Nghiên Cứu Hành Vi Gian Lận Báo Cáo Tài Chính Tại Các Công Ty Niêm Yết Việt Nam

• Tác giả: Vũ Thị Thục Oanh
• Người hướng dẫn: Cao Thị Ý Nhi
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế Quốc Dân
• Chuyên ngành: Tài Chính - Ngân Hàng
• Đề tài: Nghiên Cứu Hành Vi Gian Lận Báo Cáo Tài Chính Tại Các Công Ty Niêm Yết Việt Nam
• Loại tài liệu: luận án
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
• 1.1. Tính cấp thiết của đề tài
• 1.2. Tổng quan nghiên cứu
• 1.3. Các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến đề tài
• 1.4. Khoảng trống nghiên cứu
• 1.5. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
• 1.5.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.5.2. Câu hỏi nghiên cứu
• 1.6. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 1.6.1. Đối tượng nghiên cứu
• 1.6.2. Phạm vi nghiên cứu
• 1.7. Các đóng góp mới của luận án
• 1.8. Khung nghiên cứu của luận án
• 1.9. Kết cấu của luận án
• 2. CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HÀNH VI GIAN LẬN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÔNG TY NIÊM YẾT VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG
• 2.1. Khái quát về hành vi gian lận báo cáo tài chính của công ty niêm yết
• 2.2. Khái niệm gian lận và hành vi gian lận báo cáo tài chính
• 2.3. Các hình thức gian lận báo cáo tài chính
• 2.4. Động cơ thực hiện hành vi gian lận báo cáo tài chính
• 2.5. Tác hại của hành vi gian lận báo cáo tài chính
• 2.6. Một số vấn đề chung về thị trường chứng khoán và công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán tác động tới báo cáo tài chính
• 2.7. Thực trạng gian lận báo cáo tài chính của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 2.8. Các lý thuyết vận dụng để nghiên cứu hành vi gian lận báo cáo tài chính của công ty niêm yết
• 2.8.1. Lý thuyết thông tin bất cân xứng
• 2.8.2. Lý thuyết đại diện
• 2.8.3. Lý thuyết bàn cân gian lận dựa trên các dấu hiệu báo động đỏ
• 2.8.4. Lý thuyết về tam giác gian lận
• 2.9. Các nhân tố tác động tới hành vi gian lận báo cáo tài chính của các công ty niêm yết
• 2.9.1. Nhóm nhân tố thuộc động cơ/áp lực
• 2.9.2. Nhóm nhân tố thuộc về cơ hội
• 2.9.3. Nhóm nhân tố về thái độ
• 3. CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Phương pháp nghiên cứu định tính
• 3.2. Thiết kế nghiên cứu định tính
• 3.3. Kết quả nghiên cứu định tính
• 3.4. Phương pháp nghiên cứu định lượng
• 3.5. Giả thuyết nghiên cứu
• 3.6. Thiết kế câu hỏi khảo sát
• 3.7. Thông tin về đối tượng khảo sát và phương pháp thu thập số liệu
• 3.8. Phương pháp xử lý dữ liệu
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
• 4.1. Kết quả thông tin nhân khẩu học của đối tượng khảo sát
• 4.2. Kết quả nghiên cứu về hành vi gian lận báo cáo tài chính của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 4.3. Kết quả thống kê mô tả
• 4.4. Đánh giá độ tin cậy của các thang đo
• 4.5. Kết quả nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hành vi gian lận báo cáo tài chính của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 4.5.1. Kết quả thống kê mô tả
• 4.5.2. Kiểm định độ tin cậy của thang đo các nhân tố trong mô hình nghiên cứu
• 4.6. Kết quả phân tích khám phá nhân tố EFA
• 4.7. Kết quả phân tích tương quan
• 4.8. Kết quả phân tích hồi quy đa biến
• 5. CHƯƠNG 5: BÀN LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ CÁC KHUYẾN NGHỊ
• 5.1. Bàn luận kết quả nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hành vi gian lận báo cáo tài chính của các công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam
• 5.1.1. Nhóm nhân tố về động cơ/áp lực
• 5.1.2. Nhóm nhân tố về thái độ
• 5.1.3. Nhóm nhân tố về cơ hội
• 5.2. Khuyến nghị đối với các công ty niêm yết
• 5.3. Khuyến nghị đối với các công ty kiểm toán và kiểm toán viên độc lập
• 5.4. Khuyến nghị đối với các nhà đầu tư
• 5.5. Khuyến nghị đối với Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam, Bộ Tài chính và Ủy ban chứng khoán Nhà nước
• 5.6. Một số hạn chế và gợi ý nghiên cứu trong tương lai của đề tài
• 5.6.1. Hạn chế nghiên cứu
• 5.6.2. Hướng nghiên cứu trong tương lai
• DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
• DANH MỤC BẢNG VÀ SƠ ĐỒ
• DANH MỤC PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Gian Lận BCTC Tại Việt Nam 50 60 ký tự

Báo cáo tài chính (BCTC) cung cấp thông tin tổng quan về tình hình tài chính và kết quả hoạt động của các công ty niêm yết (CTNY). Tính trung thực và chất lượng của thông tin này ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định của nhà đầu tư. Gian lận BCTC, vì lợi ích cá nhân, có thể dẫn đến sai lầm trong quyết định và gây thiệt hại lớn về kinh tế. Cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu đã làm gia tăng số lượng doanh nghiệp gặp khó khăn tài chính, từ đó thúc đẩy các hành vi gian lận BCTC. Các vụ gian lận lớn của Enron, WorldCom, và Toshiba là những ví dụ điển hình. Tại Việt Nam, các trường hợp như Bông Bạch Tuyết (BBT) và Gỗ Trường Thành (TTF) cũng cho thấy sự tồn tại của vấn đề này. Điều này làm dấy lên lo ngại về tính đáng tin cậy của BCTC đã được kiểm toán, và đặt ra nhu cầu cấp thiết về việc tăng cường quản lý và kiểm soát gian lận BCTC tại các CTNY Việt Nam.

1.1. Thực Trạng Gian Lận BCTC tại các CTNY Việt Nam

Việc xác định chính xác mức độ gian lận BCTC tại các CTNY Việt Nam là một thách thức. Các vụ việc như TTF công bố lỗ gộp lớn do thiếu hàng tồn kho, hoặc Thép Việt Ý phải điều chỉnh lợi nhuận sau kiểm toán, cho thấy vấn đề này đang diễn ra. Mặc dù các BCTC đã trải qua quá trình kiểm toán, nhưng vẫn có nguy cơ chứa đựng thông tin sai lệch. Điều này làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư và ảnh hưởng tiêu cực đến thị trường chứng khoán. Cần có những biện pháp mạnh mẽ hơn để phát hiện và ngăn chặn các hành vi gian lận BCTC.

1.2. Tầm Quan Trọng của Nghiên Cứu về Gian Lận BCTC

Các nghiên cứu về gian lận BCTC giúp nâng cao hiệu quả quản trị công ty và cung cấp cơ sở cho các nhà hoạch định chính sách để ban hành các biện pháp kiểm soát phù hợp. Việc hiểu rõ các yếu tố thúc đẩy hành vi gian lận BCTC là rất quan trọng để ngăn chặn nó một cách hiệu quả. Tại Việt Nam, các nghiên cứu về chủ đề này còn hạn chế, đặc biệt là các nghiên cứu thực chứng. Vì vậy, việc nghiên cứu về các nhân tố tác động đến gian lận BCTC tại các CTNY Việt Nam là cần thiết và có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Đặc biệt là trong bối cảnh Thị trường chứng khoán còn non trẻ.

II. Thách Thức Hậu Quả Nghiêm Trọng Của Gian Lận BCTC

Hành vi gian lận BCTC không chỉ gây thiệt hại về kinh tế mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến niềm tin của nhà đầu tư và sự ổn định của thị trường chứng khoán. Theo Hiệp hội các nhà điều tra gian lận (ACFE), thiệt hại do gian lận hàng năm trên toàn thế giới là rất lớn. Các vụ việc gian lận lớn, như vụ Toshiba thổi phồng lợi nhuận, cho thấy rủi ro tiềm ẩn trong các BCTC đã được kiểm toán. Tại Việt Nam, các trường hợp gian lận đã được phát hiện cho thấy sự cần thiết phải tăng cường quản lý và kiểm soát. Việc không phát hiện gian lận BCTC kịp thời có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng cho các nhà đầu tư, doanh nghiệp và nền kinh tế.

2.1. Hậu Quả Đối Với Nhà Đầu Tư và Thị Trường Chứng Khoán

Thông tin sai lệch trong BCTC có thể khiến nhà đầu tư đưa ra quyết định sai lầm, dẫn đến thua lỗ. Gian lận BCTC làm xói mòn niềm tin vào thị trường chứng khoán, làm giảm tính minh bạch và hiệu quả. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng huy động vốn của các doanh nghiệp và sự phát triển bền vững của thị trường. Việc bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư là rất quan trọng để duy trì sự ổn định và phát triển của thị trường chứng khoán.

2.2. Khó Khăn trong Phát Hiện và Chứng Minh Gian Lận

Việc phát hiện và chứng minh gian lận BCTC là một quá trình phức tạp và tốn kém. Các hành vi gian lận thường được che giấu một cách tinh vi, và việc thu thập bằng chứng có thể gặp nhiều khó khăn. Các công cụ kiểm toán truyền thống có thể không đủ để phát hiện các hành vi gian lận phức tạp. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, kiểm toán viên và các chuyên gia tài chính để phát hiện và xử lý các vụ gian lận BCTC.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Các Yếu Tố Ảnh Hưởng Gian Lận BCTC

Nghiên cứu về các yếu tố tác động đến hành vi gian lận BCTC thường dựa trên lý thuyết bàn cân gian lận và lý thuyết tam giác gian lận. Lý thuyết bàn cân gian lận tập trung vào các dấu hiệu báo động đỏ (Red flags) để nhận diện nguy cơ gian lận. Lý thuyết tam giác gian lận xác định ba yếu tố chính thúc đẩy gian lận: động cơ/áp lực, cơ hội và thái độ. Các nghiên cứu trước đây đã sử dụng nhiều chỉ tiêu tài chính để dự báo gian lận BCTC, như tỷ lệ lãi gộp, tốc độ tăng trưởng tài sản, và chênh lệch giữa lợi nhuận và dòng tiền. Việc kết hợp các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng giúp cung cấp một cái nhìn toàn diện về vấn đề.

3.1. Lý Thuyết Tam Giác Gian Lận Fraud Triangle

Lý thuyết này cho rằng gian lận xảy ra khi hội tụ đủ ba yếu tố: áp lực, cơ hội và sự hợp lý hóa. Áp lực có thể là áp lực về tài chính, áp lực phải đạt được mục tiêu kinh doanh. Cơ hội là khả năng thực hiện gian lận mà không bị phát hiện. Sự hợp lý hóa là cách mà người thực hiện gian lận tự biện minh cho hành động của mình. Các nghiên cứu sử dụng lý thuyết này thường tập trung vào việc xác định các yếu tố cụ thể thuộc mỗi khía cạnh của tam giác gian lận.

3.2. Sử Dụng Các Chỉ Số Tài Chính Để Dự Báo Gian Lận

Nhiều nghiên cứu đã sử dụng các chỉ số tài chính như tỷ lệ lãi gộp, vòng quay hàng tồn kho, và tỷ lệ nợ phải thu để dự báo khả năng xảy ra gian lận BCTC. Sự biến động bất thường của các chỉ số này có thể là dấu hiệu cảnh báo về các hành vi gian lận. Tuy nhiên, việc sử dụng chỉ số tài chính cần được kết hợp với các phương pháp phân tích khác để đưa ra kết luận chính xác.

IV. Các Yếu Tố Chính Tác Động Đến Hành Vi Gian Lận BCTC

Các nghiên cứu trên thế giới chỉ ra rằng có ba nhóm yếu tố chính tác động đến hành vi gian lận BCTC: động cơ/áp lực, cơ hội và thái độ. Nhóm yếu tố về động cơ/áp lực liên quan đến áp lực tài chính, áp lực từ bên thứ ba và mục tiêu tài chính. Nhóm yếu tố về cơ hội liên quan đến đặc điểm BCTC, chất lượng hệ thống kiểm soát nội bộ và quy mô công ty. Nhóm yếu tố về thái độ liên quan đến chuẩn mực đạo đức, trình độ chuyên môn và nhận thức pháp luật của ban điều hành. Các yếu tố này có thể tương tác với nhau để tạo ra môi trường thuận lợi cho hành vi gian lận BCTC.

4.1. Nhóm Yếu Tố Động Cơ Áp Lực Khía cạnh tài chính

Các áp lực tài chính, như nợ nần quá mức, hoặc áp lực phải đạt được mục tiêu lợi nhuận, có thể thúc đẩy các nhà quản lý thực hiện hành vi gian lận BCTC. Áp lực từ bên thứ ba, như yêu cầu của ngân hàng hoặc nhà đầu tư, cũng có thể gây ra động cơ gian lận. Việc hiểu rõ các áp lực tài chính mà các nhà quản lý đang phải đối mặt là rất quan trọng để đánh giá nguy cơ gian lận BCTC.

4.2. Nhóm Yếu Tố Cơ Hội Hệ thống kiểm soát nội bộ

Hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém tạo ra cơ hội cho các hành vi gian lận BCTC. Nếu không có các biện pháp kiểm soát hiệu quả, các nhà quản lý có thể dễ dàng thao túng BCTC mà không bị phát hiện. Việc đánh giá chất lượng hệ thống kiểm soát nội bộ là một bước quan trọng trong việc phòng ngừa gian lận BCTC.

4.3. Nhóm Yếu Tố Thái Độ Đạo đức và trình độ

Thái độ đạo đức của ban điều hành đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn chặn gian lận BCTC. Nếu ban điều hành không có đạo đức, hoặc có thái độ coi thường pháp luật, thì nguy cơ gian lận sẽ cao hơn. Trình độ chuyên môn và nhận thức pháp luật của ban điều hành cũng ảnh hưởng đến khả năng phát hiện và ngăn chặn gian lận. Các công ty nên chú trọng đến việc tuyển dụng và đào tạo những người có đạo đức và trình độ chuyên môn cao.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Ngăn Chặn Gian Lận BCTC Hiệu Quả

Nghiên cứu về các yếu tố tác động đến gian lận BCTC cung cấp thông tin hữu ích cho các nhà quản lý, kiểm toán viên và các cơ quan quản lý để ngăn chặn và phát hiện gian lận. Các công ty có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để đánh giá rủi ro gian lận, cải thiện hệ thống kiểm soát nội bộ và tăng cường đào tạo về đạo đức cho nhân viên. Kiểm toán viên có thể sử dụng thông tin này để thiết kế các thủ tục kiểm toán phù hợp hơn để phát hiện gian lận. Các cơ quan quản lý có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để ban hành các quy định và chính sách hiệu quả hơn để ngăn chặn gian lận BCTC.

5.1. Cải Thiện Hệ Thống Kiểm Soát Nội Bộ Toàn Diện

Cần thiết kế và triển khai một hệ thống kiểm soát nội bộ mạnh mẽ để giảm thiểu cơ hội gian lận. Hệ thống này nên bao gồm các biện pháp kiểm soát về phê duyệt, ủy quyền, đối chiếu và giám sát. Việc kiểm tra và đánh giá định kỳ hệ thống kiểm soát nội bộ là rất quan trọng để đảm bảo tính hiệu quả của nó.

5.2. Đào Tạo Về Đạo Đức Cho Nhân Viên và Quản Lý

Cần tăng cường đào tạo về đạo đức cho tất cả nhân viên và quản lý để nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của tính trung thực và tuân thủ pháp luật. Các chương trình đào tạo nên bao gồm các tình huống thực tế và các ví dụ về các hành vi gian lận để giúp nhân viên nhận biết và ngăn chặn gian lận.

VI. Kết Luận Giải Pháp Tương Lai Nghiên Cứu Gian Lận BCTC

Nghiên cứu về gian lận BCTC là một lĩnh vực quan trọng và đang phát triển. Các nghiên cứu trong tương lai nên tập trung vào việc tìm hiểu các yếu tố mới nổi ảnh hưởng đến gian lận BCTC, cũng như phát triển các phương pháp mới để phát hiện và ngăn chặn gian lận. Việc hợp tác giữa các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý và các cơ quan quản lý là rất quan trọng để giải quyết vấn đề gian lận BCTC một cách hiệu quả. Việc tiếp tục nghiên cứu về chủ đề này sẽ giúp bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư và duy trì sự ổn định của thị trường chứng khoán.

6.1. Hướng Nghiên Cứu Mới Về Gian Lận BCTC

Các nghiên cứu trong tương lai nên xem xét các yếu tố mới nổi, như tác động của công nghệ và các quy định mới, đến hành vi gian lận BCTC. Cần có các phương pháp nghiên cứu mới để phát hiện các hành vi gian lận phức tạp và tinh vi hơn.

6.2. Vai Trò Của Các Cơ Quan Quản Lý và Kiểm Toán Viên

Các cơ quan quản lý cần ban hành các quy định và chính sách hiệu quả hơn để ngăn chặn gian lận BCTC. Kiểm toán viên cần sử dụng các thủ tục kiểm toán phù hợp hơn để phát hiện gian lận. Việc hợp tác giữa các cơ quan quản lý, kiểm toán viên và các nhà nghiên cứu là rất quan trọng để giải quyết vấn đề gian lận BCTC một cách hiệu quả.

Tổng quan nghiên cứu

Hành vi gian lận báo cáo tài chính (BCTC) của các công ty niêm yết (CTNY) trên thị trường chứng khoán (TTCK) Việt Nam là một vấn đề cấp thiết, ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của nhà đầu tư và sự phát triển bền vững của thị trường. Theo báo cáo của Hiệp hội các nhà điều tra gian lận (ACFE, 2014), tổn thất do gian lận tài chính toàn cầu ước tính lên đến hàng tỷ USD mỗi năm. Tại Việt Nam, tỷ lệ CTNY phải điều chỉnh số liệu sau kiểm toán vẫn duy trì ở mức cao, với khoảng 70% công ty điều chỉnh lợi nhuận trong các năm gần đây (Vietstock, 2017). Các vụ bê bối như tại Công ty Cổ phần Tập đoàn Kỹ nghệ Gỗ Trường Thành (TTF) hay Công ty Cổ phần Thép Việt Ý đã làm nổi bật thực trạng gian lận BCTC và tác động tiêu cực đến nhà đầu tư cũng như thị trường.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích các nhân tố tác động đến hành vi gian lận BCTC của các CTNY trên TTCK Việt Nam, từ đó đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố và đề xuất các giải pháp kiểm soát hiệu quả. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các CTNY phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, với dữ liệu khảo sát từ 485 kiểm toán viên độc lập. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản trị công ty, hỗ trợ kiểm toán viên phát hiện gian lận và giúp các nhà hoạch định chính sách xây dựng khung pháp lý phù hợp nhằm bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư và phát triển TTCK minh bạch, bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba lý thuyết nền tảng để phân tích hành vi gian lận BCTC:

1. Lý thuyết thông tin bất cân xứng: Giải thích sự chênh lệch thông tin giữa nhà quản lý và nhà đầu tư trên TTCK, tạo điều kiện cho hành vi gian lận nhằm che giấu thông tin bất lợi hoặc thổi phồng kết quả kinh doanh (Kyle, 1985; Akerlof, 1970).

2. Lý thuyết đại diện: Phân tích mối quan hệ giữa quyền sở hữu và quyền quản lý trong CTNY, trong đó nhà quản lý có thể hành động vì lợi ích cá nhân, dẫn đến hành vi gian lận BCTC nhằm tối đa hóa lợi ích riêng (Jensen & Meckling, 1976).

3. Lý thuyết tam giác gian lận: Mô hình gồm ba yếu tố tạo điều kiện cho gian lận xảy ra là động cơ/áp lực, cơ hội và thái độ (hợp lý hóa) của cá nhân thực hiện gian lận (Cressey, 1953). Lý thuyết này được bổ sung bởi mô hình bàn cân gian lận với các dấu hiệu báo động đỏ (Red flags) giúp nhận diện các nguy cơ gian lận (Albrecht & Romney, 1986).

Các khái niệm chính bao gồm: gian lận BCTC, thông tin bất cân xứng, chi phí đại diện, dấu hiệu báo động đỏ, tam giác gian lận, và các nhân tố động cơ/áp lực, cơ hội, thái độ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

• Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu sơ cấp qua khảo sát 485 kiểm toán viên độc lập tại các CTNY trên TTCK Việt Nam, cùng với phỏng vấn chuyên gia trong lĩnh vực tài chính, kiểm toán và TTCK. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ báo cáo kiểm toán, BCTC, các văn bản pháp luật và nghiên cứu trước đây.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả để đánh giá đặc điểm nhân khẩu học và thực trạng gian lận BCTC. Kiểm định độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha. Phân tích khám phá nhân tố (EFA) để xác định cấu trúc các nhân tố tác động. Phân tích tương quan và hồi quy đa biến để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến hành vi gian lận BCTC.

• Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2017-2018, bao gồm các bước tổng quan tài liệu, thiết kế khảo sát, thu thập và xử lý dữ liệu, phân tích kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mức độ phổ biến của hành vi gian lận BCTC: Khoảng 70% CTNY trên TTCK Việt Nam phải điều chỉnh số liệu sau kiểm toán, trong đó tỷ lệ điều chỉnh giảm lợi nhuận chiếm ưu thế (Vietstock, 2017). Ví dụ, CTCP Xây dựng số 5 (VC5) điều chỉnh từ lãi 268 triệu đồng thành lỗ 17,235 tỷ đồng sau kiểm toán.

2. Nhóm nhân tố động cơ/áp lực có ảnh hưởng tích cực đến hành vi gian lận: Các biến như sự ổn định tài chính, áp lực từ bên thứ ba (nhà đầu tư, cổ đông, ngân hàng), và mục tiêu tài chính có mối quan hệ thuận chiều và ý nghĩa thống kê với hành vi gian lận BCTC. Cụ thể, tốc độ tăng trưởng tài sản và áp lực đạt mục tiêu lợi nhuận là những chỉ tiêu tài chính quan trọng (Beasley, 1996; Beneish, 1999).

3. Nhóm nhân tố thái độ cũng đóng vai trò quan trọng: Tính chuyên nghiệp, đạo đức nghề nghiệp và thái độ của Ban Giám đốc (BGĐ) có ảnh hưởng mạnh mẽ đến việc hạn chế hành vi gian lận. Các BGĐ có tiền sử vi phạm pháp luật hoặc vi phạm chuẩn mực đạo đức có xu hướng gia tăng gian lận (Graham & Bedard, 2003).

4. Nhóm nhân tố cơ hội có tác động hạn chế hơn: Chất lượng hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB), đặc tính của Hội đồng quản trị (HĐQT), kiểm toán độc lập và môi trường pháp lý có tác động âm đến hành vi gian lận, nghĩa là càng tốt thì càng giảm khả năng gian lận. Tuy nhiên, mức độ ảnh hưởng của nhóm này thấp hơn so với nhóm động cơ và thái độ.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với lý thuyết tam giác gian lận khi xác định động cơ/áp lực và thái độ là những nhân tố chủ đạo thúc đẩy hành vi gian lận BCTC. Sự bất ổn tài chính và áp lực từ bên ngoài tạo ra động lực mạnh mẽ cho BGĐ điều chỉnh số liệu nhằm duy trì hình ảnh tài chính tích cực. Thái độ và đạo đức nghề nghiệp của BGĐ là yếu tố quyết định việc có thực hiện gian lận hay không, đồng thời ảnh hưởng đến mức độ nghiêm trọng của hành vi gian lận.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tương đồng với các nghiên cứu tại Mỹ, Anh và Canada, nơi nhóm nhân tố thái độ được đánh giá cao hơn nhóm cơ hội (Moyes et al., 2005; Abdullatif, 2013). Tại Việt Nam, nghiên cứu này bổ sung bằng chứng thực nghiệm với cỡ mẫu lớn và mô hình đo lường phù hợp với đặc thù TTCK mới nổi, góp phần khắc phục hạn chế của các nghiên cứu trước đây về quy mô biến và phương pháp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ CTNY điều chỉnh lợi nhuận sau kiểm toán theo năm, bảng phân tích hồi quy đa biến minh họa mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố với hệ số beta và mức ý nghĩa thống kê.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB): Các CTNY cần xây dựng và duy trì hệ thống KSNB hiệu quả, đảm bảo phân tách chức năng rõ ràng, tăng cường giám sát nội bộ nhằm giảm cơ hội gian lận. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; Chủ thể: Ban Giám đốc và Hội đồng quản trị.

2. Nâng cao đạo đức nghề nghiệp và ý thức tuân thủ pháp luật của Ban Giám đốc: Tổ chức các chương trình đào tạo, tập huấn về đạo đức nghề nghiệp, pháp luật tài chính cho BGĐ và cán bộ quản lý cấp cao. Thời gian: liên tục hàng năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, Hiệp hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam.

3. Cải thiện minh bạch thông tin và giảm áp lực từ bên thứ ba: Ban hành quy định chặt chẽ về công bố thông tin tài chính, tăng cường vai trò của kiểm toán độc lập trong việc phát hiện gian lận. Thời gian: 1-3 năm; Chủ thể: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, các CTKT.

4. Xây dựng chính sách khuyến khích và chế tài xử lý nghiêm minh: Áp dụng các biện pháp xử phạt nghiêm khắc đối với hành vi gian lận BCTC, đồng thời khuyến khích tố giác hành vi gian lận qua các kênh chính thức. Thời gian: 1 năm; Chủ thể: Bộ Tài chính, cơ quan quản lý TTCK.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Nghiên cứu giúp nâng cao nhận thức về các nhân tố tác động đến gian lận BCTC, cải thiện kỹ năng phát hiện và dự báo gian lận trong quá trình kiểm toán.

2. Ban Giám đốc và Hội đồng quản trị các CTNY: Hiểu rõ các áp lực và rủi ro dẫn đến gian lận, từ đó xây dựng hệ thống quản trị và kiểm soát nội bộ hiệu quả, nâng cao đạo đức nghề nghiệp.

3. Nhà đầu tư và tổ chức tài chính: Cung cấp cơ sở để đánh giá rủi ro thông tin và đưa ra quyết định đầu tư chính xác hơn, giảm thiểu thiệt hại do thông tin sai lệch.

4. Cơ quan quản lý nhà nước và các hiệp hội nghề nghiệp: Hỗ trợ xây dựng chính sách, quy định và hướng dẫn kiểm soát gian lận BCTC, nâng cao hiệu lực quản lý và minh bạch thị trường.

Câu hỏi thường gặp

1. Gian lận báo cáo tài chính là gì?
   Gian lận BCTC là hành vi cố ý làm sai lệch thông tin tài chính nhằm thu lợi bất chính, gây tổn hại cho nhà đầu tư và các bên liên quan (VSA 240, 2012).

2. Những nhân tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến hành vi gian lận BCTC?
   Động cơ/áp lực tài chính, thái độ và đạo đức nghề nghiệp của Ban Giám đốc là những nhân tố có ảnh hưởng mạnh mẽ nhất, trong khi cơ hội từ hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém cũng góp phần tạo điều kiện cho gian lận.

3. Làm thế nào để phát hiện hành vi gian lận BCTC?
   Sử dụng các dấu hiệu báo động đỏ như biến động bất thường trong các chỉ tiêu tài chính (tỷ lệ lãi gộp, vòng quay hàng tồn kho), kết hợp kiểm toán độc lập và phân tích dữ liệu định lượng giúp phát hiện gian lận hiệu quả.

4. Tại sao gian lận BCTC lại phổ biến ở các CTNY?
   Do đặc thù tách biệt quyền sở hữu và quản lý, áp lực đạt mục tiêu tài chính, cùng với sự bất cân xứng thông tin giữa nhà quản lý và nhà đầu tư, tạo điều kiện cho hành vi gian lận.

5. Các giải pháp nào giúp hạn chế gian lận BCTC?
   Tăng cường hệ thống kiểm soát nội bộ, nâng cao đạo đức nghề nghiệp, cải thiện minh bạch thông tin và áp dụng chế tài nghiêm minh là những giải pháp hiệu quả đã được nghiên cứu và đề xuất.

Kết luận

• Luận văn đã xác định và đánh giá mức độ tác động của các nhóm nhân tố động cơ/áp lực, thái độ và cơ hội đến hành vi gian lận BCTC của CTNY trên TTCK Việt Nam.
• Kết quả cho thấy nhóm nhân tố động cơ/áp lực và thái độ có ảnh hưởng tích cực mạnh mẽ, trong khi nhóm cơ hội có tác động hạn chế hơn nhưng vẫn quan trọng trong kiểm soát gian lận.
• Nghiên cứu đã xây dựng mô hình đo lường phù hợp với đặc thù TTCK Việt Nam, góp phần khắc phục hạn chế của các nghiên cứu trước đây.
• Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường kiểm soát, nâng cao đạo đức nghề nghiệp và minh bạch thông tin, góp phần phát triển TTCK minh bạch, bền vững.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các khuyến nghị, mở rộng nghiên cứu với các ngành nghề khác và cập nhật mô hình dự báo gian lận phù hợp với sự phát triển của thị trường.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà quản lý, kiểm toán viên và cơ quan quản lý cần phối hợp thực hiện các giải pháp đề xuất để ngăn chặn và giảm thiểu hành vi gian lận BCTC, bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam ổn định, minh bạch.