Tổng quan nghiên cứu

Nhu cầu năng lượng toàn cầu ngày càng tăng cao, đặc biệt tại các nước đang phát triển như Việt Nam, trong khi nguồn năng lượng hóa thạch ngày càng cạn kiệt và gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Theo ước tính, năng lượng mặt trời chiếm tỷ trọng ngày càng lớn trong cơ cấu năng lượng tái tạo nhờ tính sạch, bền vững và nguồn cung dồi dào. Tuy nhiên, đặc điểm biến động của bức xạ mặt trời theo thời gian và điều kiện thời tiết đặt ra thách thức lớn cho việc thiết kế các bộ biến đổi công suất có hiệu suất cao và ổn định.

Luận văn tập trung nghiên cứu kỹ thuật điều chế nhằm hạn chế dòng điện rò và điện áp common-mode trong bộ biến đổi công suất PV nối lưới 3 pha 3 bậc không biến áp, một cấu hình có nhiều ưu điểm như hiệu suất cao, kích thước nhỏ gọn và chi phí thấp hơn so với hệ thống có biến áp cách ly. Nghiên cứu được thực hiện trong phạm vi hệ thống điện mặt trời nối lưới không biến áp, sử dụng mô hình nghịch lưu NPC 3 bậc với phần mềm mô phỏng PLECS, trong khoảng thời gian từ đầu năm đến giữa năm 2023 tại Trường Đại học Bách Khoa – ĐHQG TP. HCM.

Mục tiêu chính của nghiên cứu là phát triển giải pháp điều khiển DC-DC và DC-AC nhằm tối đa hóa công suất thu được, đồng thời giảm thiểu dòng rò và điện áp common-mode gây ảnh hưởng đến chất lượng điện năng và an toàn hệ thống. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả vận hành và độ tin cậy của các hệ thống điện mặt trời nối lưới không biến áp, góp phần thúc đẩy ứng dụng năng lượng tái tạo tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính:

  1. Mô hình biến đổi công suất đa bậc NPC (Neutral Point Clamped): Đây là cấu hình nghịch lưu 3 pha 3 bậc, cho phép giảm thiểu sóng hài và điện áp dv/dt, đồng thời giảm tổn thất chuyển mạch nhờ mỗi khóa công suất chỉ chịu một nửa điện áp DC. Các trạng thái đóng cắt của các khóa được phân tích chi tiết để đảm bảo hoạt động ổn định và cân bằng điện áp tụ nguồn.

  2. Kỹ thuật điều khiển điện tử công suất và điều chế PWM: Bao gồm phương pháp điều khiển định hướng điện áp (VOC) trong hệ tọa độ đồng bộ dq, kỹ thuật điều chế độ rộng xung sin (SIN-PWM) và điều chế vector không gian (SVPWM). Các khái niệm chính gồm: điểm công suất cực đại (MPP), thuật toán bám điểm công suất tối đa P&O (Perturb and Observe), vòng khóa pha (PLL) để đồng bộ hóa điện áp lưới, và các phương pháp giảm điện áp common-mode (CMV) nhằm hạn chế dòng rò.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng gồm: điện áp common-mode (CMV), dòng điện rò, điện dung ký sinh, nghịch lưu NPC 3 bậc, điều chế PWM, thuật toán MPPT, hệ tọa độ đồng bộ dq, và kỹ thuật điều khiển VOC.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp mô phỏng trên phần mềm PLECS để phân tích và đánh giá hiệu quả của các giải pháp điều khiển trong bộ biến đổi công suất nối lưới không biến áp.

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu đầu vào bao gồm đặc tính I-V và P-V của tấm pin mặt trời, thông số linh kiện điện tử công suất, và các tham số hệ thống lưới điện 3 pha.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Mô hình mô phỏng được xây dựng dựa trên cấu hình nghịch lưu NPC 3 bậc 3 pha, với các thông số linh kiện được lựa chọn phù hợp với hệ thống điện mặt trời quy mô nhỏ đến trung bình, phản ánh điều kiện thực tế tại Việt Nam.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích dạng sóng điện áp, dòng điện, công suất, điện áp common-mode và dòng rò được thực hiện qua các kịch bản điều chế PWM khác nhau (SIN-PWM, POD-SPWM, PD-SPWM). Các kết quả được so sánh về mức độ giảm dòng rò và điện áp CMV, cũng như hiệu suất công suất đầu ra.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2023, bao gồm giai đoạn khảo sát lý thuyết, xây dựng mô hình, mô phỏng và phân tích kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiệu quả điều khiển MPPT bằng thuật toán P&O: Mô phỏng cho thấy thuật toán P&O giúp hệ thống đạt công suất tối đa tại điểm làm việc MPP, với điện áp DC-link ổn định quanh giá trị tham chiếu. Công suất thu được tăng lên đến khoảng 95% công suất định mức trong điều kiện bức xạ mặt trời thay đổi.

  2. Giảm dòng rò và điện áp common-mode bằng kỹ thuật điều chế POD-SPWM: So với kỹ thuật SIN-PWM truyền thống, phương pháp POD-SPWM giảm dòng rò hiệu dụng xuống khoảng 40%, đồng thời điện áp CMV cũng giảm đáng kể, giúp nâng cao an toàn và giảm nhiễu điện từ.

  3. Khả năng điều khiển công suất bằng phương pháp VOC trong hệ tọa độ dq: Điều khiển VOC cho phép điều chỉnh công suất tác dụng lên lưới đạt gần 100% công suất DC đầu vào, đồng thời duy trì công suất phản kháng gần bằng 0, đảm bảo hệ số công suất cao và ổn định.

  4. Ảnh hưởng của linh kiện và cấu hình mạch: Việc lựa chọn linh kiện như cuộn cảm lọc và tụ điện DC-link có ảnh hưởng lớn đến mức độ nhấp nhô dòng điện và điện áp, từ đó tác động đến dòng rò và điện áp CMV. Mô phỏng cho thấy cuộn cảm L có giá trị khoảng vài mH giúp giảm sóng hài và dòng rò hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của dòng rò trong hệ thống không biến áp là do điện áp common-mode tạo ra dòng điện chạy qua điện dung ký sinh giữa tấm PV và đất. Việc áp dụng kỹ thuật điều chế POD-SPWM làm thay đổi trình tự đóng cắt các khóa công suất, từ đó giảm điện áp CMV và dòng rò. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trong ngành điện tử công suất, cho thấy kỹ thuật điều chế đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện chất lượng điện năng.

Việc sử dụng nghịch lưu NPC 3 bậc giúp giảm tổn thất chuyển mạch và sóng hài so với nghịch lưu 2 bậc, đồng thời giảm điện áp trên mỗi khóa công suất, tăng tuổi thọ linh kiện. Tuy nhiên, nhược điểm là mạch điều khiển phức tạp hơn và yêu cầu cân bằng điện áp tụ nguồn chính xác.

Biểu đồ dạng sóng điện áp và dòng điện trong hệ tọa độ dq minh họa rõ sự ổn định của điện áp DC-link và dòng điện đầu ra, đồng thời thể hiện hiệu quả giảm dòng rò khi áp dụng kỹ thuật điều chế POD-SPWM. Bảng so sánh các phương pháp điều chế cũng cho thấy ưu thế vượt trội của POD-SPWM về mặt giảm dòng rò và điện áp CMV.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Triển khai kỹ thuật điều chế POD-SPWM trong bộ biến đổi công suất nối lưới: Áp dụng kỹ thuật này nhằm giảm dòng rò và điện áp common-mode, nâng cao an toàn và chất lượng điện năng. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, chủ thể là các nhà sản xuất thiết bị điện tử công suất.

  2. Tăng cường sử dụng bộ lọc cuộn cảm và tụ điện phù hợp: Lựa chọn linh kiện có giá trị điện cảm và điện dung tối ưu để giảm nhấp nhô dòng điện và điện áp, từ đó hạn chế dòng rò. Thời gian thực hiện 3-4 tháng, do bộ phận kỹ thuật và thiết kế linh kiện đảm nhận.

  3. Phát triển thuật toán điều khiển MPPT nâng cao: Nghiên cứu và ứng dụng các thuật toán MPPT có độ chính xác cao hơn như Incremental Conductance hoặc Logic mờ để tăng hiệu suất thu năng lượng mặt trời. Thời gian nghiên cứu 6-9 tháng, do nhóm nghiên cứu và phát triển phần mềm thực hiện.

  4. Đào tạo và nâng cao năng lực vận hành hệ thống: Tổ chức các khóa đào tạo cho kỹ thuật viên và nhà quản lý về kỹ thuật điều khiển và bảo trì bộ biến đổi công suất không biến áp, đảm bảo vận hành hiệu quả và an toàn. Thời gian triển khai liên tục, do các trung tâm đào tạo và nhà sản xuất phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kỹ thuật điện, điện tử công suất: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về cấu hình nghịch lưu NPC 3 bậc, kỹ thuật điều khiển PWM và giải pháp giảm dòng rò, hỗ trợ nghiên cứu và phát triển các hệ thống điện mặt trời.

  2. Các kỹ sư thiết kế và phát triển thiết bị biến đổi công suất: Thông tin về lựa chọn linh kiện, mô hình điều khiển và kỹ thuật điều chế giúp cải tiến sản phẩm, nâng cao hiệu suất và độ bền thiết bị.

  3. Doanh nghiệp sản xuất và lắp đặt hệ thống điện mặt trời nối lưới: Áp dụng các giải pháp kỹ thuật trong luận văn để tối ưu hóa hiệu suất hệ thống, giảm thiểu sự cố do dòng rò và nâng cao chất lượng điện năng cung cấp.

  4. Cơ quan quản lý và hoạch định chính sách năng lượng tái tạo: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng tiêu chuẩn kỹ thuật, quy định an toàn và khuyến khích ứng dụng công nghệ biến đổi công suất hiệu quả trong ngành năng lượng mặt trời.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần hạn chế dòng điện rò trong hệ thống điện mặt trời nối lưới không biến áp?
    Dòng điện rò gây ra bởi điện áp common-mode có thể làm biến dạng sóng hài, gây nhiễu điện từ và nguy cơ điện giật cho thiết bị và người sử dụng. Hạn chế dòng rò giúp nâng cao an toàn và chất lượng điện năng.

  2. Phương pháp điều chế POD-SPWM có ưu điểm gì so với SIN-PWM?
    POD-SPWM giảm đáng kể điện áp common-mode và dòng rò nhờ thay đổi trình tự đóng cắt các khóa công suất, từ đó giảm tổn thất và nhiễu điện từ, cải thiện hiệu suất hệ thống.

  3. Thuật toán MPPT P&O hoạt động như thế nào?
    Thuật toán P&O liên tục điều chỉnh điện áp đầu ra của tấm pin bằng cách tăng hoặc giảm một bước nhỏ và quan sát sự thay đổi công suất để tìm điểm công suất cực đại, giúp hệ thống hoạt động hiệu quả trong điều kiện biến động bức xạ.

  4. Làm thế nào để đồng bộ nghịch lưu với lưới điện?
    Sử dụng vòng khóa pha (PLL) để xác định góc pha và tần số điện áp lưới, từ đó điều khiển nghịch lưu hoạt động đồng bộ, đảm bảo công suất truyền tải ổn định và không gây méo dạng điện áp.

  5. Tại sao chọn cấu hình nghịch lưu NPC 3 bậc cho hệ thống này?
    Nghịch lưu NPC 3 bậc giảm sóng hài và tổn thất chuyển mạch, mỗi khóa công suất chịu điện áp thấp hơn, giúp tăng tuổi thọ linh kiện và cải thiện chất lượng điện áp đầu ra so với nghịch lưu 2 bậc truyền thống.

Kết luận

  • Luận văn đã nghiên cứu thành công kỹ thuật điều chế hạn chế dòng điện rò và điện áp common-mode trong bộ biến đổi công suất PV nối lưới 3 pha 3 bậc không biến áp, nâng cao hiệu suất và an toàn hệ thống.
  • Thuật toán MPPT P&O và kỹ thuật điều khiển VOC trong hệ tọa độ dq giúp tối đa hóa công suất thu được và duy trì công suất phản kháng gần bằng 0.
  • Kỹ thuật điều chế POD-SPWM được chứng minh giảm dòng rò hiệu quả khoảng 40% so với phương pháp truyền thống, đồng thời giảm điện áp common-mode.
  • Việc lựa chọn linh kiện và cấu hình mạch phù hợp đóng vai trò quan trọng trong việc giảm tổn thất và dòng rò, góp phần nâng cao độ bền và chất lượng điện năng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thực nghiệm, tối ưu thuật toán điều khiển và đào tạo nhân lực để ứng dụng rộng rãi trong công nghiệp năng lượng tái tạo tại Việt Nam.

Mời các nhà nghiên cứu và kỹ sư quan tâm tiếp cận và ứng dụng các giải pháp trong luận văn nhằm phát triển các hệ thống điện mặt trời hiệu quả và bền vững hơn.