Nghiên Cứu Về Các Mô Hình Tái Sinh Trong Văn Hóa Dân Gian Việt Nam

Đề tài "Mô típ tái sinh trong truyện kể dân gian các dân tộc Việt Nam" được thực hiện với mong muốn góp phần miêu tả hệ thống và phân tích một kiểu mô típ phổ biến trong kho tàng truyện kể dân gian nước ta. Bên cạnh đó, mục đích là tìm hiểu xem mô típ này đóng một vai trò quan trọng như thế nào trong thế giới quan, nhân sinh quan của nhân dân, đặc biệt là trong đời sống của cư dân nông nghiệp, để từ đó có thể phát hiện được mối quan hệ giữa truyện dân gian với các quan niệm tôn giáo và tín ngưỡng dân gian của cư dân nông nghiệp ở Việt Nam.

Việc miêu tả, hệ thống hóa các dạng thức biểu hiện khác nhau của mô típ tái sinh có thể có ý nghĩa khoa học như một cách tiếp cận tính thống nhất trong đa dạng của các yếu tố truyền thống trong văn học dân gian. Nghiên cứu vị trí và ý nghĩa của mô típ tái sinh trong đề tài cốt truyện và chủ đề tư tưởng của truyện sẽ có thể chỉ ra được mô típ với tính cách là một yếu tố truyền thống đã vận hành như thế nào trong cơ chế tạo dựng các đơn vị truyện dân gian. Cuối cùng, việc so sánh, đối chiếu mô típ tái sinh với các dữ kiện dân tộc học của luận văn có thể sẽ đóng góp được một số nhận xét khoa học về nguồn gốc của truyện dân gian.

Công việc thống kê và miêu tả các dạng khác nhau của mô típ tái sinh có thể góp phần vào việc biên soạn một cuốn từ điển về mô típ truyện dân gian các dân tộc Việt Nam. Đây là một cuốn sách công cụ rất quan trọng và cần thiết đối với công việc nghiên cứu khoa học về các thể loại truyện kể dân gian ở nước ta hiện nay. Những thử nghiệm nghiên cứu của luận văn về ý nghĩa và chức năng của mô típ tái sinh trong truyện kể dân gian, cũng như những tìm tòi bước đầu về nguồn gốc của mô típ này trong các sự kiện dân tộc học có thể sẽ gợi lên được những ý kiến tranh luận về cách tiếp cận cấu trúc – chức năng và phương pháp nghiên cứu liên ngành đối với truyện dân gian nói riêng và văn học dân gian nói chung.

Phạm vi nghiên cứu của đề tài là kho tàng truyện kể dân gian của các dân tộc Việt Nam, khái niệm các dân tộc Việt Nam dùng để chỉ toàn bộ các dân tộc hiện đang sinh sống trên địa bàn lãnh thổ của nước Việt Nam, bao gồm cả dân tộc Kinh và các dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, không có nghĩa là luận văn đã có thể khảo sát được truyện kể của tất cả các dân tộc Việt Nam mà chỉ giới hạn trong kho tàng truyện kể của một số dân tộc mà chúng tôi đã sưu tầm được như Mường, H’Mông, Ê Đê, Raglai, Thái, Xơre, Xơđăng, M’Nông…

Mở rộng ra hơn một chút, chúng tôi cũng sẽ đề cập đến những truyện kể dân gian có chứa đựng mô típ tái sinh của các nước trong khu vực Đông Nam Á mà chúng tôi tìm được trong khả năng hạn chế của mình. Tuy nhiên nhóm đối tượng này chỉ được sử dụng trong phần phụ lục Danh mục truyện kể dân gian các nước Đông Nam Á có chứa đựng mô típ tái sinh, nhằm lập ra một bảng thống kê số lần xuất hiện của các dạng thức của mô típ tái sinh trong truyện kể dân gian Việt Nam và các nước Đông Nam Á.

Các truyện kể chúng tôi khảo sát, được chọn lọc từ các tuyển tập truyện kể của các dân tộc Việt Nam và một số nước Đông Nam Á mà chúng tôi sẽ liệt kê dưới đây. Số thứ tự ở mỗi đầu truyện kể sẽ là số hiệu dùng để làm ký hiệu cho mỗi truyện được đưa ra trong phần miêu tả. (Liệt kê các tác phẩm đã khảo sát như trong tài liệu gốc).

Những công trình quan trọng đầu tiên chứa đựng những khái niệm cơ bản có liên quan đến đề tài đó là cuốn Từ điển văn học (bộ mới) và Từ điển thuật ngữ văn học. Ở các công trình này có những định nghĩa về mô típ như là những yếu tố đã được hình thành ổn định và được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật. Bên cạnh đó, còn có những định nghĩa về típ và mô típ cùng những đặc điểm của chúng trong cuốn Truyện kể dân gian đọc bằng típ và mô típ của giáo sư Nguyễn Tấn Đắc.

Trong công trình sưu tầm, tuyển chọn và nghiên cứu Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam tập 1 và 2, giáo sư Nguyễn Đổng Chi có những ý kiến gợi mở rất có giá trị về mô típ tái sinh. Sự tái sinh được ông nhắc đến trong công trình nghiên cứu của mình là sự tái sinh của các nhân vật truyền thuyết. Những người anh hùng truyền thuyết này tái sinh là do hóa thân (đây là một trong những dạng thức thể hiện của mô típ tái sinh mà luận văn sẽ khảo sát). Nguyễn Đổng Chi cho rằng sự tái sinh của các nhân vật anh hùng trong truyền thuyết là do họ sống lại trong quan niệm của quần chúng nhân dân.

Nguồn gốc dân tộc học của mô típ tái sinh được nhắc đến nhiều trong công trình nghiên cứu Nhân học văn hóa – con người với thiên nhiên, xã hội và thế giới siêu nhiên của Tiến sĩ Vũ Minh Chi. Trong công trình này có cả một phần giới thiệu về mô típ cái chết và sự tái sinh cùng với những nguồn gốc của nó. Tiến sĩ Vũ Minh Chi cho rằng cái chết và sự tái sinh cũng là một giai đoạn trong nghi lễ của chu kỳ đời sống của con người. Nó được thể hiện mạnh mẽ trong nghi lễ thành niên hay lễ gia nhập ở một số bộ lạc thời cổ.

Đây là dạng thức đơn giản nhất của mô típ tái sinh. Nhân vật chết đi vì một lý do nào đó, nhưng sau đó được hồi sinh trở lại hình dạng người ban đầu. Sự hồi sinh này thường gắn liền với yếu tố siêu nhiên, phép thuật hoặc sự thần kỳ.

Trong dạng thức này, nhân vật trải qua nhiều lần biến đổi hình dạng trước khi được tái sinh thành người. Quá trình biến đổi này có thể là sự trừng phạt, thử thách hoặc cơ hội để nhân vật học hỏi và trưởng thành. Ví dụ, nhân vật có thể biến thành động vật, cây cối, đồ vật, rồi cuối cùng mới trở lại hình dạng người.

Đôi khi, nhân vật không tái sinh thành người mà lại trở thành vật. Sự tái sinh này thường mang ý nghĩa biểu tượng, thể hiện sự tiếp nối, trường tồn hoặc sự gắn bó với thiên nhiên. Ví dụ, nhân vật có thể tái sinh thành cây cổ thụ, ngọn núi, dòng sông, hoặc viên đá.

Mô típ tái sinh có thể là một yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển của cốt truyện. Sự kiện tái sinh có thể tạo ra những mâu thuẫn mới, thử thách mới, hoặc cơ hội mới cho nhân vật. Ví dụ, nhân vật có thể tái sinh để trả thù, để hoàn thành một nhiệm vụ, hoặc để tìm lại hạnh phúc.

Trong nhiều truyện cổ tích, mô típ tái sinh được sử dụng để tạo ra một kết thúc có hậu. Sự tái sinh của nhân vật chính thường mang ý nghĩa chiến thắng cuối cùng của cái thiện, sự phục hồi của công lý, hoặc sự hồi sinh của tình yêu. Ví dụ, công chúa bị nguyền rủa có thể được tái sinh sau khi hoàng tử phá giải lời nguyền.

Mô típ tái sinh thường mang ý nghĩa sâu sắc về mặt tư tưởng. Nó có thể thể hiện quan niệm về luân hồi, chu kỳ sinh tử, hoặc sự bất tử của linh hồn. Nó cũng có thể thể hiện niềm tin vào sức mạnh của sự sống, khả năng vượt qua khó khăn, và hy vọng vào một tương lai tốt đẹp hơn.

Các tôn giáo lớn như Phật giáo và Đạo giáo đều có những quan niệm riêng về cái chết và sự tái sinh. Phật giáo tin vào luân hồi, cho rằng sau khi chết, linh hồn sẽ tái sinh vào một kiếp sống mới, tùy thuộc vào nghiệp mà người đó đã tạo ra. Đạo giáo tin vào sự trường sinh, cho rằng con người có thể đạt được sự bất tử thông qua tu luyện.

Trong tín ngưỡng dân gian, người Việt tin rằng sau khi chết, linh hồn của người đó vẫn tồn tại và có thể ảnh hưởng đến cuộc sống của người sống. Vì vậy, người Việt có tục thờ cúng tổ tiên, cầu mong sự phù hộ của người đã khuất. Một số tín ngưỡng còn tin vào khả năng tái sinh của người chết, cho rằng họ có thể trở lại cuộc sống dưới một hình thức khác.

Mô típ tái sinh cũng được thể hiện trong nhiều nghi lễ vòng đời của người Việt, như lễ cưới, lễ tang, và lễ hội. Các nghi lễ này thường mang ý nghĩa cầu mong sự sinh sôi, nảy nở, và sự tiếp nối của dòng họ. Ví dụ, trong lễ cưới, người ta thường sử dụng các biểu tượng của sự sinh sản, như quả cau, lá trầu, và bánh phu thê.