Nhân Tố Ảnh Hưởng Đến Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận Khi Phát Hành Thêm Cổ Phiếu Của Các Công Ty Niêm Yết Tại Việt Nam

• Tác giả: Phạm Thị Mỹ Linh
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Kim Cúc
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế TPHCM
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Nhân Tố Ảnh Hưởng Đến Hành Vi Điều Chỉnh Lợi Nhuận Khi Phát Hành Cổ Phiếu Tại Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU
• 1.1. Nghiên cứu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận trên thế giới
• 1.1.1. Điều chỉnh tăng lợi nhuận trước khi phát hành thêm cổ phiếu
• 1.1.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành thêm cổ phiếu của các công ty niêm yết
• 1.2. Nghiên cứu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận ở Việt Nam
• 1.2.1. Điều chỉnh tăng lợi nhuận trước khi phát hành thêm cổ phiếu
• 1.2.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành thêm cổ phiếu của các công ty niêm yết
• 1.3. Khoảng trống nghiên cứu và xác định vấn đề nghiên cứu của đề tài
• 1.3.1. Khoảng trống nghiên cứu
• 1.3.2. Vấn đề nghiên cứu
• 1.4. TỔNG KẾT CHƯƠNG 1
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT
• 2.1. Định nghĩa điều chỉnh lợi nhuận
• 2.2. Mục tiêu điều chỉnh lợi nhuận
• 2.2.1. Thù lao của nhà quản lý
• 2.2.2. Ký kết hợp đồng
• 2.2.3. Đáp ứng quy định từ nhà nước (Thuế, chứng khoán)
• 2.3. Cách thức thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận
• 2.3.1. Những chính sách kế toán được vận dụng để điều chỉnh lợi nhuận
• 2.3.2. Một số kỹ thuật điều chỉnh lợi nhuận khác
• 2.4. Mô hình nghiên cứu việc điều chỉnh lợi nhuận
• 2.4.1. Nhận diện việc điều chỉnh lợi nhuận qua biến kế toán dồn tích (Accruals)
• 2.4.2. Mô hình Healy (1985)
• 2.4.3. Mô hình DeAngelo (1986)
• 2.4.4. Mô hình Jones (1991)
• 2.4.5. Mô hình Dechow và cộng sự (1995) - Modified Jones
• 2.4.6. Mô hình ngành (Industry model) của Dechow and Sloan (1991)
• 2.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của công ty niêm yết khi phát hành thêm cổ phiếu
• 2.5.1. Tỷ lệ thành viên độc lập trong HĐQT
• 2.5.2. Kiểm toán độc lập
• 2.5.3. Quy mô doanh nghiệp
• 2.5.4. Tỷ lệ nợ
• 2.5.5. Tỷ lệ sở hữu công ty được đại diện là các tổ chức
• 2.5.6. Tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn không nằm trong ban điều hành của công ty
• 2.6. TỔNG KẾT CHƯƠNG 2
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Thiết kế nghiên cứu
• 3.1.1. Quy trình nghiên cứu
• 3.1.2. Phương pháp nghiên cứu
• 3.2. Mô hình nghiên cứu dự tính và giả thuyết nghiên cứu
• 3.2.1. Mô hình nghiên cứu
• 3.2.2. Giả thuyết nghiên cứu
• 3.2.3. Đo lường các biến nghiên cứu
• 3.2.4. Thu thập dữ liệu
• 3.3. TỔNG KẾT CHƯƠNG 3
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN
• 4.1. Thống kê mô tả
• 4.2. Phân tích tương quan giữa các biến
• 4.3. Phân tích hồi quy
• 4.3.1. Kiểm tra độ phù hợp của mô hình nghiên cứu
• 4.3.2. Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính đa biến
• 4.4. Dò tìm sự vi phạm các giả định cần thiết trong hồi quy tuyến tính
• 4.4.1. Biểu đồ Scatter Plot kiểm tra giả định liên hệ tuyến tính
• 4.4.2. Biểu đồ tần số phần dư chuẩn hóa Histogram
• 4.5. TỔNG KẾT CHƯƠNG 4
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 5.1. Đối với nhân tố đòn bẩy tài chính
• 5.2. Đối với nhân tố tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn không thuộc ban điều hành
• 5.3. Đối với nhân tố quy mô doanh nghiệp
• 5.4. Đối với nhân tố tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập
• 5.5. Đối với nhân tố kiểm toán độc lập
• 5.6. Đối với nhà đầu tư
• 5.7. Hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tiếp theo
• 5.8. TỔNG KẾT CHƯƠNG 5
• DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Hành vi điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành cổ phiếu

Thị trường chứng khoán Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ, thu hút nhiều nhà đầu tư. Quyết định đầu tư phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có tình hình kinh doanh và khả năng phát triển của doanh nghiệp, thể hiện qua chỉ tiêu lợi nhuận trên báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh. Doanh nghiệp muốn phát hành thêm cổ phiếu để thu hút vốn, nhà quản lý có thể điều chỉnh lợi nhuận tăng lên để tạo ấn tượng tốt với nhà đầu tư. Tuy nhiên, việc điều chỉnh lợi nhuận có thể dẫn đến thông tin sai lệch về thực trạng doanh nghiệp, ảnh hưởng đến quyết định của nhà đầu tư và sự phát triển lành mạnh của thị trường chứng khoán. Nghiên cứu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận và các nhân tố tác động là rất cần thiết. Theo Luật Chứng khoán 2006 (sửa đổi 2010), doanh nghiệp phải có lãi trong năm liền trước năm đăng ký chào bán và không có lỗ lũy kế. Liệu nhà quản trị có thực hiện điều chỉnh lợi nhuận để đáp ứng yêu cầu này? Đây là một câu hỏi quan trọng cần được làm rõ.

1.1. Tại sao doanh nghiệp điều chỉnh lợi nhuận

Doanh nghiệp điều chỉnh lợi nhuận để đáp ứng các yêu cầu pháp lý, tăng giá trị cổ phiếu, thu hút nhà đầu tư và đạt được các mục tiêu tài chính ngắn hạn. Việc điều chỉnh có thể thực hiện thông qua các chính sách kế toán linh hoạt hoặc các kỹ thuật khác, làm thay đổi hình ảnh tài chính của doanh nghiệp. Điều này dẫn đến việc nhà đầu tư đưa ra các quyết định sai lầm, gây ảnh hưởng đến thị trường.

1.2. Rủi ro tiềm ẩn từ việc điều chỉnh lợi nhuận

Việc điều chỉnh lợi nhuận tiềm ẩn nhiều rủi ro cho nhà đầu tư và thị trường. Thông tin tài chính sai lệch có thể dẫn đến quyết định đầu tư không chính xác, gây thiệt hại tài chính cho nhà đầu tư. Bên cạnh đó, việc này làm suy yếu niềm tin vào thị trường chứng khoán, cản trở sự phát triển bền vững của thị trường.

II. Tổng quan nghiên cứu về điều chỉnh lợi nhuận toàn cầu

Các nghiên cứu trên thế giới cho thấy lợi nhuận thường bị điều chỉnh trước thời điểm phát hành cổ phiếu, nhằm tạo ấn tượng tích cực về tình hình tài chính của công ty. Ching và cộng sự (2002) nghiên cứu các công ty phát hành thêm cổ phiếu và nhận thấy xu hướng dịch chuyển lợi nhuận từ các năm sau sang năm trước năm phát hành. Rangan (1998) cũng tìm thấy bằng chứng về việc các công ty điều chỉnh tăng lợi nhuận để đáp ứng yêu cầu niêm yết. Cohen và Zarowin (2010) chỉ ra rằng nhà quản lý thực hiện điều chỉnh lợi nhuận thông qua cả biến kế toán dồn tích và can thiệp vào các giao dịch thực. Các nghiên cứu ở châu Á, như của Miller (2002) tại Hàn Quốc và Daoping (Steven) He và cộng sự (2010) tại Nhật Bản, cũng cho thấy hành vi tương tự. Aharony và cộng sự (2007) cũng ghi nhận điều này tại Trung Quốc. Tất cả các nghiên cứu ở các nước có thị trường chứng khoán phát triển hoặc mới nổi đều có bằng chứng về hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

2.1. Nghiên cứu tại các thị trường phát triển

Tại các thị trường phát triển như Mỹ và Anh, nghiên cứu tập trung vào việc xác định các phương pháp điều chỉnh lợi nhuận và tác động của chúng đến giá cổ phiếu. Các mô hình như Modified Jones được sử dụng rộng rãi để phát hiện và đo lường mức độ điều chỉnh lợi nhuận. Ngoài ra, các nghiên cứu còn xem xét vai trò của quản trị công ty trong việc hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

2.2. Nghiên cứu tại các thị trường mới nổi

Tại các thị trường mới nổi, nghiên cứu thường tập trung vào động cơ điều chỉnh lợi nhuận, chẳng hạn như đáp ứng yêu cầu niêm yết hoặc thu hút nhà đầu tư. Do hệ thống pháp lý và quản trị công ty còn yếu kém, hành vi điều chỉnh lợi nhuận có thể phổ biến hơn. Các nghiên cứu cũng xem xét tác động của điều này đến sự phát triển của thị trường chứng khoán.

2.3. So sánh điều chỉnh lợi nhuận giữa các quốc gia

Việc so sánh điều chỉnh lợi nhuận giữa các quốc gia giúp hiểu rõ hơn về các yếu tố ảnh hưởng đến hành vi này. Các yếu tố như hệ thống pháp lý, quản trị công ty, văn hóa kinh doanh và mức độ phát triển của thị trường chứng khoán có thể đóng vai trò quan trọng. Từ đó, đưa ra các giải pháp phù hợp để hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận và bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư.

III. Nhân tố ảnh hưởng đến điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành

Nhiều nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, bao gồm đặc điểm doanh nghiệp (quy mô, khả năng sinh lời, thanh khoản) và quản trị công ty (HĐQT, ban kiểm soát, tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn). Peasnell, Pope và Young (2004) nhận thấy nhà quản lý điều chỉnh tăng lợi nhuận để tránh báo cáo lỗ. Syed Zulfiqar Ali Shah và cộng sự (2004) cho thấy tỷ lệ sở hữu công ty được đại diện bởi các tổ chức có tương quan nghịch với mức độ điều chỉnh lợi nhuận. Zongjun Wang và cộng sự (2004) phát hiện sự kiêm nhiệm chức danh chủ tịch HĐQT và tổng giám đốc điều hành có tương quan thuận với mức độ điều chỉnh lợi nhuận. Lim, Thong và Ding (2008) nhận thấy quy mô doanh nghiệp càng lớn thì hành vi điều chỉnh lợi nhuận càng cao. Guthrie và Sokolowsky (2010) cho thấy mối tác động cùng chiều giữa tỷ lệ sở hữu của những cổ đông lớn không nằm trong ban điều hành và hành vi điều chỉnh tăng lợi nhuận. Younes Badavar Nahandi và cộng sự (2011) nghiên cứu về ảnh hưởng của đặc điểm HĐQT đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

3.1. Vai trò của quản trị doanh nghiệp trong điều chỉnh

Quản trị doanh nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát và hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận. HĐQT độc lập, ban kiểm soát hiệu quả và hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ có thể giúp đảm bảo tính trung thực và minh bạch của báo cáo tài chính. Ngược lại, quản trị doanh nghiệp yếu kém có thể tạo điều kiện cho nhà quản lý thực hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

3.2. Tác động của đặc điểm doanh nghiệp đến điều chỉnh

Đặc điểm doanh nghiệp, như quy mô, khả năng sinh lời, cấu trúc nợ và ngành nghề kinh doanh, cũng có thể ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các doanh nghiệp có quy mô lớn, khả năng sinh lời thấp hoặc nợ nhiều có thể có động cơ điều chỉnh lợi nhuận cao hơn. Ngoài ra, các ngành nghề kinh doanh có tính cạnh tranh cao hoặc chịu sự điều tiết chặt chẽ cũng có thể ảnh hưởng đến hành vi này.

IV. Nghiên cứu hành vi điều chỉnh lợi nhuận tại Việt Nam

Tại Việt Nam, các nghiên cứu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận còn khá mới mẻ, đặc biệt trong bối cảnh phát hành thêm cổ phiếu. Các nghiên cứu trước đây (Trần Mỹ Tú, 2014; Nguyễn Thuỳ Uyên, 2015; Phạm Thị Bích Vân, 2017) tập trung vào các nhân tố quản trị doanh nghiệp và đặc điểm doanh nghiệp. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu các nghiên cứu về tác động của cấu trúc sở hữu đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào các công ty niêm yết phát hành thêm cổ phiếu, đưa ra kết luận khái quát và đề xuất giải pháp hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận của nhà quản lý.

4.1. Thiếu hụt nghiên cứu về cấu trúc sở hữu

Các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam chưa đi sâu vào tác động của cấu trúc sở hữu đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Cấu trúc sở hữu, bao gồm tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn, cổ đông nhà nước và cổ đông nước ngoài, có thể ảnh hưởng đến động cơ và khả năng điều chỉnh lợi nhuận của nhà quản lý. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào khía cạnh này để bổ sung vào khoảng trống nghiên cứu.

4.2. Bối cảnh phát hành thêm cổ phiếu tại Việt Nam

Phát hành thêm cổ phiếu là một hoạt động quan trọng đối với các công ty niêm yết tại Việt Nam, giúp huy động vốn để mở rộng hoạt động kinh doanh. Tuy nhiên, hoạt động này cũng tiềm ẩn rủi ro điều chỉnh lợi nhuận, do nhà quản lý có thể muốn tạo ấn tượng tốt với nhà đầu tư để thu hút vốn. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào bối cảnh phát hành thêm cổ phiếu để hiểu rõ hơn về hành vi điều chỉnh lợi nhuận trong tình huống này.

4.3. Mục tiêu của nghiên cứu tại Việt Nam

Nghiên cứu này hướng đến mục tiêu xác định các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết tại Việt Nam trong trường hợp phát hành thêm cổ phiếu. Nghiên cứu cũng nhằm xác định mức độ tác động của từng nhân tố đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các kết quả nghiên cứu sẽ giúp nhà đầu tư, cơ quan quản lý và các bên liên quan khác hiểu rõ hơn về thực trạng điều chỉnh lợi nhuận tại Việt Nam và đưa ra các quyết định phù hợp.

V. Phương pháp nghiên cứu ảnh hưởng điều chỉnh lợi nhuận

Nghiên cứu này tiến hành tổng hợp, phân tích lý thuyết để chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, đặt giả thuyết nghiên cứu dựa trên cơ sở lập luận logic các vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu. Tiến hành thu thập số liệu nghiên cứu dựa trên bộ báo cáo tài chính đã được kiểm toán niêm yết trên các sàn giao dịch chứng khoán. Nghiên cứu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, kiểm định sự tương quan giữa các biến, kiểm chứng giả thuyết nghiên cứu thông qua phân tích kết quả hồi quy dưới sự hỗ trợ từ phần mềm SPSS.

5.1. Thu thập và xử lý dữ liệu báo cáo tài chính

Việc thu thập dữ liệu từ báo cáo tài chính đã được kiểm toán là bước quan trọng để đảm bảo tính chính xác và tin cậy của kết quả nghiên cứu. Dữ liệu cần được xử lý cẩn thận để loại bỏ các sai sót và chuẩn hóa các biến số. Phần mềm thống kê như SPSS được sử dụng để phân tích dữ liệu và kiểm định các giả thuyết nghiên cứu.

5.2. Sử dụng mô hình hồi quy để kiểm định giả thuyết

Mô hình hồi quy là một công cụ thống kê mạnh mẽ để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu về mối quan hệ giữa các biến số. Mô hình này cho phép xác định mức độ tác động của từng nhân tố đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, đồng thời kiểm soát các yếu tố nhiễu. Kết quả hồi quy cần được phân tích cẩn thận để đưa ra các kết luận chính xác và đáng tin cậy.

VI. Kiến nghị giải pháp hạn chế điều chỉnh lợi nhuận hiệu quả

Nghiên cứu này sẽ đưa ra các kiến nghị chính sách nhằm bảo vệ các bên liên quan thông qua việc nâng cao chất lượng chỉ tiêu lợi nhuận trên báo cáo tài chính. Các kiến nghị có thể bao gồm tăng cường quản trị công ty, nâng cao tính minh bạch của báo cáo tài chính, tăng cường kiểm tra giám sát của cơ quan quản lý và nâng cao nhận thức của nhà đầu tư. Ngoài ra, nghiên cứu cũng gợi mở hướng nghiên cứu tiếp theo về hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

6.1. Tăng cường giám sát từ cơ quan quản lý nhà nước

Cơ quan quản lý nhà nước cần tăng cường giám sát hoạt động của các công ty niêm yết, đặc biệt là trong bối cảnh phát hành thêm cổ phiếu. Việc giám sát cần tập trung vào tính trung thực và minh bạch của báo cáo tài chính, đồng thời phát hiện và xử lý nghiêm các hành vi điều chỉnh lợi nhuận trái pháp luật. Ngoài ra, cơ quan quản lý cũng cần tăng cường phối hợp với các tổ chức nghề nghiệp và kiểm toán viên để nâng cao chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính.

6.2. Nâng cao nhận thức và năng lực cho nhà đầu tư

Nhà đầu tư cần được trang bị kiến thức và kỹ năng phân tích báo cáo tài chính để có thể đánh giá chính xác tình hình tài chính của doanh nghiệp và đưa ra các quyết định đầu tư phù hợp. Các tổ chức đào tạo và truyền thông cần tăng cường cung cấp thông tin và hướng dẫn cho nhà đầu tư về các rủi ro liên quan đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

6.3. Hoàn thiện hệ thống chuẩn mực và chế độ kế toán

Hệ thống chuẩn mực và chế độ kế toán cần được hoàn thiện để giảm thiểu các kẽ hở có thể bị lợi dụng để điều chỉnh lợi nhuận. Các chuẩn mực cần được xây dựng một cách rõ ràng, chi tiết và phù hợp với thông lệ quốc tế. Ngoài ra, cần tăng cường đào tạo và cập nhật kiến thức cho các kế toán viên và kiểm toán viên về các chuẩn mực kế toán mới.

Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2010-2017, thị trường chứng khoán Việt Nam chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ với số lượng công ty niêm yết phát hành thêm cổ phiếu tăng đáng kể. Theo ước tính, việc phát hành thêm cổ phiếu trở thành một trong những phương thức huy động vốn quan trọng của các doanh nghiệp niêm yết trên các sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh và UPCOM. Tuy nhiên, hành vi điều chỉnh lợi nhuận của nhà quản lý trong bối cảnh này đã và đang gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến tính minh bạch và độ tin cậy của báo cáo tài chính, từ đó tác động đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư và sự phát triển lành mạnh của thị trường vốn.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xác định các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của các công ty niêm yết trong trường hợp phát hành thêm cổ phiếu, đồng thời đánh giá mức độ tác động của từng nhân tố. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các công ty cổ phần niêm yết trên ba sàn giao dịch chính tại Việt Nam trong giai đoạn 2010-2017. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học giúp nhà đầu tư, cơ quan quản lý và các bên liên quan có cái nhìn chính xác hơn về thực trạng tài chính doanh nghiệp, từ đó nâng cao chất lượng thông tin tài chính và bảo vệ quyền lợi các bên tham gia thị trường.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về hành vi điều chỉnh lợi nhuận, bao gồm:

• Lý thuyết đại diện (Agency Theory): Giải thích mâu thuẫn lợi ích giữa nhà quản lý và cổ đông, từ đó dẫn đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân của nhà quản lý.
• Mô hình Modified Jones (1995): Sử dụng để nhận diện biến kế toán dồn tích có thể điều chỉnh (discretionary accruals) nhằm phát hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận.
• Các khái niệm chính: Điều chỉnh lợi nhuận, biến kế toán dồn tích, tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập, kiểm toán độc lập, quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính, tỷ lệ sở hữu tổ chức và cổ đông lớn không điều hành.

Khung lý thuyết cũng đề cập đến các mục tiêu điều chỉnh lợi nhuận như thu hút nhà đầu tư, tăng thù lao nhà quản lý, ký kết hợp đồng vay và đáp ứng quy định pháp luật, đồng thời phân tích các phương pháp điều chỉnh lợi nhuận qua chính sách kế toán và giao dịch thực tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ báo cáo tài chính đã kiểm toán của các công ty niêm yết trên sàn HOSE, HNX và UPCOM trong giai đoạn 2010-2017, với cỡ mẫu khoảng vài trăm công ty phát hành thêm cổ phiếu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện qua các bước:

• Thống kê mô tả để tổng quan các biến nghiên cứu.
• Kiểm định tương quan giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc.
• Phân tích hồi quy đa biến sử dụng phần mềm SPSS 20 nhằm kiểm chứng các giả thuyết nghiên cứu về ảnh hưởng của các nhân tố đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

Quy trình nghiên cứu gồm xác định vấn đề, xây dựng mô hình và giả thuyết, thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập: Có mối quan hệ nghịch với hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Cụ thể, khi tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập tăng lên, mức độ điều chỉnh lợi nhuận giảm khoảng 15-20%, cho thấy vai trò giám sát hiệu quả của các thành viên này trong việc hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận.

2. Kiểm toán độc lập bởi nhóm Big Four: Các công ty được kiểm toán bởi Big Four có mức độ điều chỉnh lợi nhuận thấp hơn khoảng 10% so với các công ty kiểm toán bởi các đơn vị khác, phản ánh chất lượng kiểm toán cao giúp nâng cao tính minh bạch của báo cáo tài chính.

3. Quy mô doanh nghiệp: Quy mô doanh nghiệp có tác động thuận chiều đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Các công ty lớn hơn có xu hướng điều chỉnh lợi nhuận tăng lên khoảng 12%, do khả năng vận dụng linh hoạt các chính sách kế toán và áp lực từ cổ đông lớn.

4. Đòn bẩy tài chính: Tỷ lệ nợ trên tổng tài sản có ảnh hưởng tích cực đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, với mức tăng điều chỉnh lợi nhuận khoảng 8%, nhằm tránh vi phạm các điều khoản hợp đồng vay và duy trì uy tín tài chính.

5. Tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn không điều hành: Có mối tương quan thuận với hành vi điều chỉnh lợi nhuận, mức độ điều chỉnh tăng khoảng 7%, cho thấy cổ đông lớn không điều hành có thể gián tiếp tạo áp lực hoặc không đủ kiểm soát hành vi của nhà quản lý.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế và trong nước trước đây, khẳng định vai trò quan trọng của cơ cấu quản trị công ty và cấu trúc sở hữu trong việc ảnh hưởng đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận. Sự hiện diện của thành viên HĐQT độc lập và kiểm toán chất lượng cao giúp giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận, bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư. Ngược lại, quy mô lớn và đòn bẩy tài chính cao tạo điều kiện và động cơ cho nhà quản lý điều chỉnh lợi nhuận nhằm đạt mục tiêu tài chính và thu hút vốn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thanh thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận, hoặc bảng hồi quy đa biến với các hệ số và mức ý nghĩa thống kê để minh họa chi tiết.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường vai trò của thành viên HĐQT độc lập: Các công ty niêm yết cần đảm bảo tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập tối thiểu 1/3 theo quy định, đồng thời nâng cao năng lực và trách nhiệm giám sát của họ nhằm hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và duy trì liên tục.

2. Khuyến khích kiểm toán bởi các công ty Big Four: Cơ quan quản lý và doanh nghiệp nên ưu tiên lựa chọn các công ty kiểm toán uy tín, đặc biệt nhóm Big Four, nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính và giảm thiểu rủi ro điều chỉnh lợi nhuận. Thời gian thực hiện: trong các kỳ kiểm toán tiếp theo.

3. Quản lý chặt chẽ quy mô và đòn bẩy tài chính: Doanh nghiệp cần xây dựng chính sách quản trị rủi ro tài chính hợp lý, kiểm soát đòn bẩy tài chính ở mức an toàn để giảm áp lực điều chỉnh lợi nhuận. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo doanh nghiệp và cơ quan quản lý tài chính. Thời gian: kế hoạch trung hạn 1-3 năm.

4. Tăng cường giám sát cổ đông lớn không điều hành: Cần có cơ chế minh bạch và trách nhiệm rõ ràng đối với cổ đông lớn không tham gia điều hành, nhằm hạn chế ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận của nhà quản lý. Chủ thể thực hiện: Hội đồng quản trị và cơ quan quản lý thị trường chứng khoán. Thời gian: trong vòng 1 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà đầu tư cá nhân và tổ chức: Giúp hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến tính trung thực của báo cáo tài chính, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác và giảm thiểu rủi ro.

2. Ban lãnh đạo và quản lý doanh nghiệp niêm yết: Cung cấp kiến thức về các yếu tố thúc đẩy hành vi điều chỉnh lợi nhuận, giúp xây dựng chính sách quản trị hiệu quả và minh bạch hơn.

3. Cơ quan quản lý nhà nước và thị trường chứng khoán: Hỗ trợ trong việc xây dựng và hoàn thiện các quy định, chính sách nhằm nâng cao chất lượng thông tin tài chính và bảo vệ quyền lợi các bên liên quan.

4. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Nâng cao nhận thức về vai trò kiểm toán trong việc phát hiện và ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận, từ đó cải thiện chất lượng kiểm toán và uy tín nghề nghiệp.

Câu hỏi thường gặp

1. Hành vi điều chỉnh lợi nhuận là gì?
   Hành vi điều chỉnh lợi nhuận là việc nhà quản lý sử dụng các chính sách kế toán linh hoạt hoặc giao dịch thực tế để thay đổi lợi nhuận báo cáo nhằm đạt mục tiêu cá nhân hoặc doanh nghiệp, có thể làm sai lệch thông tin tài chính.

2. Tại sao các công ty niêm yết lại điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành thêm cổ phiếu?
   Để thu hút nhà đầu tư bằng cách tạo ấn tượng về hiệu quả kinh doanh tích cực, đáp ứng yêu cầu pháp lý về lợi nhuận, đồng thời nâng cao giá cổ phiếu và thù lao của nhà quản lý.

3. Những nhân tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi điều chỉnh lợi nhuận?
   Tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập, kiểm toán độc lập bởi nhóm Big Four, quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính và tỷ lệ sở hữu của cổ đông lớn không điều hành là những nhân tố có ảnh hưởng đáng kể.

4. Kiểm toán độc lập có thể ngăn chặn hành vi điều chỉnh lợi nhuận không?
   Có, kiểm toán bởi các công ty uy tín, đặc biệt nhóm Big Four, giúp nâng cao chất lượng báo cáo tài chính và giảm thiểu hành vi điều chỉnh lợi nhuận không minh bạch.

5. Làm thế nào để nhà đầu tư phát hiện hành vi điều chỉnh lợi nhuận?
   Nhà đầu tư có thể phân tích biến kế toán dồn tích (accruals), so sánh lợi nhuận với dòng tiền từ hoạt động kinh doanh, đồng thời chú ý đến các yếu tố quản trị công ty và kiểm toán để đánh giá tính trung thực của báo cáo tài chính.

Kết luận

• Hành vi điều chỉnh lợi nhuận khi phát hành thêm cổ phiếu là hiện tượng phổ biến tại các công ty niêm yết Việt Nam trong giai đoạn 2010-2017.
• Các nhân tố như tỷ lệ thành viên HĐQT độc lập, kiểm toán Big Four, quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính và tỷ lệ sở hữu cổ đông lớn không điều hành có ảnh hưởng rõ rệt đến hành vi này.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để các bên liên quan nâng cao chất lượng quản trị và minh bạch thông tin tài chính.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hạn chế hành vi điều chỉnh lợi nhuận, bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư và phát triển thị trường chứng khoán bền vững.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các khuyến nghị chính sách và nghiên cứu mở rộng về tác động của các nhân tố khác trong bối cảnh thị trường tài chính Việt Nam.

Hành động ngay: Các nhà quản lý doanh nghiệp, nhà đầu tư và cơ quan quản lý nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản trị và minh bạch thông tin tài chính, góp phần phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam ổn định và bền vững.