I. Tổng Quan Nghiên Cứu Ảnh Hưởng Rừng Đến Dòng Chảy Năm Măng
Lũ lụt và hạn hán là những thiên tai gây thiệt hại lớn đến kinh tế - xã hội. Bản chất của chúng là sự dâng lên hoặc suy giảm bất thường của dòng nước. Các chỉ số dòng chảy như hệ số biến động, tốc độ tăng lũ, thời gian trễ lũ liên quan mật thiết đến đặc điểm lưu vực. Các yếu tố như hiện trạng lớp phủ, độ dốc, độ chênh cao, diện tích, chu vi, hình dạng và chế độ mưa đều ảnh hưởng. Tuy nhiên, mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố là khác nhau. Nghiên cứu này tập trung vào ảnh hưởng của rừng đến dòng chảy tại lưu vực Năm Măng.
1.1. Quan Điểm Về Khả Năng Giữ Nước Của Rừng
Khả năng giữ nước của rừng là khả năng lưu giữ và tích lũy nước, tăng lượng nước trong đất, giảm bốc thoát hơi nước, tăng mực nước ngầm, giảm dòng chảy bề mặt, hạn chế xói mòn đất. Điều này giúp tăng và ổn định dòng chảy sông suối, cũng như làm sạch nước (Mon-tra-nop, 1960, 1973). Các tiêu chí đánh giá bao gồm giảm tỷ lệ dòng chảy mặt, tăng lượng nước ngầm, giảm cường độ lũ, và ổn định dòng chảy giữa các mùa. Tuy nhiên, khả năng này có giới hạn, phụ thuộc vào cấu trúc rừng và đặc điểm đất rừng như độ xốp, cấu tượng đất, tốc độ thấm nước, hàm lượng mùn, và độ dày tầng đất.
1.2. Phương Pháp Nghiên Cứu Thủy Văn Rừng
Có hai phương pháp chính để nghiên cứu khả năng giữ nước của rừng: nghiên cứu lưu vực và nghiên cứu quá trình thủy văn trên sườn dốc. Nghiên cứu lưu vực theo dõi sự thay đổi lưu lượng nước hoặc tốc độ dòng chảy của sông suối trước và sau mưa, hoặc giữa mùa mưa và mùa khô, và lượng vật chất xói mòn. Nghiên cứu quá trình thủy văn trên sườn dốc bố trí các ô mẫu và đo đạc chi tiết. Phương pháp này chính xác hơn, đặc biệt là ảnh hưởng của từng kiểu rừng đến quá trình thủy văn rừng như lượng nước giữ lại trên tán, tỷ lệ dòng chảy mặt, tỷ lệ dòng chảy ngầm, sói mòn đất. Quá trình tuần hoàn thủy văn rừng bắt đầu từ khi nước mưa đi vào hệ sinh thái rừng, thấm xuống đất, hình thành dòng chảy mặt và dòng chảy ngầm, bốc hơi nước vật lý và sinh lý và trở về khí quyển.
II. Nghiên Cứu Ảnh Hưởng Đặc Điểm Lưu Vực Đến Dòng Chảy
Đặc điểm lưu vực như kích thước, độ dốc, hình dạng, lớp thảm thực vật và chế độ khí hậu ảnh hưởng đến đặc điểm dòng chảy. Các yếu tố này tác động đến sản lượng nước, đỉnh lũ, và độ muộn lũ. Nghiên cứu này đã được tiến hành rộng rãi trên thế giới để phát hiện ra mối liên hệ giữa đặc điểm dòng chảy với đặc điểm của lưu vực (Hewlett và cộng sự, 1984, 1977). Có rất nhiều yếu tố của lưu vực mà khi thay đổi sẽ làm thay đổi đặc điểm dòng chảy.
2.1. Ảnh Hưởng Kích Thước Lưu Vực Đến Thủy Văn
Pilgrim và cộng sự (1982) kết luận rằng kích thước lưu vực ảnh hưởng rõ rệt đến đặc điểm dòng chảy trung bình và biến động dòng chảy. Khi kích thước lưu vực nhỏ, mức độ thay đổi của dòng chảy sông suối phụ thuộc rõ rệt vào lượng mưa và sự biến thiên của dòng lũ có xu hướng tăng lên khi lượng mưa tăng và ngược lại. Lajoie và cộng sự (2007) phân tích đặc điểm dòng chảy theo từng tháng giữa các dòng sông tự nhiên, các dòng sông có kiểm soát và kết luận rằng kích thước của lưu vực có mức độ ảnh hưởng toàn bộ đến sự thay đổi của quá trình thủy văn và mức độ thay đổi theo mùa của dòng chảy.
2.2. Tác Động Hình Dạng Lưu Vực Đến Biến Đổi Dòng Chảy
Tabios và cộng sự (1988) phát hiện ra rằng ở những lưu vực có hình dạng dài ảnh hưởng rõ rệt đến sự biến đổi của dòng chảy hơn là các lưu vực hình tròn. Sự trì hoãn dòng chảy ở những lưu vực tập trung (hình tròn) có hiệu quả hơn các lưu vực có hình dạng dài (Goff và cộng sự, 2006). Điều này cho thấy hình dạng lưu vực có vai trò quan trọng trong việc điều tiết dòng chảy và giảm thiểu nguy cơ lũ lụt.
2.3. Rừng và Dòng Chảy Mối Liên Hệ Quan Trọng
Sun và cộng sự (2007) chỉ ra rằng tăng diện tích rừng có khả năng làm giảm sản lượng nước và tốc độ dòng lũ. Andreassian (2004) kết luận rằng sự mất rừng thường làm tăng tần xuất lũ và đỉnh lũ. Điều này nhấn mạnh vai trò của rừng trong việc điều hòa dòng chảy và bảo vệ nguồn nước. Việc quản lý và bảo vệ rừng là yếu tố then chốt để đảm bảo an ninh nguồn nước và giảm thiểu tác động của thiên tai.
III. Vai Trò Giữ Nước Của Rừng Tại Việt Nam Nghiên Cứu Điển Hình
Ở Việt Nam, nghiên cứu về khả năng giữ nước của lớp phủ thực vật được thực hiện chủ yếu theo 2 hướng tiếp cận chính chính là nghiên cứu trên quy mô lưu vực và nghiên cứu trên quy mô khu rừng. Vai trò giữ nước của rừng trên lưu vực. Những nghiên cứu về vai trò của rừng tới việc thay đổi chế độ dòng chảy mặt tại các lưu vực nước và ảnh hưởng đến lượng nước của sông ngòi đã được thực hiện bởi Nguyễn Viết Phổ (1992); Vũ Văn Tuấn (1977, 1981, 1982).
3.1. Nghiên Cứu Vai Trò Của Rừng Trên Lưu Vực
Những nghiên cứu này đã cho thấy vai trò điều tiết nước hữu hiệu của thảm thực vật rừng, đặc biệt là việc cung cấp nước cho sông, suối vào mùa khô. Nghiên cứu của Phạm Ngọc Dũng (1993) cho thấy ở nước ta, cây rừng có khả năng tiêu thụ một lượng nước đáng kể, góp phần điều hòa dòng chảy và giảm thiểu nguy cơ hạn hán.
3.2. Tiếp Cận Nghiên Cứu Trên Quy Mô Khu Rừng
Các nghiên cứu trên quy mô khu rừng tập trung vào việc đánh giá khả năng giữ nước của các loại rừng khác nhau, cũng như tác động của các hoạt động lâm sinh đến quá trình thủy văn. Kết quả của các nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học cho việc quản lý và sử dụng rừng bền vững, đảm bảo chức năng phòng hộ và điều tiết nước.
IV. Thủy Điện Năm Măng Tác Động Đến Kinh Tế Xã Hội
Năm 1992, chính phủ CHDCND Lào đã thực hiện dự án xây dựng đập thủy điện Năm Măng tại huyện Thu La Khôm, tỉnh Viêng Chăn. Công trình thủy điện này là một trong những tổ hợp nhà máy thủy điện Năm Mang. Việc xây dựng đập thủy điện Năm Măng còn được kỳ vọng sẽ giúp điều tiết và cung cấp nước tưới cho các vùng canh tác nông nghiệp xung quanh, thúc đẩy sự phát triển kinh tế nông nghiệp trong vùng.
4.1. Lợi Ích Kinh Tế Từ Thủy Điện Năm Măng
Việc xây dựng đập thủy điện Năm Măng còn được kỳ vọng sẽ giúp điều tiết và cung cấp nước tưới cho các vùng canh tác nông nghiệp xung quanh, thúc đẩy sự phát triển kinh tế nông nghiệp trong vùng. Điều này góp phần cải thiện đời sống của người dân địa phương và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của khu vực.
4.2. Ảnh Hưởng Đến Kinh Tế Xã Hội Và Môi Trường
Mặc dù có lợi ích to lớn, song việc xây dựng đập thủy điện này cũng ảnh hưởng tới sự thay đổi về đặc điểm kinh tế, xã hội và diện tích vùng tại khu vực xây hồ thủy điện. Việc nghiên cứu ảnh hưởng của lưu vực đối với các chỉ số phản ánh đặc điểm dòng chảy có ý nghĩa to lớn và là cơ sở khoa học cho các giải pháp quản lý, sử dụng lưu vực, đặc biệt là việc quy hoạch hệ thống dân sinh, kinh tế-xã hội, dự báo và xây dựng các biện pháp phòng tránh thiên tai, quản lý nguồn nước.
V. Giải Pháp Bảo Tồn Rừng Cho Lưu Vực Năm Măng Đề Xuất
Để góp phần xây dựng cơ sở lý luận cho các giải pháp quản lý và sử dụng lưu vực, đặc biệt là phòng tránh và giảm nhẹ thiên tai, tôi chọn và thực hiện đề tài: “Nghiên cứu đề xuất giải pháp bảo tồn rừng cho lưu vực Năm Măng, tại huyện Thu La Khôm, tỉnh Viêng Chăn, nước CHDCND Lào”.
5.1. Quản Lý Và Sử Dụng Lưu Vực Hiệu Quả
Ở nước CHDCND Lào, những nội dung nghiên cứu này còn khá mới mẻ, những kết quả thu được còn hạn chế, các biện pháp quản lý và sử dụng lưu vực còn thiếu cơ sở khoa học nên chưa hiệu quả. Cần có những nghiên cứu sâu rộng hơn để đưa ra các giải pháp quản lý và sử dụng lưu vực một cách bền vững.
5.2. Phòng Tránh Và Giảm Nhẹ Thiên Tai
Việc bảo tồn và phát triển rừng có vai trò quan trọng trong việc phòng tránh và giảm nhẹ thiên tai như lũ lụt và hạn hán. Cần có các biện pháp cụ thể để bảo vệ rừng, đồng thời khuyến khích người dân tham gia vào công tác trồng và chăm sóc rừng.
