Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh điện ảnh Việt Nam hiện đại, việc khai thác các giá trị văn hóa vùng miền trở thành một hướng đi quan trọng nhằm phản ánh chân thực đời sống xã hội và con người. Hai bộ phim điện ảnh tiêu biểu là Khi con là nhà (2017) của đạo diễn Vũ Ngọc Đãng và Hai Phượng (2019) của đạo diễn Lê Văn Kiệt đã thu hút sự quan tâm lớn của công chúng và giới chuyên môn nhờ cách tiếp cận đề tài gia đình qua lăng kính văn hóa Nam Bộ. Với doanh thu hơn 200 tỉ đồng sau 4 tuần công chiếu, Hai Phượng trở thành một trong ba phim ăn khách nhất lịch sử phòng vé Việt Nam, đồng thời được đề cử tại Lễ trao giải Oscar lần thứ 92. Trong khi đó, Khi con là nhà được đánh giá cao về mặt nghệ thuật với cách thể hiện chân thực cuộc sống người dân miền Tây Nam Bộ.

Nghiên cứu tập trung phân tích sự chuyển động của không gian văn hóa, chủ thể văn hóa và các kí hiệu văn hóa trong hai bộ phim, nhằm làm rõ cách thức các đạo diễn thể hiện và truyền tải giá trị văn hóa Nam Bộ trong bối cảnh xã hội hiện đại. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các khía cạnh không gian sinh thái, xã hội, văn hóa ứng xử trong gia đình, cộng đồng và mối quan hệ với các thiết chế quyền lực. Thời gian nghiên cứu tập trung vào hai bộ phim phát hành trong giai đoạn 2017-2019, tại khu vực Nam Bộ Việt Nam.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ vai trò của điện ảnh trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời phản ánh sự biến đổi xã hội trong quá trình đô thị hóa và hội nhập. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng đối với các nhà làm phim, nhà nghiên cứu văn hóa và xã hội, góp phần nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa vùng miền trong nghệ thuật thứ bảy.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn hóa và điện ảnh, trong đó văn hóa được định nghĩa theo UNESCO là hệ thống các giá trị, truyền thống và lối sống phản ánh mọi mặt cuộc sống của cá nhân và cộng đồng qua các thời kỳ. Theo Trần Ngọc Thêm, văn hóa bao gồm văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần, đồng thời con người là trung tâm của văn hóa với ba khía cạnh: chủ thể sáng tạo, sản phẩm và đại biểu giá trị văn hóa.

Phương pháp tiếp cận văn hóa trong nghiên cứu điện ảnh được xây dựng dựa trên mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên, xã hội và chính bản thân mình. Các khái niệm chính bao gồm: không gian văn hóa (nông thôn và thành thị Nam Bộ), chủ thể văn hóa (gia đình, cộng đồng, thiết chế quyền lực), và kí hiệu văn hóa (vật thể và phi vật thể trong phim). Ngoài ra, lý thuyết về kí hiệu học văn hóa và trần thuật học điện ảnh được vận dụng để giải mã các biểu tượng và kỹ thuật kể chuyện trong phim.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp gồm:

  • Phương pháp cấu trúc - hệ thống: Phân tích phim như một hệ thống các yếu tố văn hóa liên kết chặt chẽ.
  • Phương pháp kí hiệu học văn hóa: Giải mã các biểu tượng văn hóa trong phim.
  • Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Tập trung phân tích hai bộ phim cụ thể.
  • Phương pháp trần thuật học điện ảnh: Nghiên cứu kỹ thuật kể chuyện và nghệ thuật dựng phim.

Nguồn dữ liệu chính là hai bộ phim Khi con là nhà và Hai Phượng, cùng các tài liệu tham khảo từ sách, báo, luận văn, phê bình điện ảnh và các bài viết chuyên ngành. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ nội dung phim và các phân cảnh tiêu biểu được lựa chọn theo tiêu chí thể hiện rõ nét các yếu tố văn hóa. Phương pháp chọn mẫu là chọn lọc các cảnh phim đại diện cho không gian, chủ thể và kí hiệu văn hóa. Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng cách so sánh, đối chiếu, tổng hợp các yếu tố văn hóa trong từng phim và giữa hai phim với nhau. Thời gian nghiên cứu kéo dài khoảng hơn một tháng, tập trung vào phân tích sâu sắc các khía cạnh văn hóa trong phim.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Không gian văn hóa Nam Bộ được tái hiện chân thực và đa dạng
    Khi con là nhà thể hiện không gian nông thôn miền Tây với ruộng đồng bát ngát, nhà tranh vách đất, kênh rạch chằng chịt, trong khi không gian thành thị Sài Gòn hiện lên với phố xá đông đúc, chợ búa nhộn nhịp và những khu ổ chuột dưới gầm cầu. Hai Phượng khắc họa không gian sông nước Cần Thơ hữu tình và thành phố Hồ Chí Minh hoa lệ nhưng cũng đầy góc khuất tội phạm. Sự chuyển dịch không gian trong phim phản ánh quá trình đô thị hóa và giao thoa văn hóa vùng miền.

  2. Chủ thể văn hóa trong phim thể hiện các mối quan hệ gia đình và cộng đồng đặc trưng Nam Bộ
    Tình phụ tử trong Khi con là nhà và tình mẫu tử trong Hai Phượng được khắc họa sâu sắc qua hành trình tìm kiếm con cái. Các nhân vật thể hiện sự gắn bó, hy sinh và ứng xử văn hóa với gia đình, hàng xóm và thiết chế quyền lực. Ví dụ, Quang trong Khi con là nhà dù sa ngã nhưng luôn yêu thương con vô điều kiện; chị Hai Phượng trong Hai Phượng bất chấp pháp luật để cứu con gái. Mối quan hệ gia đình được thể hiện qua các chi tiết như việc giữ gìn kỷ vật gia đình, sự quan tâm chăm sóc và đối thoại giữa các thế hệ.

  3. Kí hiệu văn hóa vật thể và phi vật thể được sử dụng hiệu quả để truyền tải giá trị văn hóa Nam Bộ
    Các biểu tượng như mâm cơm truyền thống, áo bà ba, dép tổ ong, cảnh chợ búa, sông nước, và các hành động ứng xử trong phim đều mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Ví dụ, cảnh mâm cơm cúng trong Khi con là nhà thể hiện tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên; hình ảnh áo bà ba phối cùng giày chiến binh trong Hai Phượng biểu thị sự pha trộn giữa truyền thống và hiện đại.

  4. Dấu ấn nghệ thuật của đạo diễn thể hiện qua cách tổ chức câu chuyện và ngôn ngữ điện ảnh
    Vũ Ngọc Đãng sử dụng góc máy quay từ trên cao và ánh sáng tự nhiên để tạo cảm giác chân thực, gần gũi với đời sống nông thôn. Lê Văn Kiệt khai thác kỹ xảo hành động, dựng cảnh thành thị huyền ảo và sử dụng âm thanh sống động để tăng tính kịch tính. Hai phong cách nghệ thuật khác biệt nhưng đều góp phần làm nổi bật giá trị văn hóa vùng miền.

Thảo luận kết quả

Sự tái hiện không gian văn hóa Nam Bộ trong hai bộ phim không chỉ phản ánh đặc điểm địa lý, khí hậu, môi trường xã hội mà còn thể hiện sự biến đổi trong quá trình đô thị hóa và hội nhập văn hóa. Việc lựa chọn không gian nông thôn và thành thị làm bối cảnh cho hành trình nhân vật giúp khán giả cảm nhận rõ sự giao thoa và xung đột giữa truyền thống và hiện đại.

Mối quan hệ gia đình và cộng đồng trong phim phản ánh giá trị văn hóa truyền thống của người Nam Bộ, đồng thời cho thấy sự thích nghi với xã hội đương đại. Hành động của các nhân vật khi đối mặt với thiết chế quyền lực thể hiện sự đấu tranh giữa tình cảm cá nhân và pháp luật, tạo nên chiều sâu nhân văn và kịch tính cho tác phẩm.

So sánh với các nghiên cứu trước đây về điện ảnh và văn hóa, kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của điện ảnh trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng miền, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức xã hội về các vấn đề văn hóa và xã hội hiện đại. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỉ lệ xuất hiện các yếu tố văn hóa trong từng phim, bảng phân tích các mối quan hệ nhân vật và sơ đồ hành trình không gian để minh họa sự chuyển dịch không gian trong phim.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa vùng miền trong điện ảnh
    Các trường đại học và viện nghiên cứu nên xây dựng các chương trình đào tạo chuyên ngành về điện ảnh và văn hóa, tập trung vào việc phân tích và khai thác giá trị văn hóa vùng miền nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm điện ảnh trong vòng 3-5 năm tới.

  2. Khuyến khích các nhà làm phim đầu tư khai thác đề tài văn hóa truyền thống kết hợp hiện đại
    Các nhà sản xuất phim cần chủ động tìm kiếm và phát triển các kịch bản có nội dung phản ánh chân thực đời sống văn hóa vùng miền, đồng thời áp dụng kỹ thuật điện ảnh hiện đại để thu hút khán giả, hướng tới mục tiêu tăng tỉ suất lượt xem và doanh thu phòng vé trong 2-3 năm tới.

  3. Xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển điện ảnh vùng miền
    Các cơ quan quản lý văn hóa và điện ảnh nên ban hành các chính sách ưu đãi về tài chính, kỹ thuật và quảng bá cho các dự án phim khai thác văn hóa vùng miền, nhằm thúc đẩy sự đa dạng và bản sắc trong điện ảnh Việt Nam trong vòng 5 năm tới.

  4. Tăng cường hợp tác quốc tế để quảng bá văn hóa Việt Nam qua điện ảnh
    Các nhà làm phim và tổ chức văn hóa cần mở rộng hợp tác với các đối tác quốc tế để giới thiệu các tác phẩm điện ảnh mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao vị thế điện ảnh Việt trên trường quốc tế trong 3-5 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà làm phim và biên kịch
    Luận văn cung cấp góc nhìn sâu sắc về cách khai thác và thể hiện giá trị văn hóa vùng miền trong phim, giúp họ phát triển các tác phẩm có chiều sâu văn hóa và thu hút khán giả.

  2. Nhà nghiên cứu văn hóa và xã hội
    Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá để hiểu rõ mối quan hệ giữa điện ảnh và văn hóa, đặc biệt là văn hóa Nam Bộ, từ đó phát triển các nghiên cứu liên ngành.

  3. Sinh viên và giảng viên ngành điện ảnh, truyền hình, văn hóa học
    Luận văn giúp nâng cao kiến thức chuyên môn về phương pháp tiếp cận văn hóa trong nghiên cứu điện ảnh, đồng thời cung cấp ví dụ thực tiễn về phân tích phim.

  4. Cơ quan quản lý văn hóa và điện ảnh
    Các nhà hoạch định chính sách có thể dựa vào kết quả nghiên cứu để xây dựng các chương trình hỗ trợ phát triển điện ảnh mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao chọn hai bộ phim Khi con là nhà và Hai Phượng để nghiên cứu?
    Hai phim đều khai thác đề tài gia đình với mô-típ hành trình “thất lạc — đoàn tụ” trong không gian văn hóa Nam Bộ, có sự khác biệt về phong cách đạo diễn và cách thể hiện văn hóa, tạo điều kiện so sánh và phân tích sâu sắc.

  2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn kết hợp phương pháp cấu trúc - hệ thống, kí hiệu học văn hóa, nghiên cứu trường hợp và trần thuật học điện ảnh để phân tích các yếu tố văn hóa trong phim một cách toàn diện.

  3. Vai trò của không gian văn hóa trong hai bộ phim được thể hiện như thế nào?
    Không gian nông thôn và thành thị Nam Bộ được tái hiện chân thực, phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, đồng thời tạo nên bối cảnh sống động cho hành trình nhân vật.

  4. Các mối quan hệ gia đình trong phim có điểm gì đặc biệt?
    Tình phụ tử và mẫu tử được khắc họa sâu sắc, thể hiện sự hy sinh, gắn bó và ứng xử văn hóa đặc trưng của người Nam Bộ, đồng thời phản ánh sự thay đổi trong quan hệ gia đình hiện đại.

  5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu điện ảnh từ góc nhìn văn hóa là gì?
    Nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về cách điện ảnh phản ánh và bảo tồn giá trị văn hóa, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng và bản sắc của các tác phẩm điện ảnh Việt Nam.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò của điện ảnh trong việc phản ánh và bảo tồn giá trị văn hóa Nam Bộ qua hai bộ phim Khi con là nhà và Hai Phượng.
  • Phân tích không gian văn hóa, chủ thể và kí hiệu văn hóa giúp hiểu sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa con người và môi trường tự nhiên, xã hội trong phim.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa vùng miền trong nghệ thuật điện ảnh và xã hội đương đại.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển điện ảnh văn hóa vùng miền, tăng cường đào tạo, hỗ trợ chính sách và hợp tác quốc tế.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu sang các tác phẩm khác và ứng dụng kết quả vào thực tiễn sản xuất phim, đồng thời kêu gọi các nhà làm phim chú trọng khai thác giá trị văn hóa trong sáng tạo nghệ thuật.