I. Tổng Quan Về Mô Hình Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu Hiện Nay
Biến đổi khí hậu (BĐKH) là một thách thức toàn cầu, đòi hỏi sự chung tay của tất cả các quốc gia. Việt Nam, một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, đang nỗ lực tìm kiếm các giải pháp ứng phó. Truyền thông về BĐKH đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là đối tượng phụ nữ, những người chịu tác động lớn và có vai trò quan trọng trong ứng phó. Các nghiên cứu và chương trình truyền thông hiện nay cần tập trung vào việc xây dựng các mô hình phù hợp với đặc điểm và nhu cầu của từng nhóm đối tượng, đặc biệt là ở các vùng nông thôn và dân tộc thiểu số. Cần có sự lồng ghép hiệu quả vào các hoạt động cộng đồng để tăng cường khả năng tiếp cận và lan tỏa thông tin. Theo đánh giá của Ngân Hàng Thế Giới (World Bank, 2007), Việt Nam là một trong những nước chịu ảnh hưởng lớn nhất của hiện tượng khí hậu khắc nghiệt trong hai chục năm gần đây.
1.1. Tầm quan trọng của truyền thông về biến đổi khí hậu
Truyền thông về biến đổi khí hậu không chỉ là việc cung cấp thông tin mà còn là quá trình thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của cộng đồng. Nó giúp mọi người hiểu rõ hơn về nguyên nhân, hậu quả và các biện pháp ứng phó với BĐKH. Đặc biệt, truyền thông hiệu quả có thể thúc đẩy sự tham gia tích cực của cộng đồng vào các hoạt động giảm thiểu và thích ứng với BĐKH. Đây là một trong những nhiệm vụ quan trọng của truyền thông BĐKH đã được thừa nhận trong các văn bản của nhà nước [23, 24].
1.2. Vai trò của phụ nữ trong ứng phó biến đổi khí hậu
Phụ nữ đóng vai trò quan trọng trong gia đình, cộng đồng và nền kinh tế, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp. Họ là những người trực tiếp chịu ảnh hưởng của BĐKH và cũng là những người có thể đóng góp tích cực vào việc ứng phó. Trao quyền cho phụ nữ thông qua truyền thông và giáo dục là một giải pháp hiệu quả để tăng cường khả năng thích ứng và giảm thiểu tác động của BĐKH. Theo Công ước Khung Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC), BĐKH sẽ tác động nhiều nhất tới những người nghèo có ít nguồn lực nhất để ứng phó với những hệ quả của BĐKH, 70% trong số này là phụ nữ.
II. Thách Thức Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu Tại Xã Tu Lý
Xã Tu Lý, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình, là một địa phương miền núi với nhiều khó khăn về kinh tế - xã hội. Nhận thức về BĐKH của người dân, đặc biệt là phụ nữ, còn hạn chế. Các phương tiện truyền thông chưa phát triển, gây khó khăn cho việc tiếp cận thông tin. Bên cạnh đó, sự khác biệt về văn hóa, ngôn ngữ cũng là một rào cản trong quá trình truyền thông. Cần có những giải pháp truyền thông sáng tạo, phù hợp với điều kiện thực tế của địa phương để nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành động ứng phó với BĐKH. Cho đến nay, vẫn còn rất nhiều phụ nữ, đặc biệt là những phụ nữ ở các vùng nông thôn nghèo xa xôi và nhóm phụ nữ dân tộc thiểu số chưa có cơ hội được tiếp cận với những kiến thức về BĐKH, cũng như các phương pháp thích ứng và giảm nhẹ những tác động của BĐKH.
2.1. Hạn chế về nhận thức của người dân về biến đổi khí hậu
Do điều kiện kinh tế - xã hội còn khó khăn, người dân xã Tu Lý, đặc biệt là phụ nữ, chưa có nhiều cơ hội tiếp cận với thông tin về BĐKH. Kiến thức của họ về nguyên nhân, hậu quả và các biện pháp ứng phó còn hạn chế. Điều này ảnh hưởng đến khả năng chủ động ứng phó với các tác động của BĐKH trong cuộc sống hàng ngày. Vấn đề cấp thiết hiện nay là phải xây dựng được mô hình truyền thông phù hợp với trình độ nhận thức, hiểu biết và thói quen sản xuất cũng như sinh hoạt của đại đa số phụ nữ nông thôn.
2.2. Khó khăn trong tiếp cận thông tin và truyền thông cộng đồng
Hệ thống truyền thông ở xã Tu Lý còn yếu kém, các phương tiện truyền thông như báo chí, truyền hình chưa phổ biến. Việc tổ chức các hoạt động truyền thông cộng đồng cũng gặp nhiều khó khăn do thiếu nguồn lực và nhân lực. Điều này đòi hỏi cần có sự hỗ trợ từ các cấp chính quyền, các tổ chức xã hội và các dự án phát triển để tăng cường khả năng tiếp cận thông tin và truyền thông về BĐKH cho người dân. Bên cạnh đó, Hội liên hiệp phụ nữ còn có vai trò và nhiệm vụ tuyên truyền, giáo dục chính trị, tư tưởng, lý tưởng cách mạng, phẩm chất đạo đức, lối sống; đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước và vận động, hỗ trợ phụ nữ nâng cao năng lực, trình độ.
III. Xây Dựng Mô Hình Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu Hiệu Quả
Để giải quyết những thách thức trên, cần xây dựng một mô hình truyền thông BĐKH phù hợp với đặc điểm của xã Tu Lý. Mô hình này cần dựa trên sự tham gia của cộng đồng, đặc biệt là Hội Liên Hiệp Phụ Nữ. Nội dung truyền thông cần đơn giản, dễ hiểu, tập trung vào những vấn đề thiết thực liên quan đến cuộc sống hàng ngày của người dân. Các hình thức truyền thông cần đa dạng, sáng tạo, kết hợp giữa truyền thông trực tiếp và truyền thông qua các phương tiện truyền thông địa phương. Trên hết phải lồng ghép được mô hình đó vào các hoạt động tại một tổ chức cộng đồng nơi có đông đảo phụ nữ tham gia nhằm làm tăng khả năng tiếp cận của mô hình truyền thông.
3.1. Nguyên tắc xây dựng mô hình truyền thông biến đổi khí hậu
Mô hình truyền thông BĐKH cần tuân thủ các nguyên tắc sau: (1) Dựa trên sự tham gia của cộng đồng; (2) Nội dung đơn giản, dễ hiểu, thiết thực; (3) Hình thức đa dạng, sáng tạo; (4) Lồng ghép vào các hoạt động cộng đồng; (5) Đảm bảo tính bền vững. Chính vì lẽ đó, Hội Liên Hiệp Phụ nữ được học viên lựa chọn làm nhóm mục tiêu lồng ghép mô hình, do đây là tổ chức có thành viên 100% là phụ nữ và là tổ chức xã hội dân sự dành riêng cho phụ nữ.
3.2. Nội dung truyền thông biến đổi khí hậu cho phụ nữ
Nội dung truyền thông cần tập trung vào các vấn đề sau: (1) Nguyên nhân và hậu quả của BĐKH; (2) Tác động của BĐKH đến cuộc sống hàng ngày của phụ nữ; (3) Các biện pháp thích ứng và giảm thiểu BĐKH mà phụ nữ có thể thực hiện; (4) Vai trò của phụ nữ trong ứng phó với BĐKH. Theo Nguyễn Đức Ngữ (2008), truyền thông là một quá trình trong đó con người làm công tác truyền thông (tuyên truyền viên) truyền đạt các thông tin (thông điệp truyền thông) tới người nhận thông tin (đối tượng truyền thông) nhằm mục đích nâng cao kiến thức, thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của người nhận thông tin thông qua các cách tiếp cận, hình thức và phương tiện khác nhau [15].
IV. Lồng Ghép Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu Vào Hội Phụ Nữ
Hội Liên Hiệp Phụ Nữ là một tổ chức có mạng lưới rộng khắp, có uy tín trong cộng đồng. Việc lồng ghép truyền thông BĐKH vào các hoạt động của Hội sẽ giúp tăng cường khả năng tiếp cận thông tin và nâng cao nhận thức cho phụ nữ. Các hoạt động có thể lồng ghép bao gồm: các buổi sinh hoạt hội, các lớp tập huấn, các hoạt động văn hóa, thể thao, các chương trình hỗ trợ sinh kế. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa Hội Phụ Nữ và các cơ quan chức năng để đảm bảo hiệu quả của hoạt động truyền thông. Để góp phần giải quyết các vấn đề trên, học viên triển khai nghiên cứu “Xây dựng mô hình truyền thông biến đổi khí hậu lồng ghép vào các hoạt động của Hội liên hiệp phụ nữ xã Tu Lý, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình” với mục tiêu và nội dung như sau:
4.1. Các hoạt động của Hội Liên Hiệp Phụ Nữ phù hợp để lồng ghép
Các hoạt động của Hội Liên Hiệp Phụ Nữ có thể lồng ghép truyền thông BĐKH bao gồm: (1) Các buổi sinh hoạt hội; (2) Các lớp tập huấn về kỹ năng sản xuất, kinh doanh; (3) Các hoạt động văn hóa, thể thao; (4) Các chương trình hỗ trợ sinh kế; (5) Các hoạt động bảo vệ môi trường. Theo Nguyễn Đức Ngữ (2008), có 3 phương thức truyền thông thường được sử dụng. Đó là: Truyền thông một chiều, Truyền thông 2 chiều, Truyền thông nhiều chiều.
4.2. Phương pháp lồng ghép truyền thông biến đổi khí hậu hiệu quả
Để lồng ghép truyền thông BĐKH hiệu quả, cần thực hiện các bước sau: (1) Xác định mục tiêu truyền thông; (2) Lựa chọn nội dung và hình thức truyền thông phù hợp; (3) Tổ chức các hoạt động truyền thông; (4) Đánh giá hiệu quả truyền thông. Truyền thông BĐKH thực chất là một loại truyền thông môi trường. Do đó, truyền thông về BĐKH cũng có những đặc điểm chung với truyền thông môi trường, đó là: Các vấn đề môi trường có tác động, ảnh hưởng đến mọi người, mọi ngành, mọi nghề, mọi mặt của đời sống xã hội của con người, không chỉ đối với các thế hệ hiện tại mà cả đến các thế hệ tương lai.
V. Đánh Giá Hiệu Quả Mô Hình Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu
Việc đánh giá hiệu quả của mô hình truyền thông là rất quan trọng để đảm bảo tính bền vững và khả năng nhân rộng. Cần sử dụng các phương pháp đánh giá định lượng và định tính để thu thập thông tin về sự thay đổi trong nhận thức, thái độ và hành vi của phụ nữ. Kết quả đánh giá sẽ là cơ sở để điều chỉnh và cải thiện mô hình truyền thông, đảm bảo đáp ứng tốt hơn nhu cầu của cộng đồng. Với sự phát triển như vũ bão của các phương tiện truyền thông, nhận thức của công chúng về bản chất và tác động của BĐKH đã được nâng cao, đặc biệt là tại các nước đang phát triển – những quốc gia được xem là có khả năng chịu nhiều ảnh hưởng của BĐKH [40].
5.1. Phương pháp đánh giá hiệu quả truyền thông biến đổi khí hậu
Các phương pháp đánh giá hiệu quả truyền thông BĐKH bao gồm: (1) Khảo sát ý kiến của phụ nữ; (2) Phỏng vấn sâu các đối tượng liên quan; (3) Quan sát hành vi của cộng đồng; (4) Phân tích số liệu thống kê. Thông điệp về nhận thức BĐKH hiện nay là một thực tế đã, đang và sẽ tiếp tục diễn ra trên phạm vi toàn cầu, khu vực và địa phương trong một thời gian dài (thập kỷ và thế kỷ).
5.2. Tiêu chí đánh giá hiệu quả mô hình truyền thông
Các tiêu chí đánh giá hiệu quả mô hình truyền thông bao gồm: (1) Mức độ thay đổi trong nhận thức, thái độ và hành vi của phụ nữ; (2) Mức độ tham gia của cộng đồng vào các hoạt động ứng phó với BĐKH; (3) Tính bền vững của mô hình truyền thông; (4) Khả năng nhân rộng mô hình. Quan điểm của Nhà nước trong Chương trình mục tiêu quốc gia về ứng phó với BĐKH là: Ứng phó với BĐKH được tiến hành trên nguyên tắc phát triển bền vững, bảo đảm tính hệ thống, tổng hợp, ngành, liên ngành, vùng, liên vùng, bình đẳng về giới, xóa đói giảm nghèo.
VI. Kết Luận và Kiến Nghị Về Truyền Thông Biến Đổi Khí Hậu
Mô hình truyền thông BĐKH lồng ghép vào các hoạt động của Hội Liên Hiệp Phụ Nữ xã Tu Lý là một giải pháp hiệu quả để nâng cao nhận thức và thúc đẩy hành động ứng phó với BĐKH. Tuy nhiên, để đảm bảo tính bền vững và khả năng nhân rộng, cần có sự quan tâm và hỗ trợ từ các cấp chính quyền, các tổ chức xã hội và cộng đồng. Cần tiếp tục nghiên cứu và phát triển các mô hình truyền thông sáng tạo, phù hợp với đặc điểm của từng địa phương. Chính vì vậy, trao quyền cho phụ nữ trong quá trình hoạch định chính sách và thực thi các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ BĐKH sẽ là cách làm hiệu quả, đặc biệt là ở cấp độ địa phương.
6.1. Bài học kinh nghiệm từ mô hình truyền thông biến đổi khí hậu
Các bài học kinh nghiệm từ mô hình truyền thông BĐKH tại xã Tu Lý bao gồm: (1) Sự tham gia của cộng đồng là yếu tố then chốt; (2) Nội dung truyền thông cần đơn giản, dễ hiểu, thiết thực; (3) Hình thức truyền thông cần đa dạng, sáng tạo; (4) Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. Tại Việt Nam, ảnh hưởng của BĐKH tới phụ nữ và vai trò của phụ nữ trong công cuộc ứng phó, thích ứng và giảm nhẹ BĐKH đã nhiều lần nhắc đến trong các văn bản của Chính Phủ như “Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với Biến đổi khí hậu” và “Chiến lược quốc gia về Biến đổi khí hậu” [2, 24], trong các nghiên cứu và các dự của nhiều tổ chức quốc tế tại Việt Nam như Oxfam, UNICEF, UNFPA, ActionAid v.v…
6.2. Kiến nghị để nhân rộng mô hình truyền thông biến đổi khí hậu
Các kiến nghị để nhân rộng mô hình truyền thông BĐKH bao gồm: (1) Tăng cường đầu tư cho hoạt động truyền thông; (2) Nâng cao năng lực cho cán bộ truyền thông; (3) Phát triển các tài liệu truyền thông phù hợp; (4) Tăng cường sự phối hợp giữa các bên liên quan. Từ năm 2006 đến 2009, tổ chức ActionAid cũng đã triển khai thực hiện chương trình “Phát huy vai trò lãnh đạo của phụ nữ trong việc xây dựng khả năng ứng phó của địa phương nhằm giảm nhẹ rủi ro do thảm họa, thích ứng với biến đổi khí hậu, giảm nhẹ khả năng bị tổn thương trước biến đổi khí hậu và thiên tai” tại tỉnh Hòa Bình [57].
