣợc chú trọng. Vì thế nghiên cứu truyện cổ tích Việt Nam dƣới góc nhìn so sánh với truyện cổ các quốc gia khác là một hƣớng nghiên cứu tiềm năng. Đó là những lí do để chúng tôi đi vào tìm hiểu đề tài “Nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức”.

2.1. Nhân Vật Thần Linh So Sánh Đặc Điểm và Vai Trò

Thần linh là một trong những nhóm nhân vật kì ảo quan trọng trong truyện cổ tích cả Việt Nam và Đức. Tuy nhiên, cách thức xây dựng và vai trò của các vị thần này có những điểm khác biệt. Trong truyện cổ tích Việt Nam, các vị thần thường gắn liền với các hiện tượng tự nhiên, mang tính bản địa cao. Trong truyện cổ tích Đức, các vị thần thường mang tính trừu tượng hơn, đại diện cho các giá trị đạo đức và tinh thần. Đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến lực lƣợng thần kì, nhân vật phù trợ hay nhân vật kì ảo. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu này mới chủ yếu dừng lại ở các lực lƣợng thần kì hoặc nếu có đề cập đến nhân vật thần kì cũng chỉ thông qua việc liệt kê, chỉ ra một vài đặc điểm khái quát để nhận diện về nhân vật đó.

2.2. Yêu Ma Quỷ Quái Phản Ánh Nỗi Sợ và Quan Niệm Dân Gian

Yêu ma quỷ quái là nhóm nhân vật kì ảo đại diện cho những thế lực đen tối, gây ra những khó khăn, thử thách cho con người. Trong truyện cổ tích Việt Nam, yêu ma quỷ quái thường được miêu tả một cách cụ thể, gắn liền với những địa điểm, sự kiện có thật. Trong truyện cổ tích Đức, yêu ma quỷ quái thường mang tính biểu tượng hơn, đại diện cho những mặt tiêu cực trong tính cách con người. Bên cạnh đó, một số công trình nghiên cứu đã đi sâu vào nghiên cứu về nhân vật thần kì nhƣ luận án tiến sĩ về Yếu tố thần kì trong truyền thuyết và truyện cổ tích người Việt ở Nam Trung Bộ [8] của Nguyễn Định hay Thế giới nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích thần kì các dân tộc Việt Nam [6] của Nguyễn Thị Dung, công trình đã xác lập đƣợc một số vấn đề lí thuyết về thế giới nhân vật kì ảo.

2.3. Nhân Vật Kì Ảo Là Người Ước Mơ Về Sức Mạnh Phi Thường

Nhóm nhân vật kì ảo là người thường đại diện cho những con người bình thường nhưng sở hữu những năng lực phi thường, giúp họ vượt qua những khó khăn, thử thách và đạt được những thành công. Những nhân vật này thể hiện ước mơ của con người về sức mạnh, trí tuệ và lòng dũng cảm. Bƣớc đầu xây dựng hệ thống nhân vật kì ảo trên các tiêu chí trong mối quan hệ hữu cơ nhƣ: Nguồn gốc, tính chất, chức năng, hành động, lí do thực hiện hành động của nhân vật kì ảo, số lần nhân vật xuất hiện trong truyện và kết thúc của truyện. Thông qua đó đã rút ra đƣợc những kết luận cơ bản về mô hình, phƣơng thức phán ánh thế giới, quan niệm nghệ thuật thông qua thế giới nhân vật thần kì trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam.

III. Biểu Hiện Sự Kì Ảo Tặng Phẩm Biến Hình Phép Thuật

Sự kì ảo trong truyện cổ tích được thể hiện qua nhiều phương thức khác nhau. Tặng phẩm thần kì, biến hình và phép thuật là những yếu tố phổ biến, tạo nên thế giới diệu kỳ, nơi những điều không thể trở thành có thể. Những tặng phẩm thần kì giúp nhân vật chính vượt qua những khó khăn, thử thách. Sự biến hình cho phép nhân vật di chuyển giữa các không gian, biến đổi hình dạng để trốn tránh kẻ thù hoặc thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt. Phép thuật được sử dụng để làm hại người khác hoặc giúp đỡ những người gặp khó khăn. Việc nghiên cứu so sánh các khía cạnh về nhân vật, type của truyện cổ tích Việt Nam với truyện cổ tích các quốc gia, dân tộc khác cũng đƣợc chú ý 2 trong nhiều nghiên cứu nhƣ: Luận án của Park Yeon Kuan năm 2002 về Nghiên cứu so sánh một số típ kể truyện cổ tích Việt Nam và Hàn Quốc [21], luận văn thạc sĩ văn học của Nguyễn Thị Bích Thủy năm 2011 về So sánh một số kiểu truyện cổ tích của các dân tộc người sử dụng ngữ hệ Nam đảo ở Việt Nam và Indonesia [26], luận văn thạc sĩ Ngữ văn của Nguyễn Thị Nhung năm 2018 về So sánh truyện cổ tích thần kì người Khmer Nam Bộ với truyện cổ tích thần kì người Việt [20] hay luận án tiến sĩ Văn học của Vƣơng Đại Liên năm 2019 về So sánh mô típ sinh đẻ thần kỳ trong truyện cổ Trung Quốc và Việt Nam [16]…

3.1. Tặng Phẩm Thần Kì Công Cụ Hỗ Trợ Nhân Vật Chính

Tặng phẩm thần kì là những vật phẩm có khả năng đặc biệt, giúp nhân vật chính vượt qua những khó khăn, thử thách. Những tặng phẩm này có thể là vũ khí, phép thuật, hoặc những vật dụng bình thường nhưng được ban cho những năng lực siêu nhiên. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những tặng phẩm như gậy thần, áo tàng hình, khăn trải bàn tự dọn. Trong truyện cổ tích Đức, có những tặng phẩm như đôi giày bảy dặm, chiếc mũ tàng hình. Có thể thấy truyện cổ tích Việt Nam chủ yếu đƣợc nghiên cứu so sánh với truyện cổ của một số nƣớc châu Á.

3.2. Biến Hình và Di Chuyển Khả Năng Vượt Qua Giới Hạn

Khả năng biến hình và di chuyển giữa các không gian là một yếu tố quan trọng tạo nên sự kì ảo trong truyện cổ tích. Những nhân vật có khả năng này có thể biến đổi hình dạng để trốn tránh kẻ thù, thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt, hoặc du hành đến những vùng đất xa xôi. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những nhân vật có thể biến thành chim, cá, hoặc cây cối. Trong truyện cổ tích Đức, có những nhân vật có thể bay lượn trên không trung, hoặc đi xuyên qua tường. Việc nghiên cứu truyện cổ tích Đức và truyện cổ tích Việt Nam từ góc nhìn so sánh văn hóa từng đƣợc đề cập đến trong cuốn sách Nhân vật nữ trong truyện cổ và các mã giá trị xã hội: phân tích so sánh một số truyện cổ Đức và Việt Nam (Female Characters in Folktales and the Code of Social Values: A comparative Analysis of German and Vietnamese Tales (2013) [17] của tác giả Ôn Thị Mỹ Linh hay trong luận văn thạc sĩ Nhân vật thông minh trong truyện cổ tích Đức và Việt Nam [24] của Lăng Thị Thảo đã phần nào cho ta thấy những điểm tƣơng đồng và khác biệt trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức.

3.3. Phép Thuật Sức Mạnh Thay Đổi Thế Giới

Phép thuật là một công cụ mạnh mẽ, có thể được sử dụng để làm hại người khác hoặc giúp đỡ những người gặp khó khăn. Trong truyện cổ tích, phép thuật thường được sử dụng để giải quyết những vấn đề nan giải, mang lại hạnh phúc cho những người tốt bụng, và trừng phạt những kẻ xấu xa. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những phép thuật có thể chữa bệnh, tạo ra của cải, hoặc biến đổi thời tiết. Trong truyện cổ tích Đức, có những phép thuật có thể biến người thành vật, hoặc làm cho người ta yêu nhau. Có thể thấy đặc điểm chung của các nghiên cứu trên là mới dừng lại ở việc khảo sát nhân vật kì ảo trong nội hàm của nó, việc mở rộng ra so sánh với các đối tƣợng cùng loại ở truyện cổ tích các quốc gia khác để tìm ra những đặc trƣng văn hóa của mỗi dân tộc mới chỉ là những gợi dẫn.

IV. Giá Trị Văn Hóa Phản Ánh Ước Mơ Quan Niệm Đời Sống

Nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích không chỉ là những nhân vật hư cấu mà còn là những tấm gương phản chiếu những giá trị văn hóa của mỗi dân tộc. Những ước mơ, quan niệm về thế giới và đời sống xã hội của con người được thể hiện một cách sinh động qua những nhân vật này. Việc phân tích những giá trị văn hóa này giúp ta hiểu sâu hơn về tâm hồn và bản sắc của mỗi dân tộc. Vì vậy, chúng tôi nhận thấy rằng, việc so sánh nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức là nhiệm vụ nghiên cứu có ý nghĩa khoa học và góp phần vào việc nhận diện điểm tƣơng đồng, gặp gỡ cũng nhƣ các giá trị nội dung, nghệ thuật độc đáo của từng tác phẩm và giá trị văn hóa, xã hội riêng biệt của từng dân tộc.

4.1. Phản Ánh Ước Mơ Khát Vọng Về Cuộc Sống Tốt Đẹp

Truyện cổ tích thường phản ánh những ước mơ của con người về một cuộc sống tốt đẹp hơn, nơi cái thiện luôn chiến thắng cái ác, công lý được thực thi, và mọi người đều được hạnh phúc. Nhân vật kì ảo thường đóng vai trò quan trọng trong việc thực hiện những ước mơ này. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, Thạch Sanh đại diện cho ước mơ về công lý, Tấm đại diện cho ước mơ về hạnh phúc gia đình. Trong truyện cổ tích Đức, Cô bé Lọ Lem đại diện cho ước mơ về sự thay đổi số phận, Bạch Tuyết đại diện cho ước mơ về tình yêu vĩnh cửu. Khi thực hiện đề tài này, mục đích của chúng tôi là khảo sát và phân tích truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ Đức để chỉ ra các kiểu nhân vật kì ảo, nhận diện đặc điểm của kiểu nhân vật này trong sự tƣơng đồng và khác biệt; từ đó thấy đƣợc những phƣơng diện văn hóa đƣợc phản ánh trong truyện cổ tích của hai dân tộc.

4.2. Quan Niệm Về Thế Giới Mối Quan Hệ Giữa Con Người và Tự Nhiên

Truyện cổ tích cũng phản ánh những quan niệm của con người về thế giới xung quanh, đặc biệt là mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Nhân vật kì ảo thường gắn liền với các hiện tượng tự nhiên, thể hiện sự tôn trọng và ngưỡng mộ của con người đối với sức mạnh của tự nhiên. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những vị thần cai quản sông, núi, biển cả. Trong truyện cổ tích Đức, có những nàng tiên sống trong rừng sâu, có khả năng điều khiển thời tiết. Trong luận văn này chúng tôi đề ra nhiệm vụ trƣớc tiên là khảo sát và phân loại hệ thống nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.

4.3. Đời Sống Xã Hội Phản Ánh Các Mối Quan Hệ Con Người

Truyện cổ tích cũng phản ánh những khía cạnh của đời sống xã hội, đặc biệt là các mối quan hệ giữa con người với nhau. Nhân vật kì ảo thường đại diện cho những phẩm chất tốt đẹp của con người, như lòng nhân ái, sự trung thực, lòng dũng cảm. Ví dụ, trong truyện cổ tích Việt Nam, có những nhân vật thể hiện tình yêu thương gia đình, tình bạn bè, tình yêu đôi lứa. Trong truyện cổ tích Đức, có những nhân vật thể hiện sự vị tha, lòng trắc ẩn, tinh thần tương trợ. Sau đó đi sâu vào phân tích những đặc điểm của nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức, chỉ ra một số nhân vật chỉ xuất hiện ở mỗi truyện cổ tích.

V. Kết Luận Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Nhân Vật Kì Ảo

Nghiên cứu về nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích là một công việc có ý nghĩa khoa học và nhân văn sâu sắc. Qua việc phân tích những đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này, ta có thể hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa, tinh thần của mỗi dân tộc, đồng thời, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của truyện cổ tích trong xã hội hiện đại. Cuối cùng là nhận diện các giá trị văn hóa thông qua các điểm tƣơng đồng và khác biệt đƣợc phản ánh trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.

5.1. Ý Nghĩa Khoa Học Góp Phần Nghiên Cứu Văn Hóa Dân Gian

Nghiên cứu về nhân vật kì ảo góp phần vào việc nghiên cứu văn hóa dân gian, đặc biệt là trong lĩnh vực văn học dân gian. Việc phân tích những đặc điểm, chức năng và ý nghĩa của những nhân vật này giúp ta hiểu rõ hơn về những giá trị văn hóa, tinh thần của mỗi dân tộc. Đồng thời, giúp ta hiểu rõ hơn về sự phát triển của văn hóa dân gian trong lịch sử.

5.2. Giá Trị Thực Tiễn Ứng Dụng Trong Giáo Dục và Văn Hóa

Kết quả nghiên cứu về nhân vật kì ảo có thể được ứng dụng trong lĩnh vực giáo dục và văn hóa. Trong giáo dục, có thể sử dụng truyện cổ tích để giáo dục đạo đức, tình cảm cho trẻ em. Trong văn hóa, có thể sử dụng truyện cổ tích để quảng bá văn hóa dân tộc, thu hút khách du lịch. Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi gồm ba chƣơng: Chƣơng 1: Một số vấn đề chung Chƣơng 2: Hệ thống nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức. Chƣơng 3: Các phƣơng thức biểu hiện sự kì ảo và sự phản ánh các giá trị văn hóa qua nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức.

Tổng quan nghiên cứu

Truyện cổ tích là một phần quan trọng trong kho tàng văn hóa dân gian của nhiều quốc gia, phản ánh sâu sắc thế giới quan, nhân sinh quan và giá trị văn hóa đặc trưng của từng dân tộc. Theo khảo sát, trong 200 truyện cổ tích Việt Nam, có 84 truyện (chiếm 42%) xuất hiện nhân vật kì ảo với tổng số 137 nhân vật; trong khi đó, trong 210 truyện cổ tích Đức, có 74 truyện (chiếm 35,2%) có nhân vật kì ảo với tổng số 109 nhân vật. Nghiên cứu tập trung vào việc phân tích và so sánh hệ thống nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và truyện cổ tích Đức nhằm nhận diện những điểm tương đồng và khác biệt, từ đó làm rõ các giá trị văn hóa được phản ánh qua các nhân vật này.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát, phân loại các kiểu nhân vật kì ảo, nhận diện đặc điểm của chúng trong hai kho tàng truyện, đồng thời phân tích các giá trị văn hóa được thể hiện qua nhân vật kì ảo. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hai bộ sưu tập truyện cổ tích tiêu biểu: "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam" của Nguyễn Đổng Chi và "Truyện cổ Grimm" của Jacob & Wilhelm Grimm, với thời gian nghiên cứu chủ yếu trong giai đoạn từ thế kỷ XVIII đến thế kỷ XX.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần làm sáng tỏ bản sắc văn hóa dân tộc qua lăng kính so sánh văn học, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nghiên cứu tiếp theo về truyện cổ tích và nhân vật kì ảo trong văn học dân gian.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết về nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích và lý thuyết văn học so sánh. Nhân vật kì ảo được định nghĩa là những nhân vật chức năng trong truyện cổ tích, có năng lực thần kì hoặc hành trạng khác thường, bao gồm thần linh, yêu ma quỷ quái và người mang yếu tố kì ảo. Các nhà nghiên cứu như Nguyễn Xuân Đức và Nguyễn Thị Dung đã nhấn mạnh vai trò của nhân vật kì ảo trong việc thể hiện quan niệm nghệ thuật và thế giới quan của nhân dân.

Về văn học so sánh, nghiên cứu dựa trên quan điểm của Henry H. Remark và Jirmunsky, coi đây là bộ môn khoa học nghiên cứu mối quan hệ giữa các nền văn học dân tộc, nhằm phát hiện sự tương đồng và khác biệt, từ đó làm rõ bản sắc văn hóa và phong cách nghệ thuật đặc trưng của từng dân tộc.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: nhân vật kì ảo, hệ thống nhân vật thần linh, và phương thức biểu hiện sự kì ảo trong truyện cổ tích. Ngoài ra, các yếu tố văn hóa, tín ngưỡng và tôn giáo cũng được xem xét như những nhân tố ảnh hưởng đến hình tượng nhân vật kì ảo.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp so sánh - loại hình, khảo sát và phân tích các nhân vật kì ảo trong hai kho tàng truyện cổ tích Việt Nam và Đức. Nguồn dữ liệu chính gồm 200 truyện trong "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam" của Nguyễn Đổng Chi và 210 truyện trong "Truyện cổ Grimm" của Jacob & Wilhelm Grimm (bản dịch Lương Văn Hồng, 2016).

Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cho việc phân tích. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ truyện có nhân vật kì ảo trong hai bộ sưu tập để khảo sát chi tiết. Các thao tác nghiên cứu bao gồm thống kê số lượng, phân loại nhân vật theo nhóm, phân tích nội dung và so sánh đặc điểm nhân vật giữa hai kho tàng truyện.

Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ năm 2020 đến 2021, với các bước: thu thập dữ liệu, phân loại nhân vật, phân tích đặc điểm, so sánh và tổng hợp kết quả. Phương pháp phân tích kết hợp giữa phân tích định tính và định lượng nhằm đảm bảo sự khách quan và sâu sắc trong đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tần suất xuất hiện nhân vật kì ảo: Trong truyện cổ tích Việt Nam, 42% truyện có nhân vật kì ảo với 137 nhân vật; trong khi truyện cổ tích Đức có 35,2% truyện với 109 nhân vật kì ảo. Điều này cho thấy nhân vật kì ảo có vai trò quan trọng trong cả hai kho tàng, nhưng tần suất và số lượng ở Việt Nam cao hơn khoảng 7%.

2. Phân nhóm nhân vật kì ảo: Ở truyện cổ tích Việt Nam, nhóm thần linh chiếm 73%, yêu ma quỷ quái 14,6%, người mang yếu tố kì ảo 12,4%. Trong khi đó, truyện cổ tích Đức có sự phân bố khác biệt: thần linh 45%, yêu ma quỷ quái 22%, người mang yếu tố kì ảo 33%. Như vậy, nhóm thần linh chiếm ưu thế ở cả hai kho tàng nhưng tỷ lệ ở Việt Nam cao hơn gần gấp đôi; nhóm người mang yếu tố kì ảo chiếm tỷ lệ cao hơn đáng kể ở truyện Đức.

3. Đặc điểm nhân vật thần linh: Nhân vật thần linh trong truyện Việt Nam đa dạng, chịu ảnh hưởng của nhiều tín ngưỡng như Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo và tín ngưỡng bản địa, phân bố ở bốn cõi: thượng giới, địa giới, thủy giới và âm giới. Trong khi đó, nhân vật thần linh trong truyện Đức chủ yếu mang màu sắc Thiên Chúa giáo, tập trung ở thượng giới với các nhân vật như Thượng đế, Chúa trời, thánh Pétrus và thiên thần.

4. Nhóm nhân vật yêu ma quỷ quái: Ở cả hai kho tàng, quỷ thường là nhân vật phản diện, đại diện cho thế lực đen tối, hãm hại con người nhưng cuối cùng đều bị trừng phạt hoặc bị đánh bại. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, quỷ cũng xuất hiện với vai trò trung tính hoặc giúp đỡ con người. Nhân vật ma trong truyện Việt Nam thường là hồn người chết có mối quan hệ tình cảm đặc biệt, báo mộng hoặc báo oán, trong khi truyện Đức ít đề cập đến ma với vai trò tương tự.

Thảo luận kết quả

Sự khác biệt về tỷ lệ và đặc điểm nhân vật kì ảo giữa truyện cổ tích Việt Nam và Đức phản ánh rõ nét sự khác biệt về văn hóa, tín ngưỡng và tôn giáo của hai dân tộc. Việt Nam với nền văn hóa nông nghiệp, tín ngưỡng đa thần và sự hòa hợp của tam giáo (Phật, Nho, Đạo) tạo nên hệ thống nhân vật thần linh phong phú, đa dạng và phân bố rộng khắp bốn cõi. Ngược lại, Đức với nền văn hóa phương Tây chịu ảnh hưởng sâu sắc của Thiên Chúa giáo đơn thần, nhân vật thần linh tập trung chủ yếu ở thượng giới với các biểu tượng tôn giáo đặc trưng.

Sự xuất hiện nhiều nhân vật người mang yếu tố kì ảo trong truyện Đức phản ánh tư duy phân tích, logic và tính cá nhân trong văn hóa phương Tây, trong khi ở Việt Nam, nhân vật thần linh và yêu ma quỷ quái chiếm ưu thế hơn, thể hiện sự gắn bó mật thiết với tín ngưỡng dân gian và quan niệm về thế giới siêu nhiên.

Các phương thức biểu hiện sự kì ảo như tặng phẩm thần kì, biến hình, di chuyển giữa các không gian và sử dụng phép thuật đều được thể hiện rõ trong cả hai kho tàng, tuy nhiên cách thức và ý nghĩa biểu đạt có sự khác biệt do nền tảng văn hóa khác nhau. Ví dụ, trong truyện Việt Nam, nhân vật thần linh thường thử thách nhân vật chính để kiểm tra đức hạnh, trong khi truyện Đức nhấn mạnh vào sự công bằng và luật nhân quả theo quan niệm Thiên Chúa giáo.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố tỷ lệ các nhóm nhân vật kì ảo trong hai kho tàng truyện, bảng so sánh đặc điểm nhân vật thần linh theo từng cõi, và sơ đồ mối liên hệ giữa các nhóm nhân vật kì ảo với các giá trị văn hóa tương ứng.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường nghiên cứu so sánh văn học dân gian: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng phạm vi so sánh giữa truyện cổ tích Việt Nam với các nền văn hóa khác nhằm làm rõ hơn bản sắc văn hóa dân tộc và sự giao thoa văn hóa. Thời gian thực hiện: 2-3 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu văn hóa, trường đại học.

2. Phát triển giáo dục văn hóa dân gian trong nhà trường: Đưa nội dung về nhân vật kì ảo và truyện cổ tích vào chương trình giảng dạy để nâng cao nhận thức và tình yêu văn hóa dân tộc cho học sinh, sinh viên. Thời gian: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông và đại học.

3. Ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn và phổ biến truyện cổ tích: Xây dựng các kho dữ liệu số, ứng dụng di động, phim hoạt hình dựa trên truyện cổ tích để thu hút giới trẻ và quảng bá văn hóa dân gian rộng rãi hơn. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: các tổ chức văn hóa, doanh nghiệp công nghệ.

4. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm chuyên đề về nhân vật kì ảo và văn hóa dân gian: Tạo diễn đàn trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước nhằm cập nhật kiến thức, phương pháp nghiên cứu mới. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Văn học và Văn hóa dân gian: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và dữ liệu thực tiễn phong phú, giúp nâng cao hiểu biết về nhân vật kì ảo và phương pháp nghiên cứu so sánh.

2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học so sánh: Tài liệu tham khảo quan trọng để phát triển các đề tài nghiên cứu mới, đặc biệt trong lĩnh vực văn học dân gian và văn hóa so sánh.

3. Nhà biên kịch, đạo diễn phim hoạt hình và truyền hình: Cung cấp nguồn tư liệu quý giá để khai thác và chuyển thể các câu chuyện cổ tích với nhân vật kì ảo đa dạng, phù hợp với nhu cầu sáng tạo nghệ thuật.

4. Các tổ chức bảo tồn và phát huy văn hóa dân gian: Giúp xây dựng các chương trình bảo tồn, truyền thông và giáo dục văn hóa dân gian hiệu quả, dựa trên sự hiểu biết sâu sắc về giá trị văn hóa trong truyện cổ tích.

Câu hỏi thường gặp

1. Nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích là gì?
   Nhân vật kì ảo là những nhân vật có năng lực thần kì hoặc hành trạng khác thường, bao gồm thần linh, yêu ma quỷ quái và người mang yếu tố kì ảo. Họ thực hiện các chức năng như giúp đỡ, thử thách hoặc trừng phạt nhân vật chính, phản ánh quan niệm văn hóa và thế giới quan của dân tộc.

2. Tại sao lại so sánh truyện cổ tích Việt Nam và Đức?
   So sánh giúp nhận diện điểm tương đồng và khác biệt về nhân vật, cốt truyện và giá trị văn hóa, từ đó làm rõ bản sắc văn hóa đặc trưng của mỗi dân tộc và góp phần phát triển nghiên cứu văn học so sánh.

3. Nhóm nhân vật nào chiếm ưu thế trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức?
   Trong truyện Việt Nam, nhóm thần linh chiếm ưu thế với 73%, trong khi ở truyện Đức, nhóm này chiếm 45%. Nhóm người mang yếu tố kì ảo chiếm tỷ lệ cao hơn ở truyện Đức (33%) so với Việt Nam (12,4%).

4. Các nhân vật thần linh trong truyện cổ tích Việt Nam chịu ảnh hưởng của những tín ngưỡng nào?
   Nhân vật thần linh trong truyện Việt Nam chịu ảnh hưởng của nhiều tín ngưỡng như Phật giáo, Đạo giáo, Nho giáo và tín ngưỡng bản địa, thể hiện sự đa dạng và phong phú trong văn hóa dân gian.

5. Làm thế nào để ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giáo dục và bảo tồn văn hóa?
   Kết quả nghiên cứu có thể được đưa vào chương trình giảng dạy, phát triển các sản phẩm văn hóa số, tổ chức các hoạt động truyền thông và bảo tồn nhằm nâng cao nhận thức và giữ gìn giá trị văn hóa dân gian.

Kết luận

• Nghiên cứu đã hệ thống và phân tích chi tiết nhân vật kì ảo trong truyện cổ tích Việt Nam và Đức, làm rõ sự tương đồng và khác biệt về số lượng, phân nhóm và đặc điểm nhân vật.
• Nhóm thần linh chiếm ưu thế trong cả hai kho tàng, nhưng tỷ lệ và đặc điểm chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi tín ngưỡng và văn hóa đặc trưng của mỗi dân tộc.
• Phương thức biểu hiện sự kì ảo đa dạng, phản ánh các giá trị văn hóa, nhân sinh quan và thế giới quan khác nhau giữa hai nền văn hóa.
• Kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm kho tàng lý thuyết về truyện cổ tích và văn học so sánh, đồng thời cung cấp cơ sở cho các ứng dụng thực tiễn trong giáo dục và bảo tồn văn hóa.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị nghiên cứu trong nghiên cứu khoa học, giáo dục và truyền thông văn hóa trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu và tổ chức văn hóa tiếp tục khai thác, phát triển nghiên cứu so sánh truyện cổ tích, đồng thời ứng dụng kết quả vào thực tiễn nhằm bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian Việt Nam và thế giới.