I. Tổng Quan Nghiên Cứu Từ Vựng Ẩm Thực Tiếng Mường Phù Yên
Nghiên cứu từ vựng, đặc biệt là từ vựng liên quan đến văn hóa ẩm thực, đóng vai trò quan trọng trong việc làm sáng tỏ đặc trưng và quan hệ trong cơ cấu nghĩa của ngôn ngữ. Qua đó, ta có thể hiểu rõ hơn về quan hệ hệ thống trong từ vựng, cách định danh và sự ghi nhận bằng ngôn ngữ đối với các sự vật hiện tượng. Trong đời sống, ẩm thực không chỉ là nhu cầu thiết yếu mà còn gắn liền với vốn văn hóa truyền thống, phản ánh mối quan hệ giữa con người và thế giới xung quanh. Tại Việt Nam, mỗi dân tộc có tập quán ẩm thực riêng. Nghiên cứu từ ngữ ẩm thực của người Mường giúp ta có cái nhìn toàn diện hơn về đặc trưng văn hóa, cách ứng xử với tự nhiên và xã hội của họ. Luận văn này tập trung vào nghiên cứu từ ngữ chỉ ẩm thực của người Mường ở huyện Phù Yên, Sơn La, nhằm góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, bảo tồn và phát triển tiếng Mường.
1.1. Lịch Sử Nghiên Cứu Từ Vựng Ngữ Nghĩa Trên Thế Giới
Lý thuyết trường từ vựng (lexical field theory) ra đời từ rất sớm, dựa trên tư tưởng của H. Humboldt và Saussure. Ngôn ngữ là một hệ thống chặt chẽ, trong đó nghĩa của một yếu tố phụ thuộc vào các yếu tố khác. Trier và Weisgerber là những người đầu tiên đưa ra khái niệm về trường, coi trường từ vựng là những từ có quan hệ đồng nhất về khái niệm. Trier nhấn mạnh cấu trúc chặt chẽ của ngôn ngữ, phân chia thành các trường hoặc phạm vi khái niệm rõ ràng. Weisgerber chia trường thành một tầng và nhiều tầng. Khuynh hướng thứ hai coi trường từ vựng là các từ có quan hệ đồng nhất về nghĩa, được các nhà ngôn ngữ học hiện đại xây dựng dựa trên các tiêu chí hoàn chỉnh hơn.
1.2. Nghiên Cứu Về Trường Từ Vựng Ngữ Nghĩa Tại Việt Nam
Tại Việt Nam, lý thuyết trường từ vựng được giới thiệu từ những năm 70 của thế kỷ XX, qua công trình của Đỗ Hữu Châu, Nguyễn Thiện Giáp, Bùi Minh Toán… Đỗ Hữu Châu định nghĩa trường từ vựng là tổng hợp các đơn vị từ vựng dựa trên một nét đồng nhất về ngữ nghĩa. Nguyễn Thiện Giáp chỉ ra đặc tính của hiện tượng đồng nghĩa, trái nghĩa. Gần đây, các nhà ngôn ngữ học quan tâm đến yếu tố ngữ cảnh, phân biệt trường từ vựng và trường nghĩa. Lý thuyết trường từ vựng được vận dụng tích cực để nghiên cứu trên những tư liệu mới, chỉ ra các đặc trưng văn hóa, đặc điểm của ngôn ngữ. Nghiên cứu ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Việt Nam cũng vận dụng lý thuyết này, dù còn hạn chế.
II. Văn Hóa Ẩm Thực Tiếng Mường Phản Ánh Đời Sống Xã Hội
Ẩm thực là một phần quan trọng trong đời sống xã hội của cộng đồng, là điều kiện tồn tại và phát triển. Ẩm thực không chỉ để nuôi dưỡng mà còn gắn liền với vốn văn hóa, phản ánh mối quan hệ giữa con người và thế giới xung quanh. Ở Việt Nam, các dân tộc thiểu số có tập quán ẩm thực riêng. Nghiên cứu từ ngữ ẩm thực của một dân tộc như người Mường cho ta cái nhìn toàn diện về đặc trưng văn hóa, cách ứng xử với tự nhiên và xã hội của họ. Dân tộc Mường có dân số đông, nền văn hóa đặc sắc, ngôn ngữ riêng biệt. Việc nghiên cứu tiếng Mường nói chung và tiếng Mường ở Phù Yên - Sơn La nói riêng còn hạn chế. Luận văn này mong muốn góp phần giữ gìn, phát huy giá trị văn hóa, bảo tồn và phát triển tiếng Mường.
2.1. Lịch Sử Nghiên Cứu Về Văn Hóa Mường Tại Việt Nam
Đã có nhiều công trình nghiên cứu về dân tộc và văn hóa Mường ở Việt Nam. Lâm Tâm làm rõ tên gọi của người Mường và mối quan hệ với người Việt. Nguyễn Đình Khoa và Nguyễn Dương Bình bàn về mối quan hệ Việt-Mường. Trần Quốc Vượng, Nguyễn Dương Bình nhận xét về mối quan hệ Mường Việt. Nguyễn Đức Từ Chi chuyên nghiên cứu về văn hóa Mường, có nhiều công trình về cõi sống, cõi chết, người Mường và núi đồi. Chu Thái Sơn nghiên cứu về người Au Tá ở Hòa Bình. Jeand Cwissinier nghiên cứu về nguồn gốc, địa bàn cư trú và văn hóa của người Mường.
2.2. Các Nghiên Cứu Về Ẩm Thực và Sử Thi Dân Gian Mường
Bùi Chỉ đề cập cụ thể về ẩm thực Mường trong cuốn “Văn hóa ẩm thực dân gian Mường Hòa Bình”, phân tích tác động của môi trường đến nguyên liệu và kỹ thuật chế biến. Đinh Văn Ân nghiên cứu về lễ hội của người Mường ở Phù Yên, Sơn La. Sử thi Mường “Đẻ đất đẻ nước” kể về gốc tích và đấu tranh của người Mường, chứa đựng quan niệm về hình thành trời đất. Cao Sơn Hải miêu tả lễ tục vòng đời người Mường ở Thanh Hóa. Tạ Đức bàn về nguồn gốc người Việt và người Mường. Các nhà nghiên cứu đã chú ý đến văn hóa ẩm thực dân gian Mường, xét về phương diện dân tộc học.
III. Phương Pháp Phân Tích Từ Ngữ Ẩm Thực Tiếng Mường Phù Yên
Nghiên cứu này sử dụng kết hợp nhiều phương pháp để đảm bảo tính chính xác và sâu sắc. Phương pháp ngôn ngữ học điền dã được ưu tiên để thu thập tư liệu trực tiếp từ cộng đồng người Mường ở Phù Yên, Sơn La. Điều này giúp ghi nhận các từ ngữ và cách sử dụng thực tế trong đời sống hàng ngày. Phương pháp miêu tả được sử dụng để phân tích đặc điểm hình thức và ngữ nghĩa của các từ ngữ chỉ ẩm thực, từ đó rút ra quy luật chung. Các thủ pháp luận giải bên trong như phân tích thành tố trực tiếp, đối lập, và phân tích trường nghĩa được sử dụng để phân loại, hệ thống hóa các đơn vị ngôn ngữ. Bên cạnh đó, các thủ pháp bên ngoài như tâm lý tộc người, thống kê, và văn hóa tộc người cũng được áp dụng để lý giải nhóm từ này trên bình diện văn hóa.
3.1. Nguồn Tư Liệu Nghiên Cứu Từ Ngữ Ẩm Thực Tiếng Mường
Tư liệu được thu thập từ hai nguồn chính. Thứ nhất, khảo sát điền dã tìm hiểu thực tế tiếng Mường trong đời sống ở huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La. Thứ hai, tham khảo từ các nguồn: Từ điển Mường - Việt của Nguyễn Văn Khang (2012), Đẻ đất đẻ nước, Sử thi Mường của Đặng Văn Lung, Vương Anh, Hoàng Anh Nhân; Văn hóa ẩm thực dân gian Mường Hòa Bình của Bùi Chỉ (2001). Các nguồn này cung cấp cơ sở dữ liệu đa dạng và phong phú để phân tích và so sánh.
3.2. Vai Trò Của Phương Pháp Nghiên Cứu Ngôn Ngữ Điền Dã
Phương pháp ngôn ngữ học điền dã đóng vai trò quan trọng trong việc thu thập tư liệu về từ ngữ chỉ văn hóa ẩm thực trong tiếng Mường. Qua đó nắm bắt được cách sử dụng từ ngữ trong môi trường giao tiếp tự nhiên. Phương pháp miêu tả giúp phân tích các đặc điểm về hình thức và ngữ nghĩa, từ đó rút ra các quy luật chung. Sử dụng các thủ pháp luận giải bên trong để tiến hành phân loại, hệ thống hóa các đơn vị ngôn ngữ thành các nhóm, các tiểu hệ thống. Ngoài ra, sử dụng các thủ pháp bên ngoài như tâm lý tộc người, thống kê, văn hóa tộc người… để lí giải nhóm từ này trên bình diện văn hóa.
IV. Kết Quả Nghiên Cứu Đặc Điểm Từ Ngữ Ẩm Thực Tiếng Mường
Luận văn hướng đến việc chỉ ra đặc điểm cấu trúc và định danh (cách đặt tên) của các món ăn, thức uống trong tiếng Mường, cũng như khái quát một số nét văn hóa đặc sắc và mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa thể hiện qua lớp từ ngữ này. Đối tượng nghiên cứu là nhóm từ ngữ chỉ ẩm thực (đồ ăn, thức uống) trong tiếng Mường ở huyện Phù Yên, Sơn La. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào những từ ngữ chỉ gọi tên các món ăn, thức uống trong tiếng Mường, do trường từ vựng ẩm thực khá rộng.
4.1. Mục Tiêu Nghiên Cứu Về Từ Ngữ Ẩm Thực Tiếng Mường
Luận văn nhằm chỉ ra đặc điểm cấu trúc và định danh (cách đặt tên) những “đồ ăn, thức uống và đồ hút” trong tiếng Mường, khái quát một số nét văn hóa đặc sắc cũng như mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa thể hiện qua lớp từ ngữ này. Nhiệm vụ nghiên cứu là tìm hiểu lí luận về từ ngữ, trường từ vựng ngữ nghĩa và văn hoá ẩm thực cũng như đặc điểm của tiếng Mường về cội nguồn, loại hình cấu trúc. Thu thập tư liệu về từ ngữ tiếng Mường chỉ đồ ăn, thức uống và đồ hút trong sinh hoạt hằng ngày, trong các sách vở và vốn văn hóa dân gian, qua điều tra thực tế.
4.2. Phạm Vi Nghiên Cứu Từ Ngữ Ẩm Thực Tiếng Mường Phù Yên
Đối tượng của luận văn là nhóm các từ ngữ chỉ ẩm thực (đồ ăn, thức uống và đồ hút) trong tiếng Mường trên địa bàn huyện Phù Yên- tỉnh Sơn La. Do trường từ vựng thuộc văn hóa ẩm thực khá rộng, cho nên luận văn chỉ dừng lại khảo sát những từ ngữ chỉ gọi tên (những đồ ăn, thức uống và đồ hút) trong tiếng Mường.
V. Ứng Dụng Bảo Tồn và Phát Huy Văn Hóa Ẩm Thực Mường
Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Về lý luận, đây là luận văn đầu tiên nghiên cứu hệ thống về từ ngữ chỉ văn hóa ẩm thực trong tiếng Mường ở Sơn La, cung cấp cứ liệu về đặc điểm của một lớp từ trong nghiên cứu từ vựng học và hệ thống từ vựng văn hóa. Về thực tiễn, luận văn cung cấp thêm tư liệu để tìm hiểu những nét văn hóa, đặc biệt là văn hóa ẩm thực của người Mường nói chung và người Mường ở Phù Yên nói riêng. Từ đó, góp phần vào việc giữ gìn, bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Mường, hướng tới biên soạn một cuốn từ điển ẩm thực về người Mường và các dân tộc thiểu số ở Việt Nam.
5.1. Đóng Góp Về Mặt Lý Luận Trong Nghiên Cứu Ngôn Ngữ
Đây là luận văn đầu tiên nghiên cứu hệ thống về các từ ngữ chỉ văn hóa ẩm thực trong tiếng Mường trên địa bàn tỉnh Sơn La. Do vậy luận văn sẽ cung cấp thêm những cứ liệu về những đặc điểm của một lớp từ trong nghiên cứu từ vựng học và hệ thống từ vựng văn hóa các ngôn ngữ ở Việt Nam.
5.2. Đóng Góp Thực Tiễn Trong Bảo Tồn Văn Hóa Dân Tộc
Kết quả của luận văn có thể cung cấp thêm tư liệu trong việc tìm hiểu, biện giải những nét văn hóa (đặc biệt là văn hóa ẩm thực) của cư dân Mường nói chung và cộng đồng người Mường trên địa bàn huyện Phù Yên, tỉnh Sơn La nói riêng. Từ đó góp phần vào việc giữ gìn, bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Mường cũng như các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Hướng tới biên soạn một cuốn từ điển ẩm thực về người Mường nói riêng và các dân tộc thiểu số ở Việt Nam nói chung.
