Nghiên Cứu Từ Ngữ Nghề Rèn Của Người Nùng Ở Phúc Sen (Quảng Uyên, Cao Bằng)

Nghề rèn truyền thống không chỉ là hoạt động kinh tế mà còn là một phần quan trọng của văn hóa người Nùng. Các sản phẩm rèn không chỉ phục vụ cho sản xuất nông nghiệp mà còn gắn liền với đời sống tinh thần, tín ngưỡng của cộng đồng. Ví dụ, dao, cuốc, xẻng là những công cụ thiết yếu trong canh tác, còn các loại dao nghi lễ lại mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Bảo tàng Dân tộc học đã ghi nhận tầm quan trọng của nghề thủ công truyền thống của người Nùng. Văn hóa làng nghề của người Nùng cần được nghiên cứu và bảo tồn.

Mục tiêu chính là nghiên cứu cấu trúc, ngữ nghĩa và phương thức định danh của từ ngữ chuyên môn nghề rèn tại Phúc Sen. Điều này bao gồm việc lập danh sách đầy đủ các thuật ngữ được sử dụng, phân tích cấu tạo từ, giải thích ý nghĩa của chúng và tìm hiểu cách chúng được hình thành. Ngoài ra, nghiên cứu còn tập trung vào việc khám phá những nét văn hóa đặc trưng của người Nùng được thể hiện qua từ ngữ nghề rèn, góp phần vào việc bảo tồn di sản văn hóa dân tộc. Tác giả mong muốn đóng góp một phần nhỏ bé vào công cuộc xây dựng và gìn giữ văn hóa của dân tộc mình, đồng thời giúp các dân tộc khác hiểu thêm về văn hóa người Nùng.

Sự phát triển kinh tế - xã hội kéo theo nhiều hệ lụy cho các nghề thủ công truyền thống. Nhiều làng nghề đang dần bị thu hẹp quy mô sản xuất, thậm chí biến mất do không cạnh tranh được với các sản phẩm công nghiệp. Kéo theo đó là sự mai một của vốn từ vựng liên quan đến nghề, đặc biệt là các thuật ngữ chuyên môn chỉ các công đoạn, công cụ, vật liệu sản xuất. Việc thiếu sự quan tâm của thế hệ trẻ và sự du nhập của văn hóa ngoại lai càng đẩy nhanh quá trình này. Theo nghiên cứu của Hoàng Thị Nhuận, sự thay đổi trong văn hóa truyền thống đang ảnh hưởng đến sự tồn tại của nhiều nghề thủ công.

Mặc dù đã có một số công trình nghiên cứu về văn hóa, lịch sử của người Nùng và nghề rèn nói chung, nhưng chưa có công trình nào tập trung chuyên sâu vào việc nghiên cứu từ ngữ nghề rèn. Các công trình hiện có thường chỉ đề cập đến một số từ vựng cơ bản hoặc chỉ dừng lại ở việc mô tả các công đoạn, sản phẩm. Việc thiếu hụt các nghiên cứu chuyên sâu gây khó khăn cho việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của nghề rèn, cũng như việc truyền dạy kiến thức cho thế hệ sau.

Quá trình thu thập dữ liệu điền dã đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng cơ sở dữ liệu từ ngữ nghề rèn. Việc tiếp cận trực tiếp với các nghệ nhân, thợ rèn tại làng nghề Phúc Sen cho phép ghi nhận chính xác cách họ sử dụng ngôn ngữ trong công việc hàng ngày. Các cuộc phỏng vấn sâu, quan sát thực tế và ghi chép tỉ mỉ giúp thu thập được những thông tin phong phú về quy trình rèn, công cụ rèn và các thuật ngữ chuyên môn.

Sau khi thu thập dữ liệu, bước tiếp theo là phân tích và hệ thống hóa từ ngữ nghề rèn. Các thuật ngữ được phân loại theo chủ đề (ví dụ: công cụ, vật liệu, công đoạn sản xuất), sau đó được phân tích cấu trúc, ngữ nghĩa và ngữ dụng. Việc sử dụng các phương pháp phân tích ngôn ngữ học hiện đại giúp làm sáng tỏ các đặc điểm của vốn từ vựng nghề rèn, cũng như mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa.

Để hiểu rõ hơn về nguồn gốc và sự phát triển của từ ngữ nghề rèn, việc so sánh đối chiếu với tiếng Việt và các ngôn ngữ liên quan (ví dụ: tiếng Tày, tiếng Thái) là cần thiết. Việc so sánh giúp xác định các từ mượn, các biến thể ngôn ngữ và các yếu tố ảnh hưởng từ các ngôn ngữ khác. Kết quả so sánh góp phần làm rõ bức tranh toàn diện về lịch sử và văn hóa ngôn ngữ của người Nùng.

Nghiên cứu cho thấy sự tồn tại của cả từ đơn và từ phức trong từ vựng nghề rèn. Từ đơn thường là những từ chỉ các khái niệm cơ bản, gần gũi với đời sống (ví dụ: dao, lò, búa). Từ phức lại được sử dụng để mô tả các khái niệm phức tạp hơn, các công cụ, kỹ thuật chuyên biệt (ví dụ: dao phay, lò nung, búa tạ). Việc phân tích cấu tạo từ giúp hiểu rõ cách người Nùng tạo ra và sử dụng ngôn ngữ để mô tả thế giới xung quanh.

Nhiều từ ngữ chuyên môn trong nghề rèn mang tính biểu cảm cao, thể hiện tình cảm, thái độ của người thợ đối với công việc và sản phẩm của mình. Các từ ngữ này thường được sử dụng để miêu tả các đặc tính của vật liệu, chất lượng của sản phẩm hoặc quá trình thực hiện. Ví dụ, một con dao được rèn tốt có thể được mô tả bằng những từ ngữ ca ngợi sự sắc bén, độ bền và vẻ đẹp của nó.

Định danh trực tiếp là phương thức phổ biến trong việc tạo ra từ ngữ nghề rèn. Các công cụ, vật liệu thường được đặt tên dựa trên các thuộc tính vật lý (ví dụ: dao nhọn, sắt cứng) hoặc công dụng của chúng (ví dụ: búa đập, kìm kẹp). Phương thức này phản ánh cách người Nùng quan sát và phân loại thế giới xung quanh dựa trên những đặc điểm rõ ràng, dễ nhận biết.

Bên cạnh định danh trực tiếp, định danh gián tiếp cũng đóng vai trò quan trọng trong việc làm phong phú từ vựng nghề rèn. Các ẩn dụ, so sánh được sử dụng để tạo ra những tên gọi gợi hình, gợi cảm, thể hiện sự sáng tạo và óc liên tưởng của người Nùng. Ví dụ, một loại dao có lưỡi cong có thể được gọi là dao lưỡi liềm, một loại búa có đầu tròn có thể được gọi là búa đầu bi.

Bảo tồn vốn từ vựng nghề rèn không chỉ là nhiệm vụ của các nhà nghiên cứu mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. Cần có các biện pháp thiết thực để ghi chép, lưu giữ và truyền dạy từ ngữ chuyên môn cho thế hệ trẻ. Việc đưa nghề rèn vào chương trình giáo dục địa phương, tổ chức các lớp học nghề truyền thống và hỗ trợ các nghệ nhân có thể giúp duy trì và phát triển nghề thủ công truyền thống này.

Phát triển du lịch làng nghề là một trong những giải pháp hiệu quả để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của nghề rèn Phúc Sen. Việc thu hút du khách đến tham quan, trải nghiệm và tìm hiểu về nghề truyền thống không chỉ tạo ra nguồn thu nhập cho người dân mà còn góp phần nâng cao nhận thức về văn hóa người Nùng. Tuy nhiên, cần chú trọng phát triển du lịch một cách bền vững, tránh làm ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và văn hóa cộng đồng.