Nghiên Cứu Thực Trạng Nguồn Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bát Xát, Tỉnh Lào Cai

• Tác giả: Trịnh Xuân Công
• Người hướng dẫn: TS. Đỗ Thị Xuyến
• Trường học: Trường Đại học Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Bát Xát, Lào Cai
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở một số nƣớc trên thế giới
• 1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở Việt Nam
• 1.3. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở khu BTTN Bát Xát, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 1.4. Tổng quan về khu vực nghiên cứu - Khu Bảo tồn thiên nhiên Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 1.4.1. Đặc điểm tự nhiên
• 1.4.2. Điều kiện kinh tế, xã hội
• 2. MỤC TIÊU, ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu của đề tài
• 2.1.1. Mục tiêu chung
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
• 2.2.1. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.4. Thành phần loài và đa dạng loài
• 2.5. Tình hình khai thác và sử dụng cây thuốc tại Khu BTTN Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 2.5.1. Vấn đề sử dụng cây thuốc
• 2.5.2. Các nguyên nhân, tác động gây suy giảm và đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 2.6. Phƣơng pháp nghiên cứu
• 2.6.1. Điều tra thực địa theo tuyến
• 2.6.2. Phương pháp phỏng vấn nhanh có sự tham gia của người dân (PRA)
• 2.6.3. Phương pháp kế thừa và phương pháp chuyên gia
• 2.6.4. Xử lý số liệu
• 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 3.1. Thành phần loài và xây dựng danh lục các loài cây thuốc tại khu BTTN Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 3.2. Đánh giá về đa dạng các loài cây thuốc ở khu BTTN Bát Xát, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 3.2.1. Đa dạng về các bậc phân loại của các loài cây thuốc
• 3.2.2. Đa dạng về dạng cây của các loài cây thuốc
• 3.2.3. Sự phân bố cây thuốc theo môi trường sống tại khu vực nghiên cứu
• 3.2.4. Các loài cây thuốc có giá trị cần được bảo vệ
• 3.3. Vấn đề sử dụng cây thuốc ở khu BTTN Bát Xát, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 3.3.1. Sự đa dạng về tần số sử dụng của các bộ phận
• 3.3.2. Sự đa dạng về số lượng các bộ phận của từng loài được sử dụng
• 3.3.3. Các nhóm bệnh được chữa trị bởi các loài cây thuốc ở Khu BTTN Bát Xát, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 3.3.4. Một số bài thuốc truyền thống của đồng bào dân tộc ở Khu BTTN Bát Xát, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai
• 3.4. Đề xuất các giải pháp bảo tồn các loài cây thuốc và nguồn tri thức bản địa cho cộng đồng dân cƣ địa phƣơng
• 3.4.1. Tình hình khai thác, sử dụng và thị trường nguồn dược liệu và các bài thuốc dân gian
• 3.4.2. Mối nguy cơ đối với tài nguyên tại khu vực nghiên cứu
• 3.4.3. Các giải pháp nhằm bảo tồn tài nguyên cây thuốc và bài thuốc dân gian
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Về Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Bát Xát

Khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát, tỉnh Lào Cai, là một trong những nơi có nguồn tài nguyên cây thuốc phong phú. Nghiên cứu tài nguyên cây thuốc tại đây không chỉ giúp bảo tồn đa dạng sinh học mà còn góp phần vào việc phát triển y học cổ truyền. Các loài cây thuốc tại khu vực này đã được sử dụng từ lâu đời bởi các dân tộc thiểu số, mang lại giá trị kinh tế và văn hóa lớn cho cộng đồng.

1.1. Đặc Điểm Tự Nhiên Của Khu Bảo Tồn Bát Xát

Khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát có địa hình đa dạng với nhiều loại hình sinh thái khác nhau. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nhiều loài cây thuốc quý hiếm. Đặc điểm khí hậu và đất đai cũng ảnh hưởng đến sự phân bố và phát triển của các loài thực vật tại đây.

1.2. Vai Trò Của Cây Thuốc Trong Đời Sống Cộng Đồng

Cây thuốc không chỉ là nguồn dược liệu quý giá mà còn là phần không thể thiếu trong văn hóa và phong tục tập quán của các dân tộc thiểu số tại Bát Xát. Việc sử dụng cây thuốc trong chữa bệnh đã trở thành một phần quan trọng trong đời sống hàng ngày của người dân nơi đây.

II. Vấn Đề Khai Thác Và Bảo Tồn Tài Nguyên Cây Thuốc

Mặc dù tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn Bát Xát rất phong phú, nhưng việc khai thác không bền vững đang gây ra nhiều vấn đề nghiêm trọng. Nhiều loài cây thuốc quý đang bị đe dọa do khai thác quá mức và thiếu các biện pháp bảo tồn hiệu quả. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến nguồn tài nguyên mà còn đến sức khỏe cộng đồng.

2.1. Tình Trạng Khai Thác Cây Thuốc Hiện Nay

Việc khai thác cây thuốc tại Bát Xát chủ yếu diễn ra một cách tự phát, không có kế hoạch rõ ràng. Nhiều người dân vẫn chưa nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, dẫn đến tình trạng cạn kiệt nguồn dược liệu.

2.2. Nguyên Nhân Gây Suy Giảm Tài Nguyên Cây Thuốc

Các nguyên nhân chính gây suy giảm tài nguyên cây thuốc bao gồm khai thác quá mức, biến đổi khí hậu và sự phát triển của các hoạt động kinh tế khác. Những yếu tố này đang đe dọa đến sự tồn tại của nhiều loài cây thuốc quý hiếm.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Bát Xát

Để nghiên cứu tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn Bát Xát, nhiều phương pháp đã được áp dụng. Các phương pháp này không chỉ giúp thu thập thông tin về thành phần loài mà còn đánh giá được tình trạng sử dụng và bảo tồn cây thuốc trong cộng đồng.

3.1. Phương Pháp Điều Tra Thực Địa

Phương pháp điều tra thực địa được thực hiện thông qua việc khảo sát và ghi nhận các loài cây thuốc có mặt tại khu vực nghiên cứu. Điều này giúp xác định được sự đa dạng và phân bố của các loài cây thuốc trong tự nhiên.

3.2. Phương Pháp Phỏng Vấn Người Dân

Phỏng vấn người dân địa phương là một phương pháp quan trọng để thu thập thông tin về kinh nghiệm sử dụng cây thuốc. Qua đó, có thể hiểu rõ hơn về các bài thuốc truyền thống và giá trị của cây thuốc trong đời sống hàng ngày.

IV. Kết Quả Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Bát Xát

Kết quả nghiên cứu cho thấy khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát có sự đa dạng cao về các loài cây thuốc. Nhiều loài cây không chỉ có giá trị dược liệu mà còn có giá trị kinh tế cao. Việc bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên này là rất cần thiết để đảm bảo sức khỏe cộng đồng và bảo vệ môi trường.

4.1. Danh Mục Các Loài Cây Thuốc Tại Khu Bảo Tồn

Danh mục các loài cây thuốc được xây dựng dựa trên kết quả điều tra thực địa. Nhiều loài cây trong danh mục này đã được xác định có tác dụng chữa bệnh hiệu quả, góp phần vào việc bảo tồn tri thức bản địa.

4.2. Đánh Giá Đa Dạng Sinh Học Của Cây Thuốc

Đánh giá đa dạng sinh học của cây thuốc tại Bát Xát cho thấy sự phong phú về các loài và các bậc phân loại. Điều này khẳng định giá trị của khu bảo tồn trong việc bảo tồn tài nguyên thiên nhiên.

V. Giải Pháp Bảo Tồn Tài Nguyên Cây Thuốc Tại Bát Xát

Để bảo tồn tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn Bát Xát, cần có các giải pháp đồng bộ và hiệu quả. Các biện pháp này không chỉ giúp bảo vệ nguồn tài nguyên mà còn nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của cây thuốc.

5.1. Tăng Cường Giáo Dục Và Đào Tạo

Giáo dục và đào tạo cộng đồng về giá trị của cây thuốc và các biện pháp bảo tồn là rất cần thiết. Điều này giúp nâng cao nhận thức và khuyến khích người dân tham gia vào công tác bảo tồn.

5.2. Xây Dựng Chính Sách Bảo Tồn Hiệu Quả

Cần xây dựng các chính sách bảo tồn tài nguyên cây thuốc phù hợp với thực tiễn địa phương. Các chính sách này nên bao gồm việc quản lý khai thác, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

VI. Kết Luận Và Tương Lai Của Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc

Nghiên cứu tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát không chỉ mang lại giá trị khoa học mà còn có ý nghĩa thực tiễn lớn. Việc bảo tồn và phát triển nguồn tài nguyên này sẽ góp phần vào sự phát triển bền vững của cộng đồng và bảo vệ môi trường.

6.1. Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Tài Nguyên Cây Thuốc

Nghiên cứu tài nguyên cây thuốc giúp khẳng định giá trị của các loài thực vật trong việc chữa bệnh và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Điều này cũng góp phần vào việc bảo tồn đa dạng sinh học.

6.2. Hướng Đi Tương Lai Trong Nghiên Cứu

Hướng đi tương lai trong nghiên cứu tài nguyên cây thuốc cần tập trung vào việc phát triển các phương pháp bảo tồn hiệu quả và nâng cao nhận thức của cộng đồng về giá trị của cây thuốc.

Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát, tỉnh Lào Cai, với diện tích 18.637 ha, là vùng núi cao thuộc dãy Hoàng Liên Sơn, có hệ sinh thái đa dạng và phong phú. Theo ước tính, khu vực này chứa khoảng 392 loài cây thuốc thuộc 111 họ thực vật, chiếm hơn 10% tổng số loài cây thuốc của Việt Nam. Tuy nhiên, việc khai thác cây thuốc tại đây chủ yếu mang tính tự phát, không định hướng, gây ảnh hưởng tiêu cực đến nguồn tài nguyên quý giá này. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng nguồn tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn, tập hợp danh lục các loài cây thuốc, phân tích đa dạng sinh học và đề xuất các giải pháp bảo tồn phù hợp. Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 3 đến tháng 11 năm 2018, tập trung tại 5 xã thuộc huyện Bát Xát, với ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì nguồn dược liệu truyền thống và phát triển bền vững kinh tế địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học và quản lý tài nguyên rừng, đặc biệt tập trung vào:

• Lý thuyết phân loại sinh học: áp dụng hệ thống phân loại thực vật theo bộ sách “Danh lục các loài thực vật ở Việt Nam” để xây dựng danh lục cây thuốc.
• Mô hình bảo tồn tài nguyên thiên nhiên: nhấn mạnh vai trò của bảo tồn đa dạng sinh học trong phát triển bền vững và bảo vệ tri thức bản địa.
• Khái niệm về y học cổ truyền và dược liệu: phân tích các nhóm bệnh chữa trị, bộ phận sử dụng và dạng sống của cây thuốc nhằm đánh giá giá trị dược liệu.

Các khái niệm chính bao gồm: taxon thực vật, đa dạng sinh học, dạng sống thực vật (cây thân gỗ, thân bụi, thân thảo, thân leo), môi trường sống và nhóm bệnh chữa trị bằng cây thuốc.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính gồm: điều tra thực địa theo tuyến với 8 tuyến khảo sát tổng chiều dài khoảng 20 km, phỏng vấn nhanh có sự tham gia của người dân địa phương, các ông lang, bà mế và cán bộ quản lý khu bảo tồn. Cỡ mẫu thu thập gồm 392 loài cây thuốc được xác định tên khoa học dưới sự hỗ trợ của chuyên gia phân loại thực vật.

Phương pháp phân tích bao gồm thống kê đa dạng sinh học, phân tích tần số sử dụng bộ phận cây thuốc, phân loại theo nhóm bệnh chữa trị và đánh giá mức độ quý hiếm dựa trên Sách đỏ Việt Nam 2007, danh mục IUCN 2017 và Nghị định số 32/2006 của Chính phủ.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 3 đến tháng 11 năm 2018, với hai chuyến điều tra thực địa chính và xử lý số liệu tại phòng thí nghiệm của Trường Đại học Khoa học Tự nhiên.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng loài cây thuốc: Tổng cộng 392 loài cây thuốc thuộc 111 họ và 6 ngành thực vật được ghi nhận, trong đó ngành Hạt kín chiếm ưu thế với 362 loài (92,6%). So với toàn quốc, khu bảo tồn chiếm 10,18% số loài cây thuốc, mặc dù diện tích chỉ chiếm 0,06% diện tích Việt Nam.

2. Phân bố dạng sống: Cây thân thảo chiếm tỷ lệ cao nhất với 51,53% (202 loài), tiếp theo là cây thân bụi 26,02%, cây thân leo 12,24% và cây thân gỗ 10,2%. Điều này phản ánh sự đa dạng sinh thái và khả năng thích nghi của cây thuốc trong các tầng rừng và môi trường sống khác nhau.

3. Môi trường sống: 85,2% loài cây thuốc phân bố trong rừng nguyên sinh và thứ sinh, 52,29% sống trong rừng cây bụi, 34,69% ở bãi hoang, ven đường, và chỉ 7,91% là cây trồng trong vườn nhà. Điều này cho thấy nguồn tài nguyên cây thuốc chủ yếu dựa vào hệ sinh thái tự nhiên, dễ bị ảnh hưởng bởi khai thác và biến đổi môi trường.

4. Loài quý hiếm cần bảo vệ: Có 35 loài cây thuốc thuộc diện quý hiếm, nguy cấp hoặc sắp nguy cấp theo Sách đỏ Việt Nam và IUCN, chiếm 8,92% tổng số loài. Ví dụ như Pơ mu (Fokienia hodginsii), Hoàng liên gai (Berberis julianae), Kim ngân (Lonicera hildebrandia), Thạch hộc (Dendrobium nobile) và nhiều loài khác có giá trị dược liệu cao nhưng đang bị đe dọa do khai thác quá mức.

Thảo luận kết quả

Sự đa dạng sinh học phong phú của cây thuốc tại Khu BTTN Bát Xát phản ánh điều kiện tự nhiên thuận lợi và truyền thống sử dụng cây thuốc lâu đời của đồng bào dân tộc thiểu số. Tỷ lệ cây thân thảo cao phù hợp với đặc điểm rừng thứ sinh và môi trường ven rừng, trong khi cây thân gỗ quý hiếm lại dễ bị tổn thương do khai thác không kiểm soát.

So với các nghiên cứu về cây thuốc ở Việt Nam và khu vực Đông Nam Á, kết quả này tương đồng với xu hướng đa dạng cao ở vùng núi cao và vùng có dân cư bản địa sử dụng tri thức dân gian. Việc phát hiện 35 loài quý hiếm cần bảo vệ cho thấy áp lực khai thác và biến đổi môi trường đang đe dọa nguồn gen quý giá, đòi hỏi các biện pháp bảo tồn cấp thiết.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố dạng sống, bảng so sánh số lượng loài theo ngành và bản đồ phân bố các loài quý hiếm để minh họa rõ ràng hơn về thực trạng và phân bố nguồn tài nguyên cây thuốc.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng kế hoạch bảo tồn định hướng: Thiết lập các khu vực bảo vệ nghiêm ngặt cho các loài cây thuốc quý hiếm, đặc biệt là 35 loài nguy cấp, nhằm giảm thiểu khai thác bừa bãi. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Ban Quản lý Khu BTTN Bát Xát phối hợp với các cơ quan chức năng.

2. Phát triển mô hình trồng và nhân giống cây thuốc: Khuyến khích người dân địa phương áp dụng kỹ thuật nhân giống hom và gieo hạt các loài cây thuốc có giá trị, giảm áp lực khai thác rừng tự nhiên. Mục tiêu tăng diện tích trồng cây thuốc lên 20% trong 5 năm, do Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển cây thuốc cổ truyền chủ trì.

3. Bảo tồn và phát huy tri thức bản địa: Tổ chức các lớp tập huấn, truyền dạy kinh nghiệm sử dụng cây thuốc cho thế hệ trẻ, đồng thời xây dựng tài liệu lưu trữ bài thuốc dân gian. Thời gian triển khai trong 2 năm, phối hợp giữa các tổ chức văn hóa và y tế địa phương.

4. Tăng cường quản lý và giám sát khai thác: Áp dụng công nghệ giám sát, kiểm tra định kỳ các hoạt động khai thác cây thuốc, xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Thực hiện ngay và duy trì liên tục, do Ban Quản lý Khu BTTN và chính quyền địa phương đảm nhiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn thiên nhiên: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo vệ và phát triển nguồn dược liệu, đồng thời quản lý khai thác hợp lý tại các khu bảo tồn.

2. Các nhà nghiên cứu và học giả về dược liệu và y học cổ truyền: Tham khảo danh lục cây thuốc, phân tích đa dạng sinh học và các bài thuốc truyền thống để phát triển nghiên cứu khoa học và ứng dụng thực tiễn.

3. Cộng đồng dân tộc thiểu số và người làm nghề thuốc cổ truyền: Nắm bắt tri thức bản địa, bảo tồn kinh nghiệm sử dụng cây thuốc và phát triển mô hình trồng cây thuốc bền vững.

4. Các tổ chức phi chính phủ và cơ quan phát triển nông thôn: Áp dụng các giải pháp bảo tồn và phát triển kinh tế dựa trên tài nguyên cây thuốc, hỗ trợ cộng đồng địa phương nâng cao đời sống.

Câu hỏi thường gặp

1. Nguồn tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Bát Xát có đa dạng không?
   Có, nghiên cứu ghi nhận 392 loài cây thuốc thuộc 111 họ, chiếm hơn 10% tổng số loài cây thuốc của Việt Nam, phản ánh sự đa dạng sinh học phong phú tại khu vực.

2. Nhóm dạng sống cây thuốc nào chiếm ưu thế?
   Cây thân thảo chiếm 51,53%, tiếp theo là cây thân bụi 26,02%, cho thấy nguồn dược liệu chủ yếu từ tầng thảm thực vật thấp và trung bình.

3. Có bao nhiêu loài cây thuốc quý hiếm cần bảo vệ?
   Có 35 loài thuộc diện quý hiếm, nguy cấp hoặc sắp nguy cấp theo Sách đỏ Việt Nam và IUCN, cần được bảo vệ nghiêm ngặt để duy trì nguồn gen quý giá.

4. Nguyên nhân chính gây suy giảm nguồn cây thuốc là gì?
   Khai thác không định hướng, phá hủy môi trường sống do các hoạt động nông lâm nghiệp và biến đổi khí hậu là những nguyên nhân chính làm giảm số lượng và chất lượng cây thuốc.

5. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn nguồn cây thuốc?
   Bao gồm xây dựng khu bảo vệ nghiêm ngặt, phát triển mô hình trồng cây thuốc, bảo tồn tri thức bản địa và tăng cường quản lý giám sát khai thác, nhằm bảo vệ và phát triển bền vững nguồn tài nguyên này.

Kết luận

• Khu BTTN Bát Xát có nguồn tài nguyên cây thuốc đa dạng với 392 loài thuộc 111 họ, chiếm tỷ lệ đáng kể so với toàn quốc.
• Cây thân thảo và cây thân bụi là nhóm dạng sống chủ yếu, phân bố rộng rãi trong các môi trường rừng nguyên sinh và thứ sinh.
• Có 35 loài cây thuốc quý hiếm cần được bảo vệ nghiêm ngặt để tránh nguy cơ tuyệt chủng.
• Việc khai thác tự phát và thiếu kiểm soát đang đe dọa nguồn tài nguyên quý giá này, đòi hỏi các giải pháp bảo tồn cấp thiết.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc xây dựng chính sách bảo vệ, phát triển nguồn cây thuốc và bảo tồn tri thức bản địa tại Khu BTTN Bát Xát.

Next steps: Triển khai các giải pháp bảo tồn, nhân giống cây thuốc và truyền dạy tri thức dân gian trong vòng 3-5 năm tới.

Call-to-action: Các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để bảo vệ và phát huy giá trị nguồn tài nguyên cây thuốc, góp phần phát triển bền vững kinh tế - xã hội vùng núi phía Bắc Việt Nam.