Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học Việt Nam thời kỳ Đổi mới (1975-1989), tiểu thuyết đã có sự chuyển mình mạnh mẽ, phản ánh sâu sắc những biến động xã hội và tâm lý con người. Ma Văn Kháng, một trong những cây bút tiêu biểu của giai đoạn này, với hơn 200 truyện ngắn và 18 tiểu thuyết, đã để lại dấu ấn đậm nét qua các tác phẩm như Mùa lá rụng trong vườn (1985), Đám cưới không có giấy giá thú (1989) và Côi cút giữa cảnh đời (1989). Các tác phẩm này không chỉ phản ánh hiện thực xã hội đa chiều mà còn thể hiện sự đổi mới trong nghệ thuật tự sự, đặc biệt là qua hình thức người kể chuyện.

Luận văn tập trung nghiên cứu vai trò người kể chuyện trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng, khai thác các khía cạnh ngôi kể, điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong ba tác phẩm tiêu biểu, nhằm làm rõ cách thức người kể chuyện tổ chức kết cấu, dẫn dắt người đọc và truyền tải quan điểm nghệ thuật, nhân sinh của nhà văn. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần làm sáng tỏ phong cách nghệ thuật đặc sắc của Ma Văn Kháng, đồng thời bổ sung vào kho tàng lý luận văn học Việt Nam về nghệ thuật tự sự trong giai đoạn Đổi mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết tự sự học hiện đại, tập trung vào khái niệm người kể chuyện (narrator) và điểm nhìn trần thuật (point of view). Theo Pospêlov, người kể chuyện là cầu nối giữa hiện tượng được miêu tả và người đọc, có thể xuất hiện dưới dạng ngôi kể thứ nhất hoặc thứ ba. Tz Todorov nhấn mạnh vai trò người kể chuyện trong việc kiến tạo thế giới tưởng tượng, đồng thời phân biệt người kể chuyện với tác giả. Genette đề xuất thuật ngữ focalisation để phân tích điểm nhìn, giúp xác định ai là người quan sát và nhận thức câu chuyện trong tác phẩm.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Người kể chuyện tường minh (explicit narrator) và người kể chuyện hàm ẩn (implicit narrator)
  • Ngôi kể thứ nhất, thứ hai và thứ ba
  • Điểm nhìn trần thuật bên trong (internal focalisation) và bên ngoài (external focalisation)
  • Ngôn ngữ trần thuật và giọng điệu trần thuật

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp phân tích nội dung kết hợp với phương pháp lịch sử - xã hội và so sánh. Nguồn dữ liệu chính là ba tiểu thuyết tiêu biểu của Ma Văn Kháng: Mùa lá rụng trong vườn, Đám cưới không có giấy giá thú và Côi cút giữa cảnh đời. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ các đoạn trích tiêu biểu liên quan đến người kể chuyện, ngôi kể, điểm nhìn, ngôn ngữ và giọng điệu trong ba tác phẩm này.

Phân tích được thực hiện theo các bước:

  • Trích dẫn và giải mã các đoạn trích minh họa
  • So sánh các hình thức người kể chuyện và điểm nhìn trong từng tác phẩm
  • Đánh giá sự khác biệt và điểm chung trong cách tổ chức trần thuật
  • Liên hệ với các lý thuyết tự sự học và các nghiên cứu trước đây

Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ 2017 đến 2018, đảm bảo tính hệ thống và sâu sắc trong phân tích.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Người kể chuyện đa dạng về ngôi kể và điểm nhìn
    Trong ba tiểu thuyết, Ma Văn Kháng sử dụng linh hoạt ngôi kể thứ nhất và thứ ba. Côi cút giữa cảnh đời được kể ở ngôi thứ nhất với người kể chuyện là nhân vật "tôi", tạo sự gần gũi và chân thực trong trải nghiệm cá nhân. Trong khi đó, Mùa lá rụng trong vườn và Đám cưới không có giấy giá thú chủ yếu sử dụng ngôi kể thứ ba với người kể chuyện toàn năng, có khả năng di chuyển điểm nhìn linh hoạt, vừa quan sát khách quan vừa bình luận chủ quan. Tỷ lệ sử dụng ngôi kể thứ ba chiếm khoảng 70% trong tổng thể trần thuật của hai tác phẩm này.

  2. Điểm nhìn trần thuật đa chiều, kết hợp nội tâm và quan sát bên ngoài
    Người kể chuyện trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng không chỉ đứng ngoài quan sát mà còn thâm nhập sâu vào nội tâm nhân vật qua điểm nhìn bên trong. Ví dụ, trong Mùa lá rụng trong vườn, độc thoại nội tâm và hồi ức được sử dụng để thể hiện tâm trạng phức tạp của nhân vật Lý. Tỷ lệ các đoạn trần thuật nội tâm chiếm khoảng 40% trong tổng số đoạn trần thuật, cho thấy sự chú trọng vào chiều sâu tâm lý.

  3. Ngôn ngữ trần thuật giản dị, giàu biểu cảm và giọng điệu đa dạng
    Ngôn ngữ người kể chuyện mang tính dung dị, đời thường, dễ tiếp cận nhưng vẫn giàu sức biểu cảm. Giọng điệu trần thuật biến hóa linh hoạt từ trữ tình thiết tha, triết lý suy tư đến mỉa mai châm biếm và thương cảm xót xa, phù hợp với từng tình huống và nhân vật. Ví dụ, trong Đám cưới không có giấy giá thú, giọng điệu mỉa mai được sử dụng để phê phán sự tha hóa của một bộ phận trí thức.

  4. Người kể chuyện đóng vai trò tổ chức kết cấu luận đề và dẫn dắt người đọc
    Người kể chuyện không chỉ kể lại sự kiện mà còn tổ chức kết cấu tác phẩm theo hướng luận đề, tạo nên sự liên kết chặt chẽ giữa các sự kiện và hình ảnh biểu tượng như cái trống trường, sắc đỏ hoa phượng trong Đám cưới không có giấy giá thú hay khu vườn trong Mùa lá rụng trong vườn. Người kể chuyện cũng dẫn dắt người đọc tiếp nhận thế giới nghệ thuật, giúp thấu hiểu và đồng cảm với nhân vật.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng trong ngôi kể và điểm nhìn trần thuật phản ánh sự đổi mới trong nghệ thuật tự sự của Ma Văn Kháng, phù hợp với xu hướng văn học hiện đại và hậu hiện đại. Việc sử dụng ngôi kể thứ nhất trong Côi cút giữa cảnh đời tạo nên sự chân thực và cảm động, giúp người đọc đồng cảm sâu sắc với số phận nhân vật. Ngược lại, ngôi kể thứ ba trong hai tiểu thuyết còn lại cho phép người kể chuyện toàn năng linh hoạt điều phối câu chuyện, vừa khách quan vừa chủ quan, làm nổi bật tính luận đề và chiều sâu triết lý.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn vai trò người kể chuyện như một chủ thể nghệ thuật độc lập, không đồng nhất với tác giả, đồng thời phân tích chi tiết các thủ pháp trần thuật như độc thoại nội tâm, hồi ức, giấc mơ để thể hiện điểm nhìn đa chiều. Các biểu đồ hoặc bảng so sánh có thể minh họa tỷ lệ sử dụng ngôi kể và điểm nhìn trong từng tác phẩm, giúp người đọc hình dung rõ nét hơn sự biến hóa trong nghệ thuật kể chuyện của Ma Văn Kháng.

Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định phong cách nghệ thuật đặc sắc của Ma Văn Kháng trong giai đoạn Đổi mới, đồng thời bổ sung vào lý luận văn học Việt Nam về nghệ thuật tự sự, đặc biệt là về người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Khuyến khích nghiên cứu sâu hơn về người kể chuyện trong văn học Việt Nam hiện đại
    Động từ hành động: Tăng cường phân tích chi tiết các hình thức người kể chuyện và điểm nhìn trong các tác phẩm đương đại.
    Target metric: Số lượng công trình nghiên cứu chuyên sâu về tự sự học tăng 30% trong 3 năm tới.
    Chủ thể thực hiện: Các viện nghiên cứu văn học, trường đại học chuyên ngành văn học.

  2. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy lý luận văn học
    Động từ hành động: Cập nhật nội dung giảng dạy về nghệ thuật tự sự, đặc biệt là người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật.
    Target metric: 80% giảng viên văn học sử dụng tài liệu nghiên cứu mới trong chương trình đào tạo trong 2 năm.
    Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các khoa văn học.

  3. Phát triển các khóa học, hội thảo chuyên đề về nghệ thuật kể chuyện
    Động từ hành động: Tổ chức hội thảo, tọa đàm chuyên sâu về nghệ thuật tự sự và phong cách Ma Văn Kháng.
    Target metric: Tổ chức ít nhất 5 sự kiện chuyên đề trong vòng 2 năm.
    Chủ thể thực hiện: Hội Nhà văn Việt Nam, các trường đại học.

  4. Khuyến khích sáng tác tiểu thuyết với sự đổi mới trong nghệ thuật kể chuyện
    Động từ hành động: Hỗ trợ các nhà văn trẻ thử nghiệm các hình thức người kể chuyện và điểm nhìn mới.
    Target metric: Ít nhất 10 tác phẩm tiểu thuyết đổi mới nghệ thuật kể chuyện được xuất bản trong 5 năm.
    Chủ thể thực hiện: Nhà xuất bản, các tổ chức văn học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Lý luận văn học
    Lợi ích: Hiểu sâu về nghệ thuật tự sự, đặc biệt là người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật trong văn học Việt Nam hiện đại.
    Use case: Sử dụng làm tài liệu tham khảo cho luận văn, khóa luận và nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học
    Lợi ích: Cập nhật kiến thức mới về phong cách nghệ thuật Ma Văn Kháng và phương pháp phân tích tự sự học.
    Use case: Phát triển bài giảng, công trình nghiên cứu và hội thảo chuyên đề.

  3. Nhà văn và biên kịch
    Lợi ích: Tham khảo cách tổ chức người kể chuyện và điểm nhìn để nâng cao kỹ thuật kể chuyện trong sáng tác.
    Use case: Áp dụng trong sáng tác tiểu thuyết, kịch bản phim truyền hình dựa trên các tác phẩm của Ma Văn Kháng.

  4. Độc giả yêu thích văn học Việt Nam hiện đại
    Lợi ích: Hiểu rõ hơn về cấu trúc và nghệ thuật kể chuyện trong các tác phẩm nổi tiếng của Ma Văn Kháng.
    Use case: Tăng cường trải nghiệm đọc và cảm nhận sâu sắc hơn về nội dung và nghệ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Người kể chuyện là gì và tại sao lại quan trọng trong tiểu thuyết?
    Người kể chuyện là chủ thể kể lại câu chuyện trong tác phẩm, đóng vai trò tổ chức kết cấu, dẫn dắt người đọc và truyền tải quan điểm của tác giả. Vai trò này quyết định cách thức câu chuyện được trình bày và ảnh hưởng đến trải nghiệm của người đọc.

  2. Ma Văn Kháng sử dụng những hình thức người kể chuyện nào trong các tiểu thuyết của mình?
    Ông sử dụng cả ngôi kể thứ nhất và thứ ba. Côi cút giữa cảnh đời kể ở ngôi thứ nhất với người kể là nhân vật "tôi", còn Mùa lá rụng trong vườn và Đám cưới không có giấy giá thú chủ yếu dùng ngôi kể thứ ba với người kể chuyện toàn năng.

  3. Điểm nhìn trần thuật có vai trò gì trong việc xây dựng câu chuyện?
    Điểm nhìn trần thuật xác định ai là người quan sát và nhận thức câu chuyện, ảnh hưởng đến cách thông tin được truyền tải và cảm nhận của người đọc. Ma Văn Kháng linh hoạt sử dụng điểm nhìn bên trong và bên ngoài để thể hiện chiều sâu tâm lý và hiện thực khách quan.

  4. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng có đặc điểm gì?
    Ngôn ngữ giản dị, đời thường nhưng giàu biểu cảm; giọng điệu đa dạng từ trữ tình, triết lý đến mỉa mai, thương cảm. Điều này giúp tác phẩm vừa gần gũi vừa sâu sắc, phản ánh đa chiều cuộc sống và con người.

  5. Tại sao nghiên cứu người kể chuyện trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng lại có ý nghĩa?
    Nghiên cứu giúp làm rõ phong cách nghệ thuật đặc sắc của nhà văn, góp phần phát triển lý luận văn học Việt Nam về nghệ thuật tự sự, đồng thời giúp độc giả và nhà nghiên cứu hiểu sâu hơn về cách thức kể chuyện và truyền tải thông điệp trong văn học thời kỳ Đổi mới.

Kết luận

  • Người kể chuyện trong tiểu thuyết Ma Văn Kháng đa dạng về ngôi kể và điểm nhìn, tạo nên sự phong phú trong nghệ thuật tự sự.
  • Ngôi kể thứ nhất và thứ ba được sử dụng linh hoạt, phù hợp với nội dung và mục đích nghệ thuật của từng tác phẩm.
  • Điểm nhìn trần thuật kết hợp giữa quan sát khách quan và thâm nhập nội tâm nhân vật, làm nổi bật chiều sâu tâm lý và hiện thực xã hội.
  • Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật giản dị nhưng biểu cảm, đa dạng, góp phần truyền tải hiệu quả thông điệp nhân sinh và xã hội.
  • Nghiên cứu này mở ra hướng tiếp cận mới cho việc phân tích nghệ thuật tự sự trong văn học Việt Nam hiện đại, đồng thời đề xuất các giải pháp ứng dụng trong giảng dạy và sáng tác.

Next steps: Khuyến khích mở rộng nghiên cứu về người kể chuyện trong các tác phẩm đương đại, tổ chức hội thảo chuyên đề và cập nhật chương trình đào tạo lý luận văn học.

Call to action: Các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên hãy tận dụng kết quả nghiên cứu này để phát triển sâu hơn lĩnh vực tự sự học và nâng cao chất lượng nghiên cứu, giảng dạy văn học Việt Nam.