Tổng quan nghiên cứu

Ung thư biểu mô tế bào gan (Hepatocellular carcinoma - HCC) là một trong những bệnh lý ác tính phổ biến hàng đầu trên thế giới, đứng thứ 6 trong các loại ung thư thường gặp và là nguyên nhân tử vong do ung thư thứ ba. Theo ước tính của GLOBOCAN năm 2018, toàn cầu có khoảng 841.000 ca mắc mới và 782.000 ca tử vong do HCC. Ở Việt Nam, tỷ lệ nhiễm virus viêm gan B (HBV) mạn tính cao, dẫn đến số lượng bệnh nhân HCC cũng tương đối lớn, với hơn 25.000 ca mắc mới và hơn 20.000 ca tử vong mỗi năm. HCC có tiên lượng xấu do khả năng chẩn đoán sớm còn hạn chế, thời gian sống thêm ngắn.

Nghiên cứu tập trung vào đa hình gen TNF-α-308 G>A và TGF-β1-509 C>T, hai điểm đa hình đơn nucleotide (SNP) nằm ở vùng khởi động của các gen mã hóa cytokine quan trọng trong đáp ứng miễn dịch và sinh bệnh học của HCC. Các SNP này ảnh hưởng đến mức độ biểu hiện cytokine TNF-α và TGF-β1, từ đó tác động đến quá trình viêm gan mạn, xơ gan và phát triển ung thư gan. Mục tiêu nghiên cứu là xác định tỷ lệ kiểu gen và alen của hai điểm đa hình này ở bệnh nhân HCC có HBsAg dương tính, đồng thời phân tích mối liên quan của chúng với nguy cơ mắc HCC và các đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng.

Phạm vi nghiên cứu được thực hiện tại Bệnh viện Bạch Mai và Bệnh viện Quân y 103 trong khoảng thời gian từ tháng 10/2016 đến 10/2017. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phân tầng đối tượng nguy cơ, hỗ trợ chẩn đoán sớm và cải thiện hiệu quả điều trị HCC tại Việt Nam, góp phần giảm gánh nặng bệnh tật do ung thư gan gây ra.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về sinh học phân tử và di truyền học liên quan đến đa hình gen SNP, đặc biệt là ảnh hưởng của SNP trong vùng khởi động gen đến biểu hiện gen và sản xuất cytokine. Hai gen trọng tâm là TNF-α và TGF-β1, mã hóa các cytokine đa chức năng có vai trò điều hòa miễn dịch, tăng trưởng tế bào, biệt hóa, và quá trình viêm.

  • Đa hình gen SNP: Là sự thay đổi một nucleotide đơn trong chuỗi DNA với tần suất ≥ 1% trong quần thể, ảnh hưởng đến hoạt động gen thông qua các cơ chế như thay đổi hoạt động vùng khởi động, methyl hóa DNA, hoặc ảnh hưởng đến quá trình phiên mã và dịch mã.
  • Cytokine TNF-α: Có vai trò kép trong ung thư, vừa kích thích chết tế bào u, vừa thúc đẩy tăng sinh, di căn khối u thông qua các con đường truyền tin như NF-κB và Akt.
  • Cytokine TGF-β1: Tham gia điều hòa tăng trưởng tế bào, biệt hóa, và miễn dịch, có tác dụng ức chế khối u ở giai đoạn đầu nhưng thúc đẩy tiến triển và di căn ở giai đoạn muộn thông qua các con đường truyền tin SMAD và không SMAD.
  • Mối liên hệ SNP với bệnh lý: SNP tại vị trí -308 của gen TNF-α và -509 của gen TGF-β1 ảnh hưởng đến nồng độ cytokine huyết tương, từ đó tác động đến nguy cơ viêm gan mạn, xơ gan và HCC.

Phương pháp nghiên cứu

  • Thiết kế nghiên cứu: Nghiên cứu bệnh chứng bất đối xứng.
  • Đối tượng nghiên cứu: 102 bệnh nhân HCC có HBsAg (+) được chẩn đoán xác định tại Bệnh viện Bạch Mai từ 10/2016 đến 10/2017; 60 bệnh nhân viêm gan B mạn tính; 102 người khỏe mạnh làm nhóm chứng.
  • Tiêu chuẩn lựa chọn: Bệnh nhân HCC được chẩn đoán theo hướng dẫn Bộ Y tế Việt Nam 2012, có HBsAg (+), chưa điều trị hóa chất; loại trừ các trường hợp nhiễm HIV, HCV, nghiện rượu, ung thư gan di căn.
  • Thu thập dữ liệu: Lấy mẫu máu toàn phần, tách chiết DNA bằng phương pháp phenol-chloroform, đo độ tinh sạch DNA bằng NanoDrop 2000.
  • Phân tích đa hình gen: Khuếch đại gen TNF-α-308 G>A và TGF-β1-509 C>T bằng PCR với cặp mồi đặc hiệu, kiểm tra sản phẩm PCR trên gel agarose 1%, giải trình tự gen bằng máy ABI PRISM 3500.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 20.0, kiểm tra phân bố kiểu gen theo quy luật Hardy-Weinberg, đánh giá sự khác biệt bằng test χ2, tính OR và khoảng tin cậy 95%, p < 0,05 được coi là có ý nghĩa thống kê.
  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện trong 12 tháng từ 10/2016 đến 10/2017 tại Bệnh viện Bạch Mai, Bộ môn Y Sinh Di truyền – Trường Đại học Y Hà Nội và Bệnh viện Quân y 103.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ kiểu gen và alen:

    • Ở nhóm bệnh nhân HCC có HBsAg (+), tỷ lệ alen A của gen TNF-α-308 là khoảng 7%, tương tự tỷ lệ này ở nhóm người khỏe mạnh.
    • Tỷ lệ alen T của gen TGF-β1-509 phân bố khá cân bằng, không có sự ưu thế rõ rệt giữa các kiểu alen C và T trong các nhóm nghiên cứu.

  2. Mối liên quan đa hình gen với nguy cơ HCC:

    • Kiểu gen TNF-α-308 AA và AG có nguy cơ mắc HCC cao hơn so với kiểu gen GG, với OR khoảng 2,3 đến 3,9 tùy nghiên cứu.
    • Kiểu gen TGF-β1-509 TT cũng liên quan đến tăng nguy cơ HCC so với CC, OR khoảng 1,8.
    • Phối hợp hai kiểu gen xấu TNF-α-308 AA và TGF-β1-509 TT làm tăng nguy cơ xơ gan và HCC với OR lên đến 6,4, cho thấy tác động hiệp đồng của hai SNP.

  3. Mối liên quan với đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng:

    • Các kiểu gen xấu liên quan đến kích thước khối u lớn hơn, nồng độ αFP cao hơn, và giai đoạn bệnh tiến triển theo phân loại Barcelona và Okuda.
    • Tỷ lệ huyết khối tĩnh mạch cửa và di căn phổi cũng cao hơn ở nhóm mang kiểu gen nguy cơ.

  4. So sánh với nhóm viêm gan B mạn và người khỏe mạnh:

    • Tỷ lệ kiểu gen và alen của hai SNP có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê giữa nhóm HCC và nhóm viêm gan B mạn, cũng như so với nhóm người khỏe mạnh, khẳng định vai trò của SNP trong sinh bệnh học HCC.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các báo cáo quốc tế cho thấy SNP TNF-α-308 G>A và TGF-β1-509 C>T ảnh hưởng đến mức độ biểu hiện cytokine, từ đó tác động đến quá trình viêm, xơ hóa và ung thư gan. Sự tăng nồng độ TNF-α và TGF-β1 huyết tương ở những cá thể mang alen A và T tương ứng làm tăng hoạt động viêm và thúc đẩy chuyển dạng biểu mô-thể trung mô (EMT), góp phần vào sự phát triển và di căn của HCC.

So với các nghiên cứu trước đây, tỷ lệ alen A của TNF-α-308 ở người Việt Nam thấp hơn so với một số quần thể châu Âu nhưng tương đồng với các nước châu Á khác. Điều này phản ánh sự đa dạng di truyền giữa các quần thể và nhấn mạnh tầm quan trọng của nghiên cứu tại từng địa phương.

Việc phối hợp phân tích hai SNP cho thấy tác động hiệp đồng làm tăng nguy cơ bệnh rõ rệt hơn so với phân tích đơn lẻ, phù hợp với mô hình đa yếu tố trong sinh bệnh học HCC. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ kiểu gen giữa các nhóm và bảng OR với khoảng tin cậy để minh họa mức độ tăng nguy cơ.

Nghiên cứu góp phần làm rõ cơ chế di truyền liên quan đến HCC ở bệnh nhân nhiễm HBV tại Việt Nam, hỗ trợ phát triển các dấu ấn sinh học phân tầng nguy cơ và hướng tới chẩn đoán, điều trị cá thể hóa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chương trình sàng lọc gen SNP TNF-α-308 và TGF-β1-509 cho nhóm đối tượng nhiễm HBV mạn tính tại các cơ sở y tế tuyến tỉnh và trung ương nhằm phân tầng nguy cơ phát triển HCC, giúp can thiệp sớm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Y tế phối hợp các bệnh viện chuyên khoa.

  2. Phát triển bộ kit xét nghiệm đa hình gen nhanh, chi phí hợp lý phục vụ chẩn đoán phân tầng nguy cơ HCC tại Việt Nam, tăng khả năng tiếp cận và ứng dụng rộng rãi trong cộng đồng. Thời gian: 2 năm; chủ thể: các trung tâm nghiên cứu công nghệ sinh học.

  3. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cho cán bộ y tế về vai trò của đa hình gen trong sinh bệnh học HCC, giúp áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn lâm sàng và tư vấn bệnh nhân. Thời gian: liên tục; chủ thể: các trường đại học y, bệnh viện.

  4. Khuyến khích nghiên cứu phối hợp đa trung tâm mở rộng quy mô để đánh giá tác động của các SNP khác và tương tác gen-môi trường trong HCC, nhằm hoàn thiện mô hình dự báo nguy cơ và phát triển liệu pháp cá thể hóa. Thời gian: 3-5 năm; chủ thể: các viện nghiên cứu, trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ chuyên khoa ung bướu và gan mật: Nắm bắt kiến thức về vai trò đa hình gen trong HCC giúp cải thiện chẩn đoán, tiên lượng và lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp cho bệnh nhân.

  2. Nhà nghiên cứu di truyền y học và sinh học phân tử: Tham khảo phương pháp nghiên cứu và kết quả để phát triển các đề tài tiếp theo về đa hình gen và bệnh lý ung thư gan.

  3. Chuyên viên y tế công cộng và quản lý y tế: Sử dụng dữ liệu để xây dựng chính sách sàng lọc, phòng ngừa và quản lý bệnh nhân nhiễm HBV có nguy cơ cao phát triển HCC.

  4. Sinh viên, học viên cao học ngành y học, sinh học phân tử: Học tập về ứng dụng kỹ thuật PCR, giải trình tự gen và phân tích dữ liệu di truyền trong nghiên cứu bệnh lý thực tiễn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Đa hình gen TNF-α-308 G>A là gì và tại sao nó quan trọng trong HCC?
    Đa hình gen TNF-α-308 G>A là sự thay đổi nucleotide G thành A tại vị trí -308 trong vùng khởi động gen TNF-α, ảnh hưởng đến mức độ sản xuất cytokine TNF-α. Alen A liên quan đến tăng sản xuất TNF-α, thúc đẩy viêm và tăng nguy cơ phát triển HCC.

  2. TGF-β1-509 C>T ảnh hưởng thế nào đến nguy cơ ung thư gan?
    SNP TGF-β1-509 C>T nằm ở vùng khởi động gen TGF-β1, alen T làm tăng nồng độ TGF-β1 huyết tương, góp phần vào quá trình xơ hóa gan và thúc đẩy tiến triển ung thư gan thông qua các con đường truyền tin tế bào.

  3. Tại sao nghiên cứu phối hợp hai SNP lại quan trọng hơn nghiên cứu đơn lẻ?
    HCC là bệnh đa yếu tố, mỗi SNP chỉ đóng vai trò nhỏ. Phối hợp hai SNP giúp đánh giá tác động hiệp đồng, tăng độ chính xác trong phân tầng nguy cơ và dự báo tiến triển bệnh.

  4. Phương pháp PCR và giải trình tự gen được sử dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
    PCR khuếch đại đoạn gen chứa SNP, sau đó sản phẩm được giải trình tự bằng máy tự động để xác định chính xác nucleotide tại vị trí đa hình, giúp phân loại kiểu gen của từng cá thể.

  5. Kết quả nghiên cứu có thể ứng dụng thực tiễn ra sao?
    Kết quả giúp xây dựng chương trình sàng lọc gen cho bệnh nhân nhiễm HBV, hỗ trợ phát hiện sớm HCC, từ đó cải thiện hiệu quả điều trị và giảm tỷ lệ tử vong do ung thư gan tại Việt Nam.

Kết luận

  • Xác định tỷ lệ kiểu gen và alen của đa hình gen TNF-α-308 G>A và TGF-β1-509 C>T ở bệnh nhân HCC có HBsAg (+) tại Việt Nam, với tỷ lệ alen A của TNF-α-308 khoảng 7%.
  • Phát hiện mối liên quan có ý nghĩa giữa các kiểu gen nguy cơ với tăng nguy cơ mắc HCC và các đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng nghiêm trọng hơn.
  • Chứng minh tác động hiệp đồng của hai SNP làm tăng nguy cơ xơ gan và HCC, mở hướng nghiên cứu đa gen trong sinh bệnh học ung thư gan.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc phát triển các dấu ấn sinh học phân tầng nguy cơ và ứng dụng trong chẩn đoán, điều trị cá thể hóa.
  • Đề xuất triển khai sàng lọc gen và nghiên cứu mở rộng quy mô nhằm nâng cao hiệu quả phòng chống và quản lý HCC tại Việt Nam.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các cơ sở y tế và viện nghiên cứu phối hợp triển khai chương trình sàng lọc đa hình gen, đồng thời phát triển các nghiên cứu sâu hơn về tương tác gen-môi trường trong ung thư gan.