Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam, với vị trí địa lý nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa, sở hữu đa dạng địa hình, kiểu đất và cảnh quan phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển đa dạng sinh học (ĐDSH). Theo ước tính, Việt Nam là một trong những quốc gia có ĐDSH cao nhất thế giới, với nhiều hệ sinh thái, loài sinh vật và nguồn gen đặc hữu. ĐDSH đóng vai trò quan trọng trong sản xuất nông, lâm nghiệp, thủy sản, đảm bảo an ninh lương thực quốc gia, duy trì nguồn gen tạo giống, cung cấp vật liệu xây dựng và dược liệu, đồng thời góp phần điều tiết khí hậu và bảo vệ môi trường.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, ĐDSH tại Việt Nam đang suy giảm nhanh chóng về số lượng và chất lượng, đặt ra thách thức lớn cho công tác quản lý và bảo tồn. Khu rừng quốc gia (RQG) Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên 2.783 ha, là một trong những khu vực có tiềm năng đa dạng sinh học lớn, chứa 830 loài thực vật thuộc 171 họ, trong đó có 38 loài quý hiếm cần bảo tồn. Yên Tử không chỉ có giá trị sinh thái mà còn là trung tâm văn hóa, lịch sử và du lịch tâm linh nổi tiếng.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm cung cấp cơ sở khoa học để bảo tồn và phát triển tài nguyên thực vật (TNTV) tại RQG Yên Tử, xác định đặc điểm thảm thực vật, ảnh hưởng của đai cao và hướng phơi đến đa dạng sinh học thực vật, đồng thời đề xuất các giải pháp quản lý hiệu quả. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại RQG Yên Tử, với thời gian khảo sát thực địa và phân tích dữ liệu trong khoảng thời gian gần đây, nhằm đánh giá toàn diện các kiểu thảm thực vật và đa dạng sinh học tại khu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phân loại thảm thực vật và đa dạng sinh học đã được phát triển trên thế giới và Việt Nam. Hai hệ thống phân loại thảm thực vật tiêu biểu gồm hệ thống Braun-Blanquet và học thuyết cực đỉnh (Climax) của Clement được áp dụng để phân tích cấu trúc và thành phần loài. Ngoài ra, hệ thống phân loại thảm thực vật nhiệt đới của Schimper và các nghiên cứu của Thái Văn Trừng về phân loại thảm thực vật Việt Nam cũng được sử dụng làm cơ sở.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Thảm thực vật: Lớp phủ cây cỏ trên mặt đất, bao gồm các tầng cây gỗ, cây bụi và thảm tươi.
  • Chỉ số đa dạng sinh học: Bao gồm chỉ số Shannon-Weiner, Simpson, Pielou, Sorensen, dùng để đánh giá độ phong phú, tính đa dạng và đồng đều loài.
  • Tổ thành loài (Importance Value Index - IVI): Chỉ số quan trọng biểu thị mức độ ưu thế của từng loài trong quần xã thực vật.
  • Đai cao và hướng phơi: Yếu tố sinh thái ảnh hưởng đến sự phân bố và đa dạng của thảm thực vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu bao gồm số liệu điều tra thực địa tại 10 tuyến khảo sát và 16 ô tiêu chuẩn (OTC) được thiết lập theo đai cao (<700m và 700-1068m) và hướng phơi (Đông, Tây) trong RQG Yên Tử. Cỡ mẫu gồm 16 OTC diện tích 1000 m² mỗi ô, cùng các ô dạng bản (ODB) 25 m² để điều tra cây tái sinh.

Phương pháp phân tích sử dụng các chỉ số đa dạng sinh học Shannon-Weiner, Simpson, chỉ số tương đồng Sorensen và chỉ số đồng đều Pielou để đánh giá tính đa dạng và cấu trúc thảm thực vật. Phân tích ảnh hưởng của đai cao và hướng phơi được thực hiện thông qua so sánh các chỉ số đa dạng sinh học giữa các nhóm mẫu.

Timeline nghiên cứu bao gồm giai đoạn chuẩn bị tài liệu, khảo sát thực địa, xử lý mẫu tiêu bản, phân tích số liệu và xây dựng bản đồ thảm thực vật bằng phần mềm MapInfo 10.5. Các mẫu tiêu bản được xử lý và định loại theo quy trình khoa học nghiêm ngặt, đảm bảo độ chính xác trong xác định loài.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân loại thảm thực vật: RQG Yên Tử có hai kiểu rừng chính:

    • Rừng kín thường xanh mưa nhiệt đới (độ cao dưới 700 m), chiếm 45,3% diện tích rừng tự nhiên với 4 kiểu phụ, trong đó kiểu phụ rừng thứ sinh phục hồi sau khai thác kiệt chiếm diện tích lớn nhất (934 ha).
    • Rừng kín lá rộng thường xanh mưa á nhiệt đới núi thấp (độ cao 700-1068 m), chiếm khoảng 128,6 ha, có cấu trúc 4 tầng với nhiều loài quý hiếm.

  2. Đặc điểm cấu trúc tầng cây cao: Mật độ cây gỗ dao động từ 417 đến 727 cây/ha tùy trạng thái rừng. Các loài ưu thế như Lim xanh, Sến mật, Thẩu tấu, Trâm tía chiếm tỷ lệ tổ thành trên 5%, đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc rừng. Tầng cây bụi và thảm tươi phát triển mạnh với độ che phủ từ 35% đến 70%, tùy trạng thái rừng.

  3. Ảnh hưởng của đai cao và hướng phơi:

    • Đai cao trên 700 m có đa dạng sinh học cao hơn với chỉ số Shannon-Weiner (H') trung bình khoảng 3,2, so với đai thấp dưới 700 m có H' khoảng 2,7.
    • Hướng phơi Đông có chỉ số đồng đều cao hơn (E ≈ 0,85) so với hướng Tây (E ≈ 0,78), cho thấy sự phân bố loài đồng đều hơn ở sườn Đông.

  4. Tình trạng rừng trồng: Rừng trồng chiếm 19,6% diện tích rừng, chủ yếu là Keo tai tượng, Thông mã vĩ và Bạch đàn trắng với mật độ từ 700 đến 1733 cây/ha, trữ lượng từ 52,4 đến 137,2 m³/ha. Rừng trồng phát triển tốt nhưng còn đơn điệu về thành phần loài.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy RQG Yên Tử có đa dạng thảm thực vật phong phú, phù hợp với đặc điểm khí hậu và địa hình phức tạp của khu vực. Sự phân bố các kiểu rừng và trạng thái rừng phản ánh tác động của con người và quá trình phục hồi sinh thái. Mật độ và tổ thành loài cho thấy rừng tự nhiên vẫn duy trì được tính đa dạng và cấu trúc phức tạp, đặc biệt ở các trạng thái ít bị tác động.

So sánh với các nghiên cứu tại Vườn quốc gia Cúc Phương và Ba Vì, chỉ số đa dạng sinh học tại Yên Tử tương đương hoặc cao hơn, chứng tỏ tiềm năng bảo tồn lớn. Tuy nhiên, sự suy giảm đa dạng ở các khu vực bị khai thác mạnh nhấn mạnh nhu cầu quản lý chặt chẽ hơn.

Việc rừng trồng còn đơn điệu về loài và tập trung vào các loài kinh tế cho thấy cần đa dạng hóa thành phần cây trồng để tăng cường giá trị sinh thái và cảnh quan. Bản đồ thảm thực vật được xây dựng giúp minh họa rõ ràng phân bố các kiểu rừng, hỗ trợ công tác quản lý và bảo tồn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bảo vệ rừng tự nhiên: Áp dụng các biện pháp giám sát, kiểm tra thường xuyên nhằm ngăn chặn khai thác trái phép, đặc biệt tại các khu vực rừng phục hồi và rừng quý hiếm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý RQG Yên Tử, lực lượng kiểm lâm. Thời gian: ngay lập tức và liên tục.

  2. Phục hồi và đa dạng hóa rừng trồng: Khuyến khích trồng hỗn giao các loài cây bản địa quý hiếm như Trám, Dẻ ăn quả, Sấu để tăng tính đa dạng sinh học và giá trị kinh tế. Chủ thể: Công ty lâm nghiệp, cộng đồng dân cư địa phương. Thời gian: 3-5 năm tới.

  3. Nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình giáo dục, tuyên truyền về bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững, giảm thiểu khai thác tài nguyên rừng không hợp lý. Chủ thể: UBND tỉnh Quảng Ninh, các tổ chức phi chính phủ. Thời gian: liên tục.

  4. Phát triển du lịch sinh thái bền vững: Xây dựng các tuyến du lịch thân thiện với môi trường, kết hợp bảo tồn di tích văn hóa và đa dạng sinh học, tạo nguồn thu bền vững cho địa phương. Chủ thể: Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch, Ban quản lý RQG Yên Tử. Thời gian: 2-4 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý tài nguyên rừng và bảo tồn sinh học: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo vệ và phát triển rừng tại các khu vực tương tự.

  2. Các nhà khoa học và nghiên cứu sinh: Tham khảo phương pháp luận, chỉ số đa dạng sinh học và dữ liệu thực địa để phát triển các nghiên cứu chuyên sâu về đa dạng thực vật và sinh thái rừng.

  3. Cơ quan phát triển du lịch và văn hóa: Áp dụng thông tin về đa dạng sinh học và cảnh quan để phát triển các sản phẩm du lịch sinh thái, văn hóa tâm linh tại Yên Tử và các khu vực lân cận.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức phi chính phủ: Nâng cao nhận thức và tham gia vào các hoạt động bảo tồn, phục hồi rừng, đồng thời phát triển sinh kế bền vững dựa trên tài nguyên thiên nhiên.

Câu hỏi thường gặp

  1. RQG Yên Tử có những kiểu thảm thực vật chính nào?
    RQG Yên Tử có hai kiểu rừng chính: rừng kín thường xanh mưa nhiệt đới ở đai thấp dưới 700 m và rừng kín lá rộng thường xanh mưa á nhiệt đới núi thấp ở đai cao trên 700 m. Mỗi kiểu có các trạng thái rừng khác nhau phản ánh mức độ tác động và phục hồi.

  2. Chỉ số đa dạng sinh học nào được sử dụng trong nghiên cứu?
    Nghiên cứu sử dụng các chỉ số Shannon-Weiner, Simpson, Pielou và Sorensen để đánh giá độ phong phú, tính đa dạng, đồng đều và tương đồng loài trong các kiểu thảm thực vật.

  3. Ảnh hưởng của đai cao và hướng phơi đến đa dạng thực vật như thế nào?
    Đai cao trên 700 m có chỉ số đa dạng sinh học cao hơn, cho thấy điều kiện sinh thái thuận lợi hơn. Hướng phơi Đông có độ đồng đều loài cao hơn hướng Tây, có thể do sự khác biệt về ánh sáng và độ ẩm.

  4. Tình trạng rừng trồng tại Yên Tử ra sao?
    Rừng trồng chiếm gần 20% diện tích, chủ yếu là các loài Keo, Thông và Bạch đàn. Rừng trồng phát triển tốt nhưng còn đơn điệu về thành phần loài, cần đa dạng hóa để tăng giá trị sinh thái.

  5. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn đa dạng thực vật tại Yên Tử?
    Các giải pháp bao gồm tăng cường bảo vệ rừng tự nhiên, phục hồi và đa dạng hóa rừng trồng, nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển du lịch sinh thái bền vững.

Kết luận

  • RQG Yên Tử có đa dạng thảm thực vật phong phú với hai kiểu rừng chính và nhiều trạng thái rừng khác nhau, phản ánh mức độ tác động và phục hồi sinh thái.
  • Mật độ và tổ thành loài cây gỗ cho thấy cấu trúc rừng phức tạp, đa dạng sinh học cao, đặc biệt ở đai cao và hướng phơi Đông.
  • Rừng trồng phát triển tốt nhưng cần đa dạng hóa thành phần loài để nâng cao giá trị sinh thái và kinh tế.
  • Các chỉ số đa dạng sinh học được áp dụng hiệu quả trong đánh giá và quản lý tài nguyên thực vật tại khu vực nghiên cứu.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phục hồi và phát triển bền vững tài nguyên thực vật, đồng thời phát triển du lịch sinh thái kết hợp bảo tồn văn hóa.

Tiếp theo, cần triển khai các biện pháp bảo vệ và phục hồi rừng theo đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu để cập nhật dữ liệu đa dạng sinh học định kỳ. Mời các nhà quản lý, nhà khoa học và cộng đồng cùng tham gia bảo vệ và phát triển bền vững RQG Yên Tử.