Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ, lĩnh vực xây dựng ngày càng mở rộng, kéo theo sự gia tăng các tranh chấp hợp đồng xây dựng (HDXD). Theo báo cáo của ngành, tỷ lệ tranh chấp HDXD chiếm khoảng 15% trong tổng số vụ tranh chấp được giải quyết tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) năm 2015. Mặc dù trọng tài thương mại (TTTM) là phương thức giải quyết tranh chấp văn minh, phổ biến trên thế giới với khoảng 90% doanh nghiệp quốc tế ưu tiên lựa chọn, tại Việt Nam, tỷ lệ sử dụng TTTM trong giải quyết tranh chấp thương mại nói chung và HDXD nói riêng vẫn còn rất thấp, chưa đến 1%. Thực tế, đa số các cá nhân và tổ chức kinh doanh tại Việt Nam vẫn ưu tiên lựa chọn Tòa án như phương thức giải quyết tranh chấp chính.

Luận văn thạc sĩ này tập trung nghiên cứu các nhân tố gây hạn chế việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp HDXD thông qua TTTM tại Việt Nam. Mục tiêu cụ thể gồm: xác định nguyên nhân gây hạn chế, xếp hạng và đánh giá các nhân tố này, đồng thời đề xuất giải pháp cải thiện việc sử dụng TTTM. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 01 đến tháng 06 năm 2016, khảo sát tại khu vực TP. Hồ Chí Minh với 70 bảng khảo sát hợp lệ từ các doanh nghiệp nước ngoài, công ty cổ phần và công ty TNHH/tư nhân. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp, giảm tải cho hệ thống Tòa án và thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành xây dựng tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về giải quyết tranh chấp trong hợp đồng xây dựng, bao gồm:

  • Lý thuyết về tranh chấp hợp đồng xây dựng: Tranh chấp được định nghĩa là sự không thống nhất giữa các bên về quyền lợi, nghĩa vụ hoặc yêu cầu trong hợp đồng, dẫn đến khiếu nại hoặc từ chối thực hiện nghĩa vụ.
  • Mô hình lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp (Dispute Resolution Methods - DRM): Bao gồm các phương thức như thương lượng, hòa giải, trọng tài thương mại và Tòa án, với các tiêu chí đánh giá như chi phí, thời gian, tính linh hoạt, tính ràng buộc và khả năng thi hành.
  • Khái niệm trọng tài thương mại (TTTM): Theo Luật Trọng tài Thương mại 2010, TTTM là phương thức giải quyết tranh chấp dựa trên thỏa thuận tự nguyện của các bên, với phán quyết có tính ràng buộc và được thi hành bởi cơ quan nhà nước.
  • Các nhân tố ảnh hưởng đến lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp: Bao gồm đặc thù ngành xây dựng, văn hóa truyền thống, cơ chế pháp luật, nhận thức về TTTM và tâm lý ngại thay đổi.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu chính qua bảng câu hỏi khảo sát 70 đối tượng có kinh nghiệm pháp lý trong lĩnh vực xây dựng tại TP. Hồ Chí Minh, đại diện cho ba nhóm doanh nghiệp: công ty vốn nước ngoài, công ty cổ phần và công ty TNHH/tư nhân.
  • Thiết kế bảng câu hỏi: Dựa trên tổng hợp các nghiên cứu trước và ý kiến chuyên gia, bảng câu hỏi gồm 19 nhân tố thuộc 5 nhóm rào cản chính, sử dụng thang đo Likert 5 mức độ để đánh giá mức độ gây hạn chế.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS v23 và Excel để phân tích thống kê. Các kiểm định bao gồm Cronbach’s Alpha để kiểm tra độ tin cậy thang đo, One-way ANOVA và Kruskal-Wallis để kiểm định sự khác biệt giữa các nhóm doanh nghiệp, kiểm định Spearman để đánh giá sự đồng thuận xếp hạng, và phân tích thành tố chính (PCA) để xác định các thành tố chính gây hạn chế.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 01 đến tháng 06 năm 2016, bao gồm giai đoạn khảo sát thử nghiệm, thu thập dữ liệu đại trà, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Năm nguyên nhân chính gây hạn chế lựa chọn TTTM được xác định qua phân tích PCA, gồm:

    • Đặc thù ngành xây dựng
    • Văn hóa truyền thống Việt Nam
    • Rào cản cơ chế và pháp luật liên quan
    • Hiểu biết hạn chế về phương thức TTTM
    • Tâm lý ngại thay đổi

  2. Mức độ ảnh hưởng của các nhân tố được xếp hạng theo trị trung bình trên thang Likert:

    • Tính khả thi và thi hành quyết định trọng tài (trung bình 4.64/5)
    • Luật quốc gia và quyền tài phán (4.45/5)
    • Ràng buộc pháp lý của phán quyết trọng tài (4.27/5)
    • Thời gian giải quyết tranh chấp (4.09/5)

  3. Sự khác biệt giữa các nhóm doanh nghiệp: Kiểm định One-way ANOVA và Kruskal-Wallis cho thấy có sự khác biệt đáng kể về nhận thức và đánh giá mức độ hạn chế giữa các nhóm doanh nghiệp, đặc biệt là giữa công ty vốn nước ngoài và các công ty trong nước.

  4. Tâm lý ngại thay đổi và thiếu niềm tin: Khoảng 70% doanh nghiệp vẫn ưu tiên Tòa án do quen thuộc và tin tưởng hơn, trong khi chỉ khoảng 16,9% lựa chọn TTTM theo khảo sát Bộ Tư pháp.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân đặc thù ngành xây dựng như tính phức tạp hợp đồng, giá trị lớn và thời gian thi công kéo dài khiến doanh nghiệp e ngại lựa chọn TTTM do lo ngại phán quyết không thể điều chỉnh lại. Văn hóa truyền thống Việt Nam với thói quen quen biết, ưu tiên quan hệ thân quen với Tòa án cũng là rào cản lớn. Rào cản pháp luật và cơ chế như thiếu quy định rõ ràng về biện pháp khẩn cấp tạm thời trong TTTM làm giảm hiệu quả thi hành phán quyết. Hiểu biết hạn chế về TTTM và tâm lý ngại thay đổi từ phương thức truyền thống sang TTTM cũng là nguyên nhân quan trọng.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, các nhân tố như thời gian giải quyết, chi phí, tính linh hoạt và thi hành phán quyết cũng được đánh giá cao. Tuy nhiên, tại Việt Nam, sự thiếu đồng thuận và niềm tin vào TTTM còn lớn hơn, cần có giải pháp nâng cao nhận thức và cải thiện pháp luật.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ đánh giá các nhân tố hạn chế theo từng nhóm doanh nghiệp, bảng so sánh thời gian và chi phí giải quyết tranh chấp giữa TTTM và Tòa án, cũng như ma trận tương quan Spearman giữa các nhóm khảo sát.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cao nhận thức và hiểu biết về TTTM

    • Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo chuyên sâu cho doanh nghiệp và cán bộ pháp lý về lợi ích và quy trình TTTM.
    • Mục tiêu: tăng tỷ lệ doanh nghiệp hiểu rõ TTTM lên 70% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Xây dựng, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI).

  2. Cải thiện khung pháp lý và cơ chế hỗ trợ thi hành phán quyết trọng tài

    • Hoàn thiện các quy định về biện pháp khẩn cấp tạm thời, tăng cường vai trò hỗ trợ của Tòa án trong quá trình trọng tài.
    • Mục tiêu: giảm thời gian thi hành phán quyết trọng tài xuống dưới 6 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  3. Tăng cường uy tín và năng lực của các trung tâm trọng tài

    • Đào tạo trọng tài viên chuyên sâu, minh bạch quy trình phân xử, nâng cao chất lượng phán quyết.
    • Mục tiêu: nâng cao mức độ hài lòng của doanh nghiệp lên trên 80% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: VIAC, các trung tâm trọng tài địa phương.

  4. Khuyến khích đưa điều khoản trọng tài vào hợp đồng xây dựng

    • Xây dựng mẫu hợp đồng chuẩn có điều khoản trọng tài, khuyến khích doanh nghiệp áp dụng.
    • Mục tiêu: tăng tỷ lệ hợp đồng có điều khoản trọng tài lên 50% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ Xây dựng, các hiệp hội ngành nghề.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Doanh nghiệp xây dựng và nhà thầu

    • Hiểu rõ các rào cản và lợi ích khi lựa chọn TTTM, từ đó đưa ra quyết định phù hợp trong hợp đồng và giải quyết tranh chấp.

  2. Luật sư và tư vấn pháp lý trong lĩnh vực xây dựng

    • Nắm bắt các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp để tư vấn chính xác, hiệu quả cho khách hàng.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách

    • Sử dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện khung pháp lý, chính sách hỗ trợ phát triển TTTM, giảm tải cho hệ thống Tòa án.

  4. Trung tâm trọng tài và tổ chức giải quyết tranh chấp

    • Cải tiến quy trình, nâng cao năng lực và uy tín nhằm thu hút doanh nghiệp sử dụng dịch vụ trọng tài.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao doanh nghiệp Việt Nam ít lựa chọn trọng tài thương mại?
    Doanh nghiệp còn hạn chế hiểu biết về TTTM, tâm lý ngại thay đổi, rào cản pháp luật và văn hóa truyền thống ưu tiên Tòa án là những nguyên nhân chính.

  2. TTTM có ưu điểm gì so với Tòa án trong giải quyết tranh chấp xây dựng?
    TTTM thường giải quyết nhanh hơn (4-5 tháng so với khoảng 400 ngày tại Tòa án), chi phí thấp hơn và có tính linh hoạt, bảo mật cao hơn.

  3. Phán quyết trọng tài có được thi hành như bản án Tòa án không?
    Phán quyết trọng tài có tính ràng buộc và được thi hành bởi cơ quan thi hành án, tuy nhiên doanh nghiệp còn lo ngại về hiệu quả thi hành thực tế.

  4. Làm thế nào để tăng cường sử dụng TTTM trong giải quyết tranh chấp xây dựng?
    Cần nâng cao nhận thức, cải thiện pháp luật, tăng cường năng lực trung tâm trọng tài và khuyến khích đưa điều khoản trọng tài vào hợp đồng.

  5. Phân tích thành tố chính (PCA) giúp gì cho nghiên cứu này?
    PCA giúp nhóm các nhân tố gây hạn chế thành các thành tố chính, từ đó tập trung giải pháp vào những nguyên nhân cốt lõi, nâng cao hiệu quả cải thiện.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định năm nguyên nhân chính gây hạn chế lựa chọn TTTM trong giải quyết tranh chấp HDXD tại Việt Nam, bao gồm đặc thù ngành xây dựng, văn hóa truyền thống, rào cản pháp luật, hiểu biết hạn chế và tâm lý ngại thay đổi.
  • Phân tích định lượng với 70 bảng khảo sát cho thấy sự khác biệt nhận thức giữa các nhóm doanh nghiệp và mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố.
  • Đề xuất bốn nhóm giải pháp thiết thực nhằm nâng cao nhận thức, cải thiện pháp luật, tăng cường năng lực trung tâm trọng tài và khuyến khích áp dụng điều khoản trọng tài trong hợp đồng.
  • Nghiên cứu góp phần làm rõ các vấn đề pháp lý và thực tiễn trong giải quyết tranh chấp xây dựng, hỗ trợ doanh nghiệp và cơ quan quản lý trong việc lựa chọn phương thức phù hợp.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, theo dõi hiệu quả và mở rộng nghiên cứu trên phạm vi toàn quốc để hoàn thiện hơn.

Hành động ngay hôm nay: Các doanh nghiệp và tổ chức liên quan nên xem xét áp dụng các giải pháp nghiên cứu để nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp, góp phần phát triển bền vững ngành xây dựng Việt Nam.