Nghiên Cứu Sự Tham Gia Của Người Dân Trong Quản Lý Tài Nguyên Rừng Tại Xã Lưu Kiền, Huyện Tương Dương, Tỉnh Nghệ An

• Tác giả: Nguyễn Hữu Hiến
• Người hướng dẫn: PGS. Đồng Thanh Hải
• Trường học: Trường Đại Học Lâm Nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên rừng
• Đề tài: Nghiên Cứu Sự Tham Gia Của Người Dân Trong Quản Lý Tài Nguyên Rừng Tại Xã Lưu Kiền, Nghệ An
• Loại tài liệu: Luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2017
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Khái niệm lâm nghiệp cộng đồng
• 1.2. Các khái niệm về cộng đồng
• 1.3. Khái niệm về cộng đồng tham gia quản lý rừng
• 1.4. Khái niệm sự tham gia của người dân
• 1.5. Mức độ tham gia của người dân trong quản lý tài nguyên rừng
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, NỘI DUNG, ĐỐI TƯỢNG PHẠM VI, VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.2. Mục tiêu tổng quát
• 2.3. Mục tiêu cụ thể
• 2.4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
• 2.5. Phương pháp nghiên cứu
• 2.5.1. Phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp
• 2.5.2. Phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA - Rapid Rural Appraisal)
• 2.5.3. Phương pháp đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA - Participatory Rural Appraisal)
• 2.5.4. Phương pháp xử lý số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN - KINH TẾ XÃ HỘI
• 3.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.2. Vị trí địa lý
• 3.3. Đặc điểm tài nguyên rừng và đất lâm nghiệp
• 3.4. Thời tiết, khí hậu
• 3.5. Tình hình dân sinh, kinh tế - xã hội
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Hiện trạng tài nguyên rừng và sự tham gia quản lý TNR của cộng đồng tại xã Lưu Kiền
• 4.2. Hiện trạng TNR
• 4.3. Thực trạng công tác QLBVR tại xã Lưu Kiền
• 4.4. Hoạt động và mức độ tham gia quản lý rừng của cộng đồng
• 4.5. Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức và các nhân tố thúc đẩy, cản trở cộng đồng trong công tác quản lý bảo vệ rừng tại khu vực nghiên cứu
• 4.6. Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức của cộng đồng trong công tác quản lý bảo vệ rừng
• 4.7. Nhân tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia của cộng đồng trong quản lý tài nguyên rừng
• 4.8. Đề xuất một số giải pháp thúc đẩy sự tham gia của người dân vào các hoạt động quản lý rừng tại địa phương
• 4.8.1. Giải pháp về thu hút sự tham gia của cộng đồng
• 4.8.2. Giải pháp nâng cao nhận thức cho cộng đồng
• 4.8.3. Giải pháp về cải thiện sinh kế cho cộng đồng
• KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Quản Lý Tài Nguyên Rừng Cộng Đồng

Nghiên cứu về quản lý tài nguyên rừng cộng đồng (QLTNRCĐ) ngày càng trở nên quan trọng trong bối cảnh Việt Nam có diện tích rừng núi lớn, nơi sinh sống của nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số. Việc bảo tồn và phát triển rừng bền vững đòi hỏi sự tham gia tích cực của người dân địa phương. Các vườn quốc gia, khu bảo tồn và hạt kiểm lâm đóng vai trò quan trọng, nhưng việc quản lý hiệu quả cần có sự gắn kết với cộng đồng. Nhiều cộng đồng phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng để sinh kế, và việc hạn chế tiếp cận tài nguyên có thể dẫn đến xung đột. Cần có sự thay đổi trong cách quản trị rừng, tạo điều kiện cho người dân tham gia vào quá trình hoạch định chính sách và chia sẻ lợi ích. Lâm nghiệp cộng đồng (LNCĐ) là một hướng đi tiềm năng, kết hợp bảo vệ rừng với cải thiện đời sống người dân. Chính phủ đã có những chính sách giao đất lâm nghiệp cho cộng đồng quản lý, nhưng hiệu quả thực tế còn nhiều hạn chế. Cần có nghiên cứu sâu hơn về cách thức người dân tham gia vào các hoạt động lâm nghiệp cộng đồng và các yếu tố ảnh hưởng đến sự tham gia của họ.

1.1. Khái niệm và định nghĩa về Lâm Nghiệp Cộng Đồng LNCĐ

Theo FAO, lâm nghiệp cộng đồng bao gồm bất kỳ tình huống nào mà người dân địa phương tham gia vào hoạt động lâm nghiệp. Tuy nhiên, nó thường được sử dụng với nghĩa hẹp hơn như là các hoạt động lâm nghiệp được tiến hành bởi cộng đồng hoặc nhóm người dân địa phương. Ở Việt Nam, có hai hình thức quản lý rừng cộng đồng phù hợp với định nghĩa của FAO: quản lý rừng cộng đồng và quản lý rừng dựa vào cộng đồng. Quản lý rừng cộng đồng là hình thức khi mọi thành viên của cộng đồng tham gia quản lý và ăn chia sản phẩm hoặc hưởng lợi từ những khu rừng thuộc quyền quản lý, sử dụng, sở hữu của cộng đồng. Quản lý rừng dựa vào cộng đồng là hình thức cộng đồng tham gia quản lý các khu rừng không thuộc quyền quản lý, sử dụng, sở hữu chung của họ mà thuộc quyền quản lý, sử dụng sở hữu của các tổ chức nhà nước hoặc các thành phần kinh tế khác nhưng có quan hệ trực tiếp đến đời sống, đến việc làm, thu hoạch sản phẩm, thu nhập hay các lợi ích khác của cộng đồng.

1.2. Sự Tham Gia Của Người Dân Trong Quản Lý Rừng Định Nghĩa

Sự tham gia của người dân trong quản lý rừng và tài nguyên rừng được hiểu là sự tham gia có hiệu quả trong việc ban hành và thực hiện các quyết định, hoặc trực tiếp, hoặc thông qua các đại diện hợp pháp. Sự tham gia của các thành phần khác nhau vào quá trình xây dựng và thực thi các chính sách liên quan đến quản lý và bảo vệ rừng được khung pháp luật quốc tế ủng hộ và được luật pháp của Việt Nam thừa nhận. WB định nghĩa sự tham gia là một quá trình, thông qua đó các chủ thể cùng tác động và chia sẻ những sáng kiến phát triển và cùng quyết định. FAO định nghĩa sự tham gia của người dân như là một quá trình mà qua đó người nghèo nông thôn có khả năng tự tổ chức và như các tổ chức của chính họ, có khả năng nhận hết nhu cầu của chính mình và tham gia trong thiết kế thực hiện và đánh giá các phương án tại địa phương.

II. Thách Thức Quản Lý Rừng Thiếu Sự Tham Gia Cộng Đồng

Việc quản lý rừng ở Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là ở các khu vực vùng sâu, vùng xa, nơi có nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số sinh sống. Một trong những vấn đề chính là sự thiếu gắn kết giữa các cơ quan quản lý nhà nước và cộng đồng địa phương. Các cơ quan quản lý thường tập trung vào việc bảo vệ tài nguyên rừng mà ít tạo điều kiện cho người dân tham gia vào quá trình ra quyết định và chia sẻ lợi ích. Điều này có thể dẫn đến tình trạng người dân địa phương khai thác tài nguyên rừng trái phép để sinh kế, gây ảnh hưởng đến quản lý rừng bền vững. Theo Bảo Huy (2009), cơ chế chia sẻ lợi ích đã được đưa vào kế hoạch phát triển lâm nghiệp cộng đồng ở Việt Nam nhưng người dân địa phương thiếu động lực tham gia vì cơ chế hưởng lợi từ việc nhận đất lâm nghiệp không cao và chưa rõ ràng. Cần có những giải pháp để tăng cường sự tham gia của cộng đồng vào quản trị rừng tốt.

2.1. Bất Cập Trong Quản Trị Tài Nguyên Rừng Hiện Nay Ở Việt Nam

Ở Việt Nam, nhà nước quản lý hầu hết các khu rừng, chiếm tới 76.5%, tập thể quản lý chiếm 4.9% và tư nhân quản lý chiếm 18%. Từ những vấn đề bất cập trong quản trị tài nguyên rừng, các sáng kiến về quản lý và bảo vệ tài nguyên rừng theo hướng bền vững đã được Chính phủ đề xuất và thực hiện, như; xây dựng các chính sách khuyến khích cộng đồng tham gia vào quản lý và bảo vệ rừng, và xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích và sử dụng bền vững tài nguyên rừng cho cộng đồng địa phương. Những sáng kiến này có thuật ngữ khác nhau nhưng chúng đều xuất phát từ một cụm từ chung là lâm nghiệp cộng đồng nhằm quản lý bảo vệ tài nguyên rừng hiệu quả, đồng thời đảm bảo phúc lợi và an ninh sinh kế cho người dân địa phương sinh sống trong và xung quanh các khu rừng.

2.2. Thiếu Động Lực Tham Gia Cơ Chế Hưởng Lợi Chưa Rõ Ràng

Theo Bảo Huy (2009), cơ chế chia sẻ lợi ích đã được đưa vào kế hoạch phát triển lâm nghiệp cộng đồng ở Việt Nam nhưng người dân địa phương thiếu động lực tham gia vì cơ chế hưởng lợi từ việc nhận đất lâm nghiệp không cao và chưa rõ ràng. Mặc dù sự tham gia của địa phương đã được khuyến khích trong việc xây dựng kế hoạch quản lý lâm nghiệp nhưng không có nghiên cứu rõ ràng về cách thức người dân tham gia vào quá trình phát triển lâm nghiệp cộng đồng khác nhau như thế nào và những yếu tố chính đóng góp vào sự tham gia thụ động của họ là gì. Cần có những nghiên cứu cụ thể về cách thức người dân tham gia vào quá trình phát triển lâm nghiệp cộng đồng và những yếu tố chính đóng góp vào sự tham gia thụ động của họ.

III. Nghiên Cứu Tại Lưu Kiền Sự Tham Gia Quản Lý Rừng

Xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An, là một địa phương có diện tích rừng lớn, với độ che phủ đạt 81,9%. Tuy nhiên, đời sống của người dân còn nhiều khó khăn, phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng và sản xuất nương rẫy. Sự tham gia của cộng đồng vào các hoạt động quản lý tài nguyên rừng còn hạn chế, gây khó khăn cho công tác bảo vệ rừng. Nghiên cứu tại Lưu Kiền nhằm tìm hiểu về hiện trạng quản lý rừng, các vấn đề và hạn chế trong công tác quản lý rừng dựa vào cộng đồng, từ đó đề xuất các biện pháp bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng hiệu quả hơn. Nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc xác định các yếu tố thúc đẩy và hạn chế sự tham gia của người dân vào quản lý rừng dựa vào cộng đồng.

3.1. Tổng Quan Về Xã Lưu Kiền Tương Dương Nghệ An

Xã Lưu Kiền có diện tích tự nhiên 13.979,63 ha, diện tích đất lâm nghiệp là 13.349,7 ha độ che phủ đạt 81,9%. Toàn xã có tổng dân số là: 4.103 khẩu; tổng số hộ là: 970 hộ, phân bố không đồng đều trên 06 bản. Xã có 3 dân tộc, trong đó dân tộc Thái chiếm: 92,5%, Mông chiếm: 6%, dân tộc khác chiếm: 1,5%, toàn xã có 434 hộ nghèo chiếm 46,5%. Do vậy kinh tế người dân còn nghèo, trình độ dân trí còn nhiều hạn chế, cuộc sống của một phần lớn người dân còn phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng và hoạt động sản xuất nương rẫy.

3.2. Mục Tiêu Nghiên Cứu Thúc Đẩy Quản Lý Rừng Hiệu Quả

Việc nghiên cứu những yếu tố thúc đẩy và hạn chế cũng như điều kiện thuận lợi và khó khăn của người dân xã Lưu Kiền khi tham gia vào quản lý và bảo vệ rừng là hết sức cần thiết, làm cơ sở cho việc đề xuất và xây dựng các biện pháp bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng một cách hiệu quả. Vì vậy, nghiên cứu này được thực hiện nhằm mục đích tìm hiểu về hiện trạng công tác quản lý tài nguyên rừng, các vấn đề và hạn chế trong công tác quản lý rừng dựa vào cộng đồng, từ đó đề xuất và xây dựng các biện pháp bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng một cách hiệu quả.

IV. Giải Pháp Tăng Cường Sự Tham Gia Của Người Dân Quản Lý Rừng

Để tăng cường sự tham gia của người dân vào quản lý tài nguyên rừng tại xã Lưu Kiền, cần có những giải pháp đồng bộ và toàn diện. Trước hết, cần nâng cao nhận thức của người dân về vai trò và tầm quan trọng của việc bảo vệ rừng. Cần có những chương trình tuyên truyền, giáo dục phù hợp với đặc điểm văn hóa và trình độ dân trí của người dân địa phương. Bên cạnh đó, cần cải thiện sinh kế cho người dân vùng rừng, tạo ra những nguồn thu nhập ổn định và bền vững, giảm sự phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng. Cần có những chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế, tạo việc làm và nâng cao đời sống cho người dân. Cuối cùng, cần tăng cường sự tham gia của người dân vào quá trình ra quyết định và chia sẻ lợi ích từ rừng. Cần có những cơ chế để người dân có thể tham gia vào việc xây dựng kế hoạch quản lý rừng, giám sát các hoạt động khai thác và sử dụng tài nguyên rừng, và hưởng lợi từ các hoạt động này.

4.1. Nâng Cao Nhận Thức Cộng Đồng Về Bảo Vệ Rừng

Cần có những chương trình tuyên truyền, giáo dục phù hợp với đặc điểm văn hóa và trình độ dân trí của người dân địa phương. Các chương trình này cần tập trung vào việc giải thích rõ về tầm quan trọng của rừng đối với đời sống của người dân, cũng như những hậu quả tiêu cực của việc khai thác rừng trái phép. Cần sử dụng các hình thức truyền thông đa dạng, như phát thanh, truyền hình, báo chí, tờ rơi, áp phích, và các hoạt động văn hóa, văn nghệ để thu hút sự chú ý của người dân.

4.2. Cải Thiện Sinh Kế Cho Người Dân Vùng Rừng

Cần có những chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế, tạo việc làm và nâng cao đời sống cho người dân. Các chính sách này có thể bao gồm việc hỗ trợ vay vốn ưu đãi để phát triển sản xuất nông nghiệp, lâm nghiệp, chăn nuôi, và các ngành nghề thủ công truyền thống. Cần khuyến khích người dân tham gia vào các hoạt động du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng, và các dịch vụ liên quan đến rừng để tạo ra những nguồn thu nhập mới.

4.3. Tăng Cường Sự Tham Gia Vào Ra Quyết Định

Cần có những cơ chế để người dân có thể tham gia vào việc xây dựng kế hoạch quản lý rừng, giám sát các hoạt động khai thác và sử dụng tài nguyên rừng, và hưởng lợi từ các hoạt động này. Cần thành lập các tổ chức cộng đồng để đại diện cho quyền lợi của người dân trong quá trình quản lý rừng. Cần đảm bảo rằng người dân có quyền được biết thông tin về các hoạt động quản lý rừng, và có quyền được tham gia vào quá trình ra quyết định.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Mô Hình Quản Lý Rừng Cộng Đồng Hiệu Quả

Nghiên cứu tại Lưu Kiền có thể cung cấp những thông tin và kinh nghiệm quý báu để xây dựng các mô hình quản lý rừng cộng đồng hiệu quả tại các địa phương khác ở Việt Nam. Cần có sự linh hoạt và sáng tạo trong việc áp dụng các mô hình này, phù hợp với đặc điểm cụ thể của từng địa phương. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức xã hội, và cộng đồng địa phương để đảm bảo sự thành công của các mô hình quản lý rừng bền vững. Cần có sự đánh giá và điều chỉnh thường xuyên để đảm bảo rằng các mô hình này đáp ứng được nhu cầu của người dân và bảo vệ được tài nguyên rừng.

5.1. Chia Sẻ Lợi Ích Từ Rừng Đảm Bảo Quyền Lợi Cộng Đồng

Cần có cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và minh bạch giữa các bên liên quan, đảm bảo rằng người dân địa phương được hưởng lợi xứng đáng từ việc bảo vệ và phát triển rừng. Cần ưu tiên sử dụng các nguồn thu từ rừng để đầu tư vào các hoạt động phát triển kinh tế, xã hội, và văn hóa của cộng đồng.

5.2. Phát Triển Du Lịch Sinh Thái Tạo Nguồn Thu Nhập Bền Vững

Cần khai thác tiềm năng du lịch sinh thái của rừng để tạo ra những nguồn thu nhập bền vững cho người dân địa phương. Cần xây dựng các sản phẩm du lịch độc đáo và hấp dẫn, gắn liền với văn hóa và phong tục tập quán của người dân. Cần đảm bảo rằng các hoạt động du lịch không gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường và tài nguyên rừng.

VI. Kết Luận Tương Lai Quản Lý Rừng Dựa Vào Cộng Đồng Nghệ An

Nghiên cứu về sự tham gia của người dân trong quản lý tài nguyên rừng tại xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An, có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm kiếm các giải pháp để bảo vệ và phát triển rừng bền vững. Cần có sự thay đổi trong tư duy và cách tiếp cận, từ việc quản lý rừng theo kiểu mệnh lệnh hành chính sang việc quản lý rừng dựa vào cộng đồng. Cần tạo điều kiện cho người dân tham gia vào quá trình ra quyết định và chia sẻ lợi ích từ rừng. Cần có những chính sách hỗ trợ phát triển kinh tế, xã hội, và văn hóa cho người dân vùng rừng. Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể bảo vệ được tài nguyên rừng quý giá và cải thiện đời sống cho người dân địa phương.

6.1. Chính Sách Hỗ Trợ Tạo Động Lực Cho Người Dân

Cần có những chính sách hỗ trợ cụ thể và thiết thực để khuyến khích người dân tham gia vào các hoạt động quản lý rừng. Các chính sách này có thể bao gồm việc hỗ trợ vay vốn ưu đãi, cung cấp giống cây trồng, vật nuôi, và hỗ trợ kỹ thuật.

6.2. Hợp Tác Quốc Tế Chia Sẻ Kinh Nghiệm Quản Lý Rừng

Cần tăng cường hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm quản lý rừng từ các nước có nền lâm nghiệp phát triển. Cần tham gia vào các dự án hợp tác quốc tế về bảo vệ và phát triển rừng bền vững.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam sở hữu nguồn tài nguyên rừng phong phú với hơn 70% diện tích tự nhiên là rừng núi, đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế xã hội. Tuy nhiên, công tác quản lý tài nguyên rừng đang đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt tại các vùng sâu, vùng xa nơi sinh sống của các cộng đồng dân tộc thiểu số có mức sống còn thấp và phụ thuộc nhiều vào khai thác rừng để sinh kế. Tại xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An, với diện tích tự nhiên gần 14.000 ha, trong đó đất lâm nghiệp chiếm hơn 13.000 ha và độ che phủ rừng đạt 81,9%, người dân chủ yếu là dân tộc Thái (92,5%) và Mông (6%), có gần 46,5% hộ nghèo. Kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp và khai thác tài nguyên rừng, nhưng sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng còn hạn chế, gây khó khăn cho công tác bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiện trạng tài nguyên rừng và mức độ tham gia của người dân trong các hoạt động quản lý rừng dựa vào cộng đồng tại xã Lưu Kiền, phân tích các nhân tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên rừng. Nghiên cứu được thực hiện trong bối cảnh các chính sách giao đất, giao rừng cho cộng đồng đang được triển khai nhằm tăng cường vai trò của người dân trong bảo vệ rừng, góp phần cải thiện sinh kế và phát triển bền vững vùng núi miền Trung Việt Nam. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng các chính sách quản lý rừng dựa vào cộng đồng phù hợp với điều kiện thực tế tại địa phương, đồng thời góp phần nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người dân trong bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng (Community-Based Forest Management - CBFM) và lâm nghiệp cộng đồng (Community Forestry). Theo FAO, lâm nghiệp cộng đồng là quá trình người dân địa phương tham gia vào các hoạt động lâm nghiệp nhằm quản lý và sử dụng bền vững tài nguyên rừng. Khái niệm cộng đồng được hiểu là nhóm người sống trong cùng một khu vực, có mối quan hệ gắn bó về văn hóa, xã hội và kinh tế, cùng chia sẻ lợi ích và trách nhiệm trong quản lý tài nguyên.

Nghiên cứu áp dụng mô hình phân tích SWOT để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của cộng đồng trong quản lý tài nguyên rừng. Đồng thời, sử dụng sơ đồ VENN để đánh giá vai trò và ảnh hưởng của các tổ chức cộng đồng và các bên liên quan trong quản lý rừng. Các khái niệm chính bao gồm: sự tham gia của người dân, mức độ tham gia (từ không tham gia đến tham gia thực sự), quản lý rừng dựa vào cộng đồng, và cơ chế chia sẻ lợi ích.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện tại xã Lưu Kiền, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An, với đối tượng khảo sát là các hộ gia đình, trưởng bản, cán bộ địa chính, cán bộ kiểm lâm và các tổ chức cộng đồng tham gia quản lý rừng. Cỡ mẫu khảo sát gồm 49 hộ gia đình, tương đương khoảng 5% tổng số hộ của 6 bản trong xã, được lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu phân tầng nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm hộ giàu, trung bình và nghèo, đồng thời cân nhắc các tiêu chí về dân tộc, độ tuổi và nghề nghiệp.

Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: thu thập tài liệu thứ cấp từ các cơ quan quản lý nhà nước và các báo cáo liên quan; phỏng vấn sâu và phỏng vấn bán cấu trúc với các đối tượng chủ chốt; đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA) để thu thập thông tin định tính và định lượng về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, hiện trạng quản lý rừng và mức độ tham gia của cộng đồng. Ngoài ra, thảo luận nhóm được tổ chức với đại diện các hộ gia đình và lãnh đạo thôn để xác định các nhân tố thúc đẩy, cản trở và đề xuất giải pháp.

Dữ liệu thu thập được xử lý và phân tích bằng phần mềm Excel với các phương pháp mô tả thống kê, phân tích tổng hợp và so sánh tỷ lệ phần trăm. Các thông tin định tính được phân tích theo phương pháp phân tích nội dung nhằm xây dựng các mô hình quản lý rừng dựa vào cộng đồng phù hợp với thực tiễn địa phương.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Hiện trạng tài nguyên rừng và đất lâm nghiệp: Xã Lưu Kiền có tổng diện tích đất lâm nghiệp 13.452,6 ha, trong đó diện tích rừng tự nhiên chiếm 10.119,3 ha (gồm rừng giàu 556 ha, rừng trung bình 586 ha, rừng nghèo 4.268 ha), rừng tre nứa và hỗn giao chiếm 2.539,3 ha, rừng trồng 793,3 ha. Độ che phủ rừng đạt 81,9%, đất có rừng chiếm 85,79% tổng diện tích đất lâm nghiệp. Tuy nhiên, 90% diện tích rừng là rừng phục hồi và rừng nghèo, chỉ 10% có trữ lượng lớn và chất lượng tốt tập trung tại một số bản.

2. Mức độ tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng: Có 3 hình thức tham gia chính gồm: bảo vệ rừng phòng hộ (34 hộ, chiếm 3,5% tổng số hộ, diện tích 668,6 ha), bảo vệ rừng sản xuất của cộng đồng (232 hộ, chiếm 24%, diện tích 4.370,74 ha), và bảo vệ rừng sản xuất của hộ gia đình (666 hộ, chiếm 69%, diện tích 2.926,92 ha). Hầu hết các bản đều có người dân tham gia bảo vệ rừng, đặc biệt là bảo vệ rừng sản xuất của cộng đồng chiếm diện tích lớn nhất.

3. Các tổ chức cộng đồng tham gia quản lý rừng: Bao gồm cộng đồng làng bản với trùm bản và ban quản lý bản, nhóm hộ gia đình (28 nhóm) và hộ gia đình cá nhân. Các tổ chức này phối hợp trong các hoạt động bảo vệ, trồng rừng, khai thác lâm sản và xây dựng quy ước quản lý rừng.

4. Nhân tố thúc đẩy và cản trở sự tham gia: Thu nhập bình quân đầu người khoảng 12,5 triệu đồng/năm, nhưng gần 46,5% hộ nghèo, trình độ dân trí thấp, tập quán canh tác lạc hậu, tập quán phát nương làm rẫy và khai thác rừng không bền vững là những yếu tố cản trở. Ngược lại, sự quan tâm chỉ đạo của cấp ủy Đảng, chính quyền, nguồn lao động dồi dào, hệ thống giao thông tương đối thuận lợi và các chính sách giao đất, giao rừng là những nhân tố thúc đẩy.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự tham gia của người dân trong quản lý tài nguyên rừng tại xã Lưu Kiền đã có những bước tiến tích cực, đặc biệt trong công tác giao khoán bảo vệ rừng với gần 70% hộ gia đình tham gia bảo vệ rừng sản xuất. Tuy nhiên, mức độ tham gia thực sự và hiệu quả còn hạn chế do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Các hộ nghèo thường không có động lực tham gia do lợi ích nhận được chưa rõ ràng và chi phí cơ hội cao. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây cho thấy sự tham gia của các nhóm yếu thế trong quản lý rừng cộng đồng thường thấp do thiếu quyền lợi và hỗ trợ.

Việc áp dụng công cụ phân tích SWOT giúp nhận diện rõ điểm mạnh như sự quan tâm của chính quyền và nguồn lao động dồi dào, nhưng cũng chỉ ra các điểm yếu như trình độ dân trí thấp, tập quán canh tác lạc hậu và các thủ tục hành chính phức tạp trong việc tiếp cận chính sách. So sánh với các mô hình lâm nghiệp cộng đồng ở các quốc gia khác như Mexico, Thái Lan hay Nepal, việc xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch và hỗ trợ kỹ thuật là yếu tố then chốt để nâng cao sự tham gia và hiệu quả quản lý.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cơ cấu diện tích rừng theo loại, bảng thống kê số hộ tham gia bảo vệ rừng theo hình thức, và sơ đồ SWOT minh họa các nhân tố ảnh hưởng đến sự tham gia của cộng đồng. Những kết quả này cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách và giải pháp phù hợp nhằm phát huy vai trò của cộng đồng trong quản lý tài nguyên rừng tại địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Triển khai các chương trình đào tạo, tập huấn về quản lý rừng bền vững, pháp luật về bảo vệ rừng và các chính sách hỗ trợ cho người dân, đặc biệt tập trung vào các nhóm hộ nghèo và dân tộc thiểu số. Mục tiêu nâng cao nhận thức trong vòng 1-2 năm, do UBND xã phối hợp với các tổ chức lâm nghiệp thực hiện.

2. Đơn giản hóa thủ tục hành chính và minh bạch cơ chế chia sẻ lợi ích: Rà soát, đề xuất sửa đổi các quy định về giao đất, giao rừng và khai thác lâm sản để người dân dễ dàng tiếp cận và thực hiện quyền lợi. Xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng, công bằng, đảm bảo người dân được hưởng lợi trực tiếp từ việc bảo vệ và phát triển rừng. Thời gian thực hiện 2-3 năm, do Sở Nông nghiệp và PTNT phối hợp với chính quyền địa phương.

3. Phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng: Hỗ trợ phát triển các mô hình kinh tế rừng, trồng rừng gỗ lớn, phát triển lâm sản ngoài gỗ và các ngành nghề phụ trợ nhằm giảm áp lực khai thác rừng tự nhiên. Cung cấp vốn vay ưu đãi, kỹ thuật canh tác và thị trường tiêu thụ sản phẩm. Thực hiện trong 3-5 năm, do các tổ chức phát triển nông thôn và ngân hàng chính sách xã hội phối hợp.

4. Tăng cường năng lực quản lý và giám sát cộng đồng: Thành lập và củng cố các tổ chức cộng đồng quản lý rừng, đào tạo kỹ năng quản lý, giám sát và báo cáo vi phạm. Xây dựng mạng lưới bảo vệ rừng tại các bản, tổ chức tuần tra thường xuyên, phối hợp chặt chẽ với lực lượng kiểm lâm. Thời gian triển khai liên tục, do UBND xã và Hạt Kiểm lâm chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ quản lý nhà nước về lâm nghiệp và bảo vệ rừng: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, quy định và chương trình phát triển lâm nghiệp cộng đồng phù hợp với điều kiện địa phương.

2. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức phát triển nông thôn: Tham khảo để thiết kế các dự án hỗ trợ cộng đồng phát triển sinh kế bền vững, nâng cao năng lực quản lý tài nguyên rừng và thúc đẩy sự tham gia của người dân.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản lý tài nguyên rừng, phát triển nông thôn: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý rừng dựa vào cộng đồng tại vùng núi miền Trung Việt Nam.

4. Cộng đồng dân cư và các nhóm hộ gia đình tại vùng có rừng: Hiểu rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm trong quản lý tài nguyên rừng, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ rừng và phát triển kinh tế bền vững.

Câu hỏi thường gặp

1. Sự tham gia của người dân trong quản lý rừng dựa vào cộng đồng là gì?
   Sự tham gia là quá trình người dân địa phương cùng chia sẻ trách nhiệm và quyền lợi trong các hoạt động quản lý, bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng. Ví dụ, tại xã Lưu Kiền, người dân tham gia bảo vệ rừng thông qua nhận khoán bảo vệ và tuần tra rừng.

2. Những yếu tố nào ảnh hưởng đến mức độ tham gia của cộng đồng?
   Bao gồm nhận thức về pháp luật, lợi ích kinh tế, trình độ dân trí, tập quán canh tác, và cơ chế chia sẻ lợi ích. Hộ nghèo thường ít tham gia do chi phí cơ hội cao và lợi ích chưa rõ ràng.

3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá sự tham gia của người dân?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc, đánh giá nhanh nông thôn (RRA), đánh giá nông thôn có sự tham gia (PRA), phân tích SWOT và sơ đồ VENN để thu thập và phân tích dữ liệu định tính và định lượng.

4. Các giải pháp chính để nâng cao sự tham gia của cộng đồng là gì?
   Tăng cường tuyên truyền, đơn giản hóa thủ tục hành chính, minh bạch cơ chế chia sẻ lợi ích, phát triển sinh kế bền vững và nâng cao năng lực quản lý cộng đồng.

5. Tại sao việc giao đất, giao rừng cho cộng đồng lại quan trọng?
   Giao đất, giao rừng tạo quyền sử dụng hợp pháp cho cộng đồng, giúp họ có trách nhiệm và động lực bảo vệ, phát triển rừng bền vững, đồng thời cải thiện sinh kế và giảm nghèo tại vùng núi.

Kết luận

• Xã Lưu Kiền có diện tích đất lâm nghiệp lớn với độ che phủ rừng đạt 81,9%, nhưng phần lớn là rừng nghèo và phục hồi.
• Người dân tham gia quản lý rừng dưới nhiều hình thức, trong đó bảo vệ rừng sản xuất của hộ gia đình chiếm tỷ lệ cao nhất với 69% số hộ tham gia.
• Các nhân tố thúc đẩy sự tham gia gồm sự quan tâm của chính quyền, nguồn lao động dồi dào và chính sách giao đất, giao rừng; trong khi các yếu tố cản trở là trình độ dân trí thấp, tập quán canh tác lạc hậu và thủ tục hành chính phức tạp.
• Đề xuất các giải pháp nâng cao nhận thức, đơn giản hóa thủ tục, phát triển sinh kế và tăng cường năng lực quản lý cộng đồng nhằm thúc đẩy sự tham gia hiệu quả của người dân.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách quản lý tài nguyên rừng dựa vào cộng đồng phù hợp với điều kiện vùng núi miền Trung Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm tới để nâng cao hiệu quả quản lý rừng dựa vào cộng đồng tại xã Lưu Kiền và các vùng tương tự. Độc giả và các bên liên quan được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để phát triển các mô hình quản lý rừng bền vững, góp phần bảo vệ môi trường và nâng cao đời sống cộng đồng.