Tổng quan nghiên cứu

Lâm sản ngoài gỗ (LSNG) đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái rừng và đời sống cộng đồng dân cư vùng núi. Tại Vườn quốc gia Phia Oắc - Phia Đén, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, với diện tích tự nhiên hơn 29.000 ha, có đa dạng sinh học phong phú, LSNG được sử dụng rộng rãi làm dược liệu và thực phẩm. Tuy nhiên, việc khai thác chưa bền vững đã dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên quý giá này, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của người dân địa phương và sự bảo tồn đa dạng sinh học. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng khai thác, sử dụng LSNG làm dược liệu và thực phẩm, xác định nguyên nhân suy giảm nguồn tài nguyên, từ đó đề xuất các giải pháp sử dụng bền vững phù hợp với điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội của vùng. Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 4/2019 đến tháng 6/2020 tại 5 xã thuộc Vườn quốc gia, với trọng tâm là các loài LSNG có giá trị kinh tế và sinh thái cao. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần nâng cao nhận thức về bảo tồn tài nguyên rừng mà còn hỗ trợ phát triển kinh tế địa phương thông qua việc khai thác hợp lý các sản phẩm ngoài gỗ, góp phần giảm nghèo và phát triển bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững, đặc biệt tập trung vào lâm sản ngoài gỗ. Khái niệm LSNG được định nghĩa là các sản phẩm sinh vật tái tạo được ngoài gỗ, củi và than, bao gồm thực vật và động vật có giá trị làm dược liệu, thực phẩm, nguyên liệu công nghiệp và các dịch vụ liên quan. Mô hình phân loại LSNG theo nhóm giá trị sử dụng được áp dụng, bao gồm nhóm dược liệu, thực phẩm, sản phẩm chiết xuất và các sản phẩm khác. Các khái niệm chính gồm: đa dạng sinh học, sử dụng bền vững, khai thác hợp lý, bảo tồn tài nguyên và phát triển cộng đồng. Lý thuyết về sự cân bằng giữa khai thác và bảo tồn được vận dụng để đánh giá mức độ tác động của con người đến nguồn tài nguyên LSNG.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu thứ cấp từ các báo cáo, tài liệu khoa học, văn bản pháp luật liên quan đến quản lý rừng và LSNG, cùng với số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát thực địa, phỏng vấn và điều tra tại 5 xã trong Vườn quốc gia Phia Oắc - Phia Đén. Cỡ mẫu gồm 100 hộ gia đình được chọn theo phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên, đảm bảo đại diện cho các nhóm dân tộc và vùng sinh thái khác nhau. Phương pháp phân tích bao gồm thống kê mô tả, phân tích định tính và định lượng, sử dụng phần mềm Excel để xử lý số liệu. Điều tra theo tuyến được thực hiện trên các địa hình khác nhau với ô tiêu chuẩn 100m2 để xác định mật độ, tần số xuất hiện và mức độ khai thác các loài LSNG. Phương pháp chuyên gia được áp dụng để hoàn thiện các giải pháp dựa trên ý kiến đóng góp của các nhà nghiên cứu và cán bộ quản lý địa phương. Thời gian nghiên cứu kéo dài 15 tháng, từ tháng 4/2019 đến tháng 6/2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng loài LSNG sử dụng làm dược liệu và thực phẩm: Tổng cộng 128 loài LSNG được người dân sử dụng, trong đó 80 loài (62,5%) làm dược liệu và 48 loài (37,5%) làm thực phẩm. Ví dụ điển hình gồm Tam thất, Hà thủ ô, Sa nhân (dược liệu) và Trám trắng, Rau dớn, Thảo quả (thực phẩm).

  2. Nguồn gốc và hình thức khai thác: Hơn 83% hộ gia đình khai thác LSNG từ rừng tự nhiên, chủ yếu lấy cả cây, thân, dây leo hoặc các bộ phận như lá, rễ, củ. Khoảng 13% số hộ bán sản phẩm ra thị trường, phần lớn còn lại sử dụng cho nhu cầu gia đình.

  3. Thực trạng khai thác và tác động: Việc khai thác diễn ra quanh năm, tập trung vào các loài có giá trị kinh tế và y học cao. Một số loài như Lõi tiền, Lông cu li, Nhân trần được khai thác phổ biến với số lượng lớn. Tuy nhiên, khai thác không kiểm soát đã làm suy giảm nguồn tài nguyên, ảnh hưởng đến khả năng tái sinh và đa dạng sinh học.

  4. Nguyên nhân suy giảm nguồn tài nguyên: Bao gồm khai thác quá mức, thiếu quy hoạch và quản lý, áp lực dân số tăng, thiếu nhận thức bảo vệ tài nguyên và tác động của các hoạt động khai thác khoáng sản, chăn thả gia súc.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy LSNG tại Vườn quốc gia Phia Oắc - Phia Đén có tiềm năng lớn về đa dạng và giá trị sử dụng, phù hợp với các nghiên cứu tương tự ở các khu bảo tồn khác trong nước và quốc tế. Việc khai thác chủ yếu từ rừng tự nhiên phản ánh sự phụ thuộc cao của cộng đồng vào tài nguyên rừng, đồng thời cũng đặt ra thách thức lớn về bảo tồn. So sánh với các nghiên cứu ở Vườn quốc gia Tam Đảo và Ba Bể, mức độ suy giảm nguồn tài nguyên LSNG tại Phia Oắc - Phia Đén tương đối nghiêm trọng, đòi hỏi các biện pháp quản lý chặt chẽ hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ phân nhóm LSNG theo giá trị sử dụng và biểu đồ khai thác các bộ phận cây làm dược liệu, thực phẩm để minh họa rõ ràng hơn về mức độ khai thác và phân bố loài. Việc khai thác bền vững LSNG không chỉ góp phần bảo tồn đa dạng sinh học mà còn nâng cao thu nhập và cải thiện sinh kế cho người dân địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng quy hoạch khai thác LSNG bền vững: Thiết lập kế hoạch khai thác theo mùa vụ, hạn chế khai thác quá mức các loài quý hiếm, ưu tiên bảo vệ các khu vực có đa dạng sinh học cao. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do Ban quản lý Vườn quốc gia phối hợp với chính quyền địa phương chủ trì.

  2. Phát triển mô hình trồng và nhân giống LSNG: Khuyến khích người dân trồng các loài dược liệu và thực phẩm có giá trị trong vườn nhà và vùng đệm, áp dụng kỹ thuật nhân giống hiện đại để tăng nguồn cung. Mục tiêu tăng diện tích trồng thêm khoảng 20% trong 3 năm, do các viện nghiên cứu và trung tâm dược liệu phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo về bảo vệ và sử dụng bền vững LSNG, kết hợp truyền thông đa phương tiện để lan tỏa kiến thức. Thực hiện liên tục hàng năm, do Ban quản lý Vườn quốc gia và các tổ chức phi chính phủ đảm nhiệm.

  4. Xây dựng hệ thống giám sát và quản lý tài nguyên LSNG: Áp dụng công nghệ GIS, lập bản đồ phân bố LSNG, theo dõi tình trạng khai thác và phục hồi nguồn tài nguyên. Triển khai trong 1-2 năm, do các cơ quan quản lý rừng và khoa học công nghệ phối hợp thực hiện.

  5. Phát triển thị trường và giá trị gia tăng cho sản phẩm LSNG: Hỗ trợ xây dựng thương hiệu, phát triển chế biến sâu, kết nối thị trường tiêu thụ trong và ngoài nước nhằm nâng cao giá trị kinh tế. Thời gian thực hiện 3-5 năm, do các doanh nghiệp, hợp tác xã và chính quyền địa phương phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, quy hoạch khai thác và bảo vệ tài nguyên LSNG hiệu quả, góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.

  2. Người dân và cộng đồng địa phương: Áp dụng các giải pháp trồng, khai thác bền vững LSNG, nâng cao thu nhập và cải thiện sinh kế, đồng thời bảo vệ môi trường sống.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành lâm nghiệp, dược liệu: Tham khảo dữ liệu thực địa, phương pháp nghiên cứu và kết quả phân tích để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về LSNG và bảo tồn tài nguyên.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan phát triển: Dựa trên luận văn để thiết kế các chương trình hỗ trợ phát triển bền vững, bảo tồn tài nguyên và nâng cao năng lực cộng đồng trong vùng núi.

Câu hỏi thường gặp

  1. LSNG là gì và tại sao lại quan trọng?
    LSNG là các sản phẩm sinh vật tái tạo được ngoài gỗ, bao gồm dược liệu, thực phẩm và nguyên liệu công nghiệp. Chúng quan trọng vì góp phần bảo tồn đa dạng sinh học, cung cấp nguồn thu nhập và cải thiện sinh kế cho cộng đồng vùng núi.

  2. Tình trạng khai thác LSNG tại Vườn quốc gia Phia Oắc - Phia Đén hiện nay ra sao?
    Khai thác chủ yếu từ rừng tự nhiên với hơn 128 loài được sử dụng, tuy nhiên việc khai thác chưa bền vững dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên, ảnh hưởng đến khả năng tái sinh và đa dạng sinh học.

  3. Nguyên nhân chính gây suy giảm nguồn LSNG là gì?
    Bao gồm khai thác quá mức, thiếu quy hoạch và quản lý, áp lực dân số tăng, thiếu nhận thức bảo vệ tài nguyên và tác động của các hoạt động khai thác khoáng sản, chăn thả gia súc.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để sử dụng bền vững LSNG?
    Quy hoạch khai thác hợp lý, phát triển mô hình trồng và nhân giống, nâng cao nhận thức cộng đồng, xây dựng hệ thống giám sát và phát triển thị trường sản phẩm LSNG.

  5. Ai nên tham khảo nghiên cứu này và vì sao?
    Cán bộ quản lý rừng, người dân địa phương, nhà nghiên cứu và các tổ chức phát triển nên tham khảo để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn bảo tồn và phát triển bền vững LSNG.

Kết luận

  • Đã xác định được 128 loài LSNG được sử dụng làm dược liệu và thực phẩm tại Vườn quốc gia Phia Oắc - Phia Đén, với đa dạng sinh học phong phú và giá trị kinh tế cao.
  • Thực trạng khai thác chưa bền vững, dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên và ảnh hưởng đến sinh kế cộng đồng.
  • Nguyên nhân suy giảm chủ yếu do khai thác quá mức, thiếu quản lý và áp lực dân số.
  • Đề xuất các giải pháp quy hoạch khai thác, phát triển trồng nhân giống, nâng cao nhận thức và xây dựng hệ thống giám sát nhằm sử dụng bền vững LSNG.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho chính quyền địa phương, cộng đồng và các nhà nghiên cứu trong việc bảo tồn và phát triển tài nguyên LSNG, hướng tới phát triển kinh tế xã hội bền vững trong giai đoạn tiếp theo.

Hành động tiếp theo là triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để cập nhật dữ liệu và đánh giá hiệu quả quản lý tài nguyên LSNG trong tương lai.