Nghiên cứu tính đa dạng tài nguyên cây thuốc và giải pháp bảo tồn tại khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa Phượng Hoàng, Thái Nguyên

• Tác giả: Phạm Thế Việt
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Thoa
• Trường học: Đại học Nông Lâm Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Lâm học
• Đề tài: Nghiên Cứu Tính Đa Dạng Tài Nguyên Cây Thuốc Và Đề Xuất Giải Pháp Bảo Tồn Tại Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Thần Sa Phượng Hoàng
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC VIẾT TẮT
• 1. CHƯƠNG 1: MỞ ĐẦU
• 1.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.2. Ý nghĩa của đề tài
• 1.2.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học
• 1.2.2. Ý nghĩa trong thực tiễn
• 2. CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 2.1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước
• 2.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 2.1.1.1. Nghiên cứu về bảo tồn cây dược liệu
• 2.1.2. Nghiên cứu về đa dạng cây dược liệu
• 2.1.3. Tình hình nghiên cứu trong nước
• 2.1.4. Điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu
• 2.1.4.1. Điều kiện tự nhiên
• 2.1.4.2. Điều kiện kinh tế - xã hội
• 3. CHƯƠNG 3: NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3.1. Phạm vi nghiên cứu
• 3.2. Thời gian nghiên cứu
• 3.3. Nội dung nghiên cứu
• 3.4. Phương pháp nghiên cứu
• 3.4.1. Kế thừa các tài liệu
• 3.4.2. Phương pháp điều tra thu thập số liệu
• 3.4.3. Xử lý số liệu
• 4. CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 4.1. Đa dạng tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 4.1.1. Đa dạng về bậc ngành
• 4.1.2. Đa dạng bậc họ
• 4.1.3. Đa dạng bậc chi
• 4.1.4. Đa dạng về giá trị bảo tồn nguồn gen cây thuốc
• 4.2. Hiện trạng khai thác, phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 4.2.1. Đặc điểm phân bố của một số loài cây thuốc trên các tuyến điều tra
• 4.2.2. Hiện trạng khai thác, phát triển cây thuốc tại địa bàn nghiên cứu
• 4.3. Kiến thức bản địa của người dân trong việc sử dụng, chế biến cây thuốc của cộng đồng
• 4.3.1. Các nhóm bệnh và số loài cây thuốc để chữa trị
• 4.3.2. Sử dụng các bộ phận của cây để làm thuốc
• 4.3.3. Bản đồ phân bố một số loài cây được sử dụng làm thuốc có giá trị
• 4.4. Những hạn chế, thuận lợi trong bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc tại Khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng
• 4.4.1. Những hạn chế
• 4.4.2. Những thuận lợi
• 4.5. Một số giải pháp bảo tồn và phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng
• 4.5.1. Tăng cường công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ và nhân dân về bảo tồn đa dạng sinh học và tài nguyên dược liệu
• 4.5.2. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý về dược liệu
• 4.5.3. Giải pháp chế biến, tiêu thụ sản phẩm dược liệu
• 4.5.4. Giải pháp về kỹ thuật
• 5. CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
• 5.1. Thử nghiệm nhân giống một số loài cây thuốc đặc biệt là các loài quý hiếm
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• DANH MỤC CÁC BẢNG

I. Đa dạng tài nguyên cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa Phượng Hoàng

Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng là một trong những khu vực có đa dạng sinh học phong phú tại Việt Nam. Nghiên cứu cho thấy khu vực này có khoảng 3.948 loài cây thuốc, trong đó có nhiều loài quý hiếm. Việc bảo tồn cây thuốc không chỉ giúp duy trì nguồn gen mà còn góp phần vào việc bảo vệ môi trường. Theo thống kê, có khoảng 36% trong tổng số loài thực vật tại Việt Nam được sử dụng làm thuốc. Điều này cho thấy giá trị to lớn của tài nguyên thiên nhiên trong việc chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Đặc biệt, các loài cây thuốc tại khu bảo tồn này không chỉ có giá trị về mặt y học mà còn có ý nghĩa trong việc bảo tồn đặc điểm sinh học của khu vực.

1.1. Đặc điểm phân bố của cây thuốc

Cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng phân bố chủ yếu ở các khu vực rừng tự nhiên. Các loài cây thuốc được phân loại theo bậc ngành, bậc họ, và bậc chi. Nghiên cứu cho thấy có sự đa dạng về giá trị bảo tồn nguồn gen cây thuốc, với nhiều loài có giá trị kinh tế cao. Việc bảo tồn các loài này là cần thiết để đảm bảo sự phát triển bền vững của hệ sinh thái. Đặc biệt, một số loài cây thuốc quý hiếm đang bị đe dọa do khai thác bừa bãi. Do đó, việc xây dựng bản đồ phân bố cây thuốc là rất quan trọng để có kế hoạch bảo tồn hiệu quả.

II. Hiện trạng khai thác và phát triển cây thuốc

Hiện trạng khai thác cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng đang gặp nhiều vấn đề. Nhiều loài cây thuốc quý hiếm bị khai thác bừa bãi, dẫn đến tình trạng cạn kiệt nguồn tài nguyên. Theo khảo sát, người dân địa phương vẫn sử dụng cây thuốc trong y học cổ truyền, nhưng việc khai thác không có kế hoạch rõ ràng. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học mà còn làm giảm khả năng phục hồi của các loài cây thuốc. Việc nâng cao nhận thức của cộng đồng về bảo tồn cây thuốc là rất cần thiết để bảo vệ tài nguyên này.

2.1. Kiến thức bản địa về cây thuốc

Kiến thức bản địa của người dân trong việc sử dụng và chế biến cây thuốc là một phần quan trọng trong việc bảo tồn tài nguyên thiên nhiên. Nghiên cứu cho thấy người dân có nhiều kinh nghiệm trong việc sử dụng các bộ phận của cây để chữa trị các bệnh khác nhau. Tuy nhiên, kiến thức này đang dần bị mai một do sự thay đổi trong lối sống và sự phát triển của y học hiện đại. Việc ghi nhận và bảo tồn kiến thức này không chỉ giúp bảo vệ đặc điểm sinh học mà còn góp phần vào việc phát triển bền vững của khu vực.

III. Giải pháp bảo tồn và phát triển cây thuốc

Để bảo tồn và phát triển cây thuốc tại Khu BTTN Thần Sa - Phượng Hoàng, cần có các giải pháp đồng bộ. Một trong những giải pháp quan trọng là tăng cường công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ và nhân dân về bảo tồn đa dạng sinh học. Đồng thời, cần xây dựng các kế hoạch khai thác có kiểm soát để đảm bảo sự phát triển bền vững của tài nguyên cây thuốc. Việc xây dựng vườn dược liệu cũng là một giải pháp hiệu quả để bảo tồn các loài cây thuốc quý hiếm. Các biện pháp này không chỉ giúp bảo vệ môi trường mà còn tạo ra nguồn thu nhập cho người dân địa phương.

3.1. Tăng cường quản lý và bảo vệ cây thuốc

Cần thiết phải có sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng trong việc quản lý và bảo vệ cây thuốc. Việc xây dựng các quy định rõ ràng về khai thác và sử dụng cây thuốc là rất quan trọng. Đồng thời, cần có các chương trình nghiên cứu và phát triển nhằm nâng cao giá trị của cây thuốc trong đời sống cộng đồng. Các biện pháp này sẽ góp phần bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển bền vững tài nguyên thiên nhiên tại khu vực.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là một trong những quốc gia có đa dạng sinh học phong phú, đặc biệt về tài nguyên cây thuốc với khoảng 3.948 loài được xác định, chiếm khoảng 36% tổng số loài thực vật bậc cao có mạch. Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng, tỉnh Thái Nguyên, với diện tích gần 20.000 ha, là một trong những khu vực có hệ sinh thái rừng núi đá vôi đặc trưng, chứa nhiều nguồn gen động thực vật quý hiếm, trong đó có đa dạng cây thuốc bản địa. Tuy nhiên, tình trạng khai thác quá mức, phá rừng và thiếu các giải pháp bảo tồn đã làm suy giảm nghiêm trọng nguồn tài nguyên này. Nghiên cứu nhằm xác định tính đa dạng tài nguyên cây thuốc, đánh giá thực trạng khai thác và sử dụng, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững tại khu bảo tồn này. Phạm vi nghiên cứu tập trung trên địa bàn 5 xã vùng đệm của khu bảo tồn trong giai đoạn từ tháng 6/2019 đến tháng 10/2020. Kết quả nghiên cứu không chỉ bổ sung dữ liệu khoa học về đa dạng cây thuốc mà còn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ quản lý tài nguyên thiên nhiên hiệu quả, hướng tới bảo tồn đa dạng sinh học và phát triển kinh tế bền vững cho địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đa dạng sinh học và bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, trong đó có lý thuyết về bảo tồn in-situ và ex-situ nhằm duy trì nguồn gen cây thuốc quý hiếm. Mô hình quản lý tài nguyên thiên nhiên bền vững được áp dụng, kết hợp với tri thức bản địa của cộng đồng dân cư địa phương về sử dụng cây thuốc. Các khái niệm chính bao gồm: đa dạng loài, đa dạng di truyền, bảo tồn nguồn gen, khai thác bền vững và phát triển cộng đồng. Ngoài ra, chỉ số Shannon-Wiener được sử dụng để đánh giá tính đa dạng sinh học, cùng các chỉ số mức độ chiếm ưu thế và tương đồng nhằm phân tích cấu trúc quần xã thực vật.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu điều tra thực địa, phỏng vấn 150 người dân địa phương, cán bộ khu bảo tồn và thầy lang có kiến thức về cây thuốc. Phương pháp điều tra thực địa theo tuyến được thiết kế với 26 tuyến khảo sát, mỗi tuyến dài tùy theo địa hình, đi qua các kiểu sinh cảnh khác nhau trong khu bảo tồn. Các tuyến được bố trí song song và vuông góc với đường đồng mức, khoảng cách giữa các tuyến từ 50-100m. Dữ liệu về thành phần loài, mật độ, khả năng tái sinh và phân bố được thu thập và ghi nhận bằng GPS để xây dựng bản đồ phân bố cây thuốc. Phân tích số liệu sử dụng phần mềm Excel, SPSS và MapInfo 12.5 để xử lý dữ liệu và xây dựng bản đồ phân bố. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 6/2019 đến tháng 10/2020, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ theo mùa sinh trưởng của cây thuốc.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng tài nguyên cây thuốc: Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng ghi nhận 608 loài cây thuốc thuộc 454 chi và 153 họ thực vật, phân bố trong 5 ngành thực vật bậc cao có mạch. Ngành Ngọc lan (Magnoliophyta) chiếm ưu thế với 530 loài (87,17%), tiếp theo là Dương xỉ (Polypodiophyta) với 61 loài (10,03%).
2. Đa dạng bậc họ và chi: 10 họ đa dạng nhất chiếm 33,72% tổng số loài, trong đó họ Cúc (Asteraceae) có 32 loài (5,26%), họ Cà phê (Rubiaceae) 28 loài (4,61%), họ Thầu dầu (Euphorbiaceae) 26 loài (4,28%). Các chi đa dạng nhất gồm Ficus (16 loài, 3,52%), Blumea (12 loài, 2,64%) và các chi khác có từ 8-10 loài.
3. Giá trị bảo tồn nguồn gen: Có 28 loài cây thuốc quý hiếm được ghi nhận trong Sách đỏ Việt Nam 2007 với các mức độ nguy cấp khác nhau: 1 loài rất nguy cấp (CR), 9 loài nguy cấp (EN), 18 loài sắp nguy cấp (VU). Trong đó, 12 loài thuộc Nghị định 06/2019/NĐ-CP, gồm 1 loài nghiêm cấm khai thác (IA) và 11 loài hạn chế khai thác (IIA).
4. Hiện trạng khai thác và phát triển: Nguồn tài nguyên cây thuốc phong phú nhưng đang bị khai thác quá mức, đặc biệt là các loài như Giảo cổ lam, Bảy lá một hoa, Lan kim tuyến. Việc thu hái không bền vững, thu mua dược liệu qua biên giới với giá thấp làm nhiều loài có nguy cơ cạn kiệt. Có 21 loài được trồng tại các trạm y tế và vườn hộ, tuy nhiên sản lượng và chất lượng còn hạn chế do kỹ thuật chưa chuẩn hóa.

Thảo luận kết quả

Số liệu đa dạng cây thuốc tại khu bảo tồn cho thấy sự phong phú vượt trội của ngành Ngọc lan, phù hợp với đặc điểm sinh thái rừng mưa nhiệt đới ẩm núi thấp. Việc tập trung đa dạng ở một số họ như Cúc, Cà phê và Thầu dầu phản ánh cấu trúc thực vật đặc trưng của vùng Đông Bắc Việt Nam. Các loài quý hiếm được xác định trong Sách đỏ và Nghị định quản lý cho thấy áp lực khai thác đang đe dọa nghiêm trọng nguồn gen quý giá này. So sánh với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác như Tam Đảo hay Bạch Mã, tình trạng suy giảm tài nguyên cây thuốc tại Thần Sa - Phượng Hoàng có mức độ tương tự, đòi hỏi các giải pháp bảo tồn cấp thiết. Việc khai thác không bền vững và thị trường dược liệu chưa được quản lý chặt chẽ là nguyên nhân chính dẫn đến suy giảm nguồn tài nguyên. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố số loài theo ngành, họ và chi, cũng như bản đồ phân bố các loài quý hiếm để minh họa rõ ràng hơn về phân bố và mức độ nguy cơ.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức: Thực hiện các chương trình giáo dục, tập huấn cho cán bộ quản lý và cộng đồng dân cư về bảo tồn đa dạng sinh học và khai thác bền vững cây thuốc. Mục tiêu nâng cao nhận thức trong vòng 1-2 năm, do Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với các tổ chức phi chính phủ thực hiện.
2. Nâng cao hiệu lực quản lý tài nguyên dược liệu: Xây dựng và thực thi các quy định quản lý khai thác, bảo vệ các loài cây thuốc quý hiếm, đặc biệt là các loài trong danh mục cấm và hạn chế khai thác. Thời gian triển khai trong 3 năm, do Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng Ban quản lý khu bảo tồn chủ trì.
3. Phát triển kỹ thuật nhân giống và trồng trọt: Áp dụng kỹ thuật nhân giống hiện đại, xây dựng vườn dược liệu tập trung để giảm áp lực khai thác tự nhiên, đồng thời nâng cao sản lượng và chất lượng dược liệu. Thời gian thực hiện 2-3 năm, do các viện nghiên cứu và trường đại học phối hợp với địa phương.
4. Xây dựng chuỗi giá trị chế biến và tiêu thụ sản phẩm: Hỗ trợ người dân và doanh nghiệp phát triển các sản phẩm dược liệu đạt chuẩn GACP-WHO, mở rộng thị trường tiêu thụ trong nước và xuất khẩu, nâng cao giá trị kinh tế. Kế hoạch triển khai trong 3-5 năm, do Sở Công Thương và các tổ chức liên quan thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ quản lý khu bảo tồn và cơ quan chức năng: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và quản lý tài nguyên cây thuốc hiệu quả.
2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm nghiệp, Dược liệu, Sinh học: Tham khảo dữ liệu đa dạng sinh học, phương pháp điều tra và phân tích tài nguyên cây thuốc trong môi trường rừng tự nhiên.
3. Cộng đồng dân cư địa phương và thầy lang bản địa: Nâng cao kiến thức về khai thác bền vững, bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý và phát triển kinh tế dựa trên tài nguyên bản địa.
4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực dược liệu: Tìm hiểu tiềm năng phát triển nguồn nguyên liệu dược liệu, cơ hội đầu tư vào trồng trọt, chế biến và thương mại sản phẩm dược liệu đạt chuẩn.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao cần bảo tồn tài nguyên cây thuốc tại khu bảo tồn Thần Sa - Phượng Hoàng?
   Bảo tồn giúp duy trì đa dạng sinh học, bảo vệ nguồn gen quý hiếm, đảm bảo nguồn nguyên liệu cho y học cổ truyền và phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng địa phương.

2. Phương pháp điều tra tài nguyên cây thuốc được thực hiện như thế nào?
   Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra thực địa theo tuyến, phỏng vấn người dân và cán bộ, kết hợp sử dụng GPS để xác định vị trí phân bố cây thuốc, xử lý số liệu bằng phần mềm chuyên dụng.

3. Những loài cây thuốc nào đang có nguy cơ tuyệt chủng tại khu bảo tồn?
   Có 28 loài quý hiếm được ghi nhận, trong đó có loài Kim tuyến lông (Anoectochilus setaceus) nghiêm cấm khai thác, cùng nhiều loài khác thuộc nhóm hạn chế khai thác.

4. Giải pháp nào được đề xuất để bảo tồn và phát triển cây thuốc?
   Bao gồm tuyên truyền nâng cao nhận thức, quản lý khai thác chặt chẽ, phát triển kỹ thuật nhân giống và trồng trọt, xây dựng chuỗi giá trị chế biến và tiêu thụ sản phẩm.

5. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia bảo tồn cây thuốc?
   Thông qua đào tạo, hỗ trợ kỹ thuật, tạo điều kiện phát triển kinh tế từ cây thuốc bền vững và xây dựng các mô hình đồng quản lý tài nguyên thiên nhiên.

Kết luận

• Khu bảo tồn thiên nhiên Thần Sa - Phượng Hoàng có đa dạng tài nguyên cây thuốc phong phú với 608 loài thuộc 153 họ, trong đó nhiều loài quý hiếm cần bảo vệ.
• Tình trạng khai thác quá mức và thiếu quản lý hiệu quả đang đe dọa nguồn gen cây thuốc quý, làm giảm đa dạng sinh học và tiềm năng phát triển kinh tế.
• Nghiên cứu đã xác định rõ thực trạng, phân bố và giá trị bảo tồn của các loài cây thuốc, làm cơ sở khoa học cho các giải pháp bảo tồn và phát triển bền vững.
• Đề xuất các giải pháp đồng bộ về tuyên truyền, quản lý, kỹ thuật nhân giống và phát triển thị trường nhằm bảo vệ và khai thác hợp lý tài nguyên cây thuốc.
• Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, tăng cường hợp tác giữa các bên liên quan và tiếp tục nghiên cứu mở rộng để bảo tồn hiệu quả nguồn tài nguyên quý giá này.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ và phát triển tài nguyên cây thuốc tại Thần Sa - Phượng Hoàng là cần thiết cho sự phát triển bền vững của khu vực và sức khỏe cộng đồng.