Tổng quan nghiên cứu

Văn bia là một hình thức ghi chép văn hóa, lịch sử và tín ngưỡng quan trọng của Việt Nam, đặc biệt phát triển từ thời kỳ cổ đại và trung đại. Huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, với diện tích khoảng 10.635 ha và dân số hơn 109.000 người (năm 2003), là một trong những địa phương có số lượng văn bia phong phú và đa dạng nhất cả nước, với khoảng 180 văn bia được khảo sát. Văn bia ở đây không chỉ có giá trị về mặt lịch sử mà còn phản ánh sâu sắc các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng, phong tục tập quán và nghệ thuật tạo hình của địa phương. Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc khảo sát, phân tích đặc điểm, phân bố không gian và thời gian của văn bia huyện Đông Sơn, đồng thời đánh giá giá trị nội dung và nghệ thuật của các văn bia này. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ 19 xã và 2 thị trấn của huyện Đông Sơn, với dữ liệu thu thập từ các văn bia hiện vật và thác bản văn bia được lưu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm và các địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, đồng thời cung cấp tư liệu quý giá cho các ngành sử học, văn hóa học và khảo cổ học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về văn hóa vật thể và phi vật thể, trong đó văn bia được xem là một hình thức văn hóa vật thể mang giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật. Lý thuyết về truyền thống văn hóa Hán Nôm được áp dụng để phân tích nội dung và hình thức của văn bia, đồng thời sử dụng mô hình phân tích không gian - thời gian để khảo sát sự phân bố và phát triển của văn bia theo địa lý và lịch sử. Các khái niệm chính bao gồm: văn bia (bi ký), thác bản văn bia, niên đại văn bia, phân bố không gian văn hóa, và giá trị văn hóa - lịch sử của di sản văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm 180 thác bản văn bia được khảo sát trên địa bàn huyện Đông Sơn, kết hợp với các văn bia hiện vật tại các di tích lịch sử, chùa, đình, đền, nhà thờ họ và các tài liệu lưu trữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Phương pháp văn bản học: phân tích kích thước, độ dài, đặc điểm trang trí, chữ viết và nội dung văn bia để nhận diện niên đại, tác giả và giá trị văn hóa.
  • Phương pháp thống kê định lượng: tổng hợp và phân tích số liệu về phân bố văn bia theo không gian (xã, thôn, loại di tích) và thời gian (theo triều đại, thế kỷ).
  • Phương pháp tổng hợp liên ngành: kết hợp các kết quả khảo sát với kiến thức lịch sử, văn hóa, khảo cổ để đưa ra nhận định tổng quát.
  • Phương pháp điền dã: khảo chứng, xác minh thực địa nhằm bổ sung tư liệu và đánh giá thực trạng bảo tồn văn bia.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ 180 văn bia được xác định trên địa bàn huyện Đông Sơn, được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện về niên đại, địa điểm và loại hình di tích. Phân tích dữ liệu được thực hiện trong khoảng thời gian nghiên cứu từ năm 2006 đến 2008.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân bố không gian văn bia: Văn bia huyện Đông Sơn phân bố không đều, tập trung chủ yếu tại các xã có nguồn nguyên liệu đá dồi dào và nghề chế tác đá phát triển lâu đời như Đông Hưng (chiếm 36,67% tổng số bia), Đông Tân (16,11%), Đông Thanh (10%) và Đông Lĩnh (8,89%). Thôn Nhuệ, xã Đông Hưng là điểm có mật độ văn bia cao nhất với 41 bia, chiếm 27,78% tổng số văn bia toàn huyện.

  2. Phân bố theo loại hình di tích: Văn bia chủ yếu được dựng tại chùa (32,22%), tiếp theo là văn chỉ - vũ chỉ (17,77%), nhà thờ họ (10,56%), đình (8,89%), đền miếu (5,56%), lăng mộ (2,78%) và nghè (2,22%). Khoảng 20% văn bia còn lại được đặt tại các địa điểm khác như cầu, chợ, bãi hoang.

  3. Phân bố theo thời gian: Văn bia có niên đại sớm nhất là năm 618 (Đại Nghiệp thứ 14, đời nhà Tùy), muộn nhất là năm 1946 (Việt Nam Dân Quốc). Phần lớn văn bia tập trung vào triều Nguyễn với 109 bia (60,55%), trong đó thế kỷ XIX chiếm 39,44%. Số lượng văn bia tăng dần qua các triều đại Lý, Lê sơ, Lê Trung hưng và đạt đỉnh vào triều Nguyễn, sau đó giảm nhẹ vào thế kỷ XX.

  4. Thực trạng bảo tồn: Nhiều văn bia hiện đang xuống cấp nghiêm trọng, bị mờ chữ, nứt vỡ hoặc bị bỏ quên, thậm chí bị sử dụng sai mục đích như làm cầu, chắn đất. Điều này gây khó khăn cho việc nghiên cứu và bảo tồn giá trị văn hóa.

Thảo luận kết quả

Sự phân bố văn bia tập trung tại các xã có nghề chế tác đá phát triển như Đông Hưng và Đông Tân phản ánh mối liên hệ mật thiết giữa nguồn nguyên liệu địa phương và sự phát triển của văn bia. Việc chùa là loại hình di tích có nhiều văn bia nhất cho thấy vai trò quan trọng của Phật giáo trong đời sống tinh thần và văn hóa của cư dân Đông Sơn. Sự gia tăng số lượng văn bia qua các triều đại, đặc biệt là triều Nguyễn, phù hợp với xu hướng phát triển văn hóa và chính sách dựng bia của các triều đại phong kiến Việt Nam. Tuy nhiên, sự giảm sút số lượng văn bia vào thế kỷ XX có thể do tác động của chiến tranh, thiên tai và sự thay đổi trong nhận thức bảo tồn. So sánh với các nghiên cứu về văn bia ở các tỉnh đồng bằng Bắc Bộ, kết quả nghiên cứu tại Đông Sơn tương đồng về mặt phân bố không gian và thời gian, đồng thời bổ sung thêm dữ liệu chi tiết về đặc điểm văn bia địa phương. Việc bảo tồn và nghiên cứu văn bia huyện Đông Sơn không chỉ góp phần làm sáng tỏ lịch sử địa phương mà còn giúp bảo vệ di sản văn hóa quý giá của quốc gia.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác bảo tồn và phục hồi văn bia: Cần tổ chức các chương trình bảo vệ, phục hồi các tấm bia bị hư hại, đặc biệt tại các xã Đông Hưng, Đông Tân và Đông Thanh trong vòng 3-5 năm tới, do các cơ quan văn hóa địa phương phối hợp với Viện Nghiên cứu Hán Nôm thực hiện.

  2. Xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu điện tử về văn bia: Thiết lập kho dữ liệu số hóa toàn bộ văn bia huyện Đông Sơn, bao gồm hình ảnh, phiên âm, dịch nghĩa và chú thích, nhằm phục vụ nghiên cứu và giáo dục, hoàn thành trong 2 năm, do Viện Nghiên cứu Hán Nôm chủ trì.

  3. Tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các hoạt động truyền thông, hội thảo, triển lãm về giá trị văn bia nhằm nâng cao ý thức bảo vệ di sản trong nhân dân, đặc biệt là các cộng đồng dân cư tại các xã có nhiều văn bia, thực hiện liên tục hàng năm.

  4. Phát triển du lịch văn hóa gắn với văn bia: Khai thác giá trị văn bia trong phát triển du lịch văn hóa, xây dựng các tuyến du lịch tham quan di tích có văn bia tiêu biểu, kết hợp với lễ hội truyền thống, nhằm tăng cường kinh tế địa phương trong 3-5 năm tới, do chính quyền huyện phối hợp với ngành du lịch thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và lịch sử: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về văn bia Đông Sơn, giúp các nhà nghiên cứu có cơ sở để phân tích sâu hơn về lịch sử, văn hóa và tín ngưỡng địa phương.

  2. Cơ quan quản lý di sản văn hóa: Các đơn vị quản lý di tích và bảo tồn văn hóa có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch bảo vệ và phát huy giá trị văn bia.

  3. Giáo viên và sinh viên ngành Hán Nôm, Văn hóa học, Lịch sử: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn bia, văn hóa truyền thống và lịch sử địa phương.

  4. Người làm du lịch và phát triển cộng đồng: Thông tin về văn bia và các di tích liên quan giúp phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc, góp phần nâng cao đời sống kinh tế xã hội địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn bia huyện Đông Sơn có niên đại sớm nhất từ khi nào?
    Văn bia cổ nhất được biết đến là bia Đại Tuỳ Cửu Chân quận Bảo An đạo tràng chi bi văn, khắc năm 618, thuộc thời nhà Tùy, được lưu giữ tại Viện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam.

  2. Số lượng văn bia hiện còn ở huyện Đông Sơn là bao nhiêu?
    Hiện có khoảng 180 văn bia được khảo sát và lưu giữ, tập trung chủ yếu tại các xã Đông Hưng, Đông Tân, Đông Thanh và Đông Lĩnh.

  3. Văn bia được phân bố chủ yếu ở loại hình di tích nào?
    Chùa là loại hình di tích có nhiều văn bia nhất, chiếm khoảng 32,22% tổng số, tiếp theo là văn chỉ - vũ chỉ và nhà thờ họ.

  4. Tại sao văn bia ở Đông Sơn lại tập trung nhiều ở các xã có nghề chế tác đá?
    Nguồn nguyên liệu đá dồi dào và nghề chế tác đá phát triển lâu đời tại các xã như Đông Hưng và Đông Tân tạo điều kiện thuận lợi cho việc dựng bia đá với số lượng lớn.

  5. Hiện trạng bảo tồn văn bia huyện Đông Sơn ra sao?
    Nhiều văn bia đang bị xuống cấp nghiêm trọng, mờ chữ, nứt vỡ hoặc bị bỏ quên, gây khó khăn cho việc nghiên cứu và bảo tồn, cần có các biện pháp bảo vệ kịp thời.

Kết luận

  • Văn bia huyện Đông Sơn là di sản văn hóa quý giá, phản ánh lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng và nghệ thuật của địa phương qua hơn 13 thế kỷ.
  • Số lượng văn bia tập trung chủ yếu tại các xã có nghề chế tác đá phát triển như Đông Hưng, Đông Tân, Đông Thanh và Đông Lĩnh.
  • Văn bia được dựng chủ yếu tại chùa, văn chỉ, nhà thờ họ, phản ánh vai trò quan trọng của các di tích trong đời sống văn hóa.
  • Niên đại văn bia trải dài từ thế kỷ VII đến thế kỷ XX, tập trung nhiều nhất vào triều Nguyễn và thế kỷ XIX.
  • Cần triển khai các giải pháp bảo tồn, số hóa và phát huy giá trị văn bia nhằm bảo vệ di sản và phát triển kinh tế - văn hóa địa phương.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý và cộng đồng địa phương phối hợp thực hiện các đề xuất bảo tồn và phát huy giá trị văn bia huyện Đông Sơn. Để biết thêm chi tiết và tham khảo toàn bộ luận văn, liên hệ Viện Nghiên cứu Hán Nôm hoặc các cơ quan văn hóa tỉnh Thanh Hóa.