Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển nhanh chóng của đô thị hóa tại Thành phố Hồ Chí Minh, hiện tượng ngập úng ngày càng trở nên nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống người dân và hoạt động kinh tế - xã hội. Theo Quyết định số 61570/QĐ-TTg, TP.HCM được xác định là đô thị lớn, trung tâm phát triển kinh tế, văn hóa, khoa học công nghệ của cả nước, tuy nhiên hệ thống hạ tầng, đặc biệt là hệ thống thoát nước mưa còn nhiều hạn chế. Các dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập được triển khai với quy mô lớn, sử dụng nguồn vốn ngân sách, vốn vay ODA và hình thức đối tác công tư (hợp đồng BT), có giá trị đầu tư lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Tuy nhiên, các dự án này thường gặp phải nhiều rủi ro đặc thù do thi công trong khu vực đô thị đông dân cư, không gian thi công chật hẹp, ảnh hưởng đến giao thông và sinh hoạt của người dân.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đề xuất một mô hình đánh giá rủi ro cho các dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM, tập trung vào giai đoạn sau khi nhà thầu ký hợp đồng và chuẩn bị triển khai thi công. Nghiên cứu xác định 25 nhân tố rủi ro chính ảnh hưởng tiêu cực đến tiến độ và chi phí dự án, đồng thời xây dựng mô hình đánh giá dựa trên lý thuyết logic mờ (fuzzy logic) nhằm xử lý các thông tin mơ hồ, thiếu chính xác và chủ quan từ ý kiến chuyên gia. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại TP.HCM, với dữ liệu thu thập từ các chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn trong lĩnh vực quản lý xây dựng và thi công các dự án thoát nước đô thị.

Việc xây dựng mô hình đánh giá rủi ro không chỉ giúp nhà thầu nhận diện và đánh giá mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố rủi ro mà còn hỗ trợ trong việc lập kế hoạch ứng phó, giảm thiểu thiệt hại, nâng cao hiệu quả quản lý dự án, từ đó góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững đô thị.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý rủi ro trong dự án xây dựng, kết hợp với lý thuyết tập mờ (fuzzy set theory) và logic mờ (fuzzy logic) để xử lý các dữ liệu không chắc chắn và chủ quan.

  • Quản lý rủi ro dự án (Project Risk Management): Theo PMI (2009), rủi ro là sự kiện hoặc điều kiện không chắc chắn có thể xảy ra và ảnh hưởng đến mục tiêu dự án về chi phí, tiến độ, chất lượng. Quản lý rủi ro bao gồm các bước: nhận diện, đánh giá định tính và định lượng, lập kế hoạch ứng phó, theo dõi và kiểm soát rủi ro.

  • Lý thuyết tập mờ (Fuzzy Set Theory): Được Zadeh phát triển, cho phép mô hình hóa các khái niệm không rõ ràng, mơ hồ bằng cách sử dụng hàm thành viên với giá trị trong khoảng từ 0 đến 1, thay vì chỉ 0 hoặc 1 như tập cổ điển. Điều này phù hợp với việc đánh giá rủi ro dựa trên ý kiến chuyên gia có tính chủ quan.

  • Logic mờ (Fuzzy Logic): Là phương pháp suy luận dựa trên các luật IF-THEN, cho phép kết hợp các biến ngôn ngữ như "thấp", "trung bình", "cao" để đưa ra kết luận về mức độ rủi ro. Mô hình Mamdani được sử dụng phổ biến trong quản lý xây dựng do tính trực quan và dễ áp dụng.

  • Các khái niệm chính:

    • Khả năng xảy ra rủi ro (Likelihood - L): Tần suất hoặc xác suất rủi ro xuất hiện trong dự án.
    • Mức độ nghiêm trọng (Severity - S): Mức độ ảnh hưởng tiêu cực của rủi ro đến mục tiêu dự án.
    • Kết quả tác động (Consequence - C): Mức độ ảnh hưởng tổng thể của rủi ro lên dự án, được suy luận từ L và S.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện theo ba giai đoạn chính:

  1. Xác định nhân tố rủi ro: Tổng hợp từ các nghiên cứu trước đây và phỏng vấn chuyên gia có kinh nghiệm trong các dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM. Ban đầu liệt kê 33 nhân tố, sau đó loại bỏ và gộp lại còn 25 nhân tố phù hợp với thực tế.

  2. Xây dựng mô hình đánh giá rủi ro: Sử dụng phương pháp logic mờ Mamdani để xây dựng mô hình đánh giá dựa trên hai biến đầu vào là khả năng xảy ra (L) và mức độ nghiêm trọng (S), đầu ra là kết quả tác động (C). Các biến được định nghĩa theo thang đo Likert 5 mức (rất thấp đến rất cao). Các luật IF-THEN được thiết lập dựa trên ý kiến chuyên gia thông qua phỏng vấn và thảo luận nhóm nhằm đảm bảo tính chính xác và thực tiễn.

  3. Thử nghiệm và hiệu chỉnh mô hình: Áp dụng mô hình vào một dự án thực tế cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM. Thu thập điểm đánh giá của các chuyên gia về từng nhân tố rủi ro theo hai tham số L và S, đưa vào mô hình để tính toán kết quả tác động. So sánh kết quả mô hình với nhận định chuyên gia để điều chỉnh, hoàn thiện mô hình.

Nguồn dữ liệu: Dữ liệu chính được thu thập từ 6 chuyên gia có kinh nghiệm từ 5 đến trên 15 năm trong lĩnh vực quản lý xây dựng và thi công dự án thoát nước chống ngập tại TP.HCM.

Phương pháp phân tích: Logic mờ Mamdani kết hợp với các quy luật IF-THEN để xử lý dữ liệu mơ hồ, chủ quan. Phân tích thống kê mô tả và so sánh kết quả mô hình với ý kiến chuyên gia để đánh giá độ tin cậy.

Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 2 đến tháng 6 năm 2019, bao gồm các giai đoạn thu thập dữ liệu, xây dựng mô hình, thử nghiệm và hiệu chỉnh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xác định 25 nhân tố rủi ro chính: Qua khảo sát và phỏng vấn chuyên gia, 25 nhân tố rủi ro được xác định là có ảnh hưởng tiêu cực đến tiến độ và chi phí dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM. Ví dụ, "Chậm trễ trong việc di dời các đường ống ngầm" và "Chậm trễ thanh toán từ chủ đầu tư" được đánh giá có mức độ ảnh hưởng cao.

  2. Mức độ ảnh hưởng của rủi ro: Kết quả mô hình cho thấy một số rủi ro có mức độ tác động rất nghiêm trọng, chiếm khoảng 20% tổng số nhân tố, trong đó rủi ro liên quan đến thủ tục pháp lý, mặt bằng thi công và điều kiện địa chất phức tạp là những yếu tố nổi bật.

  3. Khả năng xảy ra và mức độ nghiêm trọng: Trung bình, khả năng xảy ra các rủi ro được đánh giá ở mức từ trung bình đến cao (từ 3 đến 4 trên thang 5), trong khi mức độ nghiêm trọng cũng tương tự, cho thấy các rủi ro này không chỉ thường xuyên xuất hiện mà còn có tác động lớn đến dự án.

  4. So sánh với ý kiến chuyên gia: Kết quả mô hình đánh giá rủi ro tương đồng với nhận định của các chuyên gia, với độ lệch trung bình dưới 10%, chứng tỏ mô hình có độ tin cậy cao trong việc dự báo tác động rủi ro.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến các rủi ro được xác định là do đặc thù thi công trong khu vực đô thị đông dân cư, mặt bằng thi công hạn chế, nhiều tiện ích ngầm phức tạp và quy trình quản lý, phê duyệt hồ sơ còn chậm trễ. So với các nghiên cứu trước đây tại các đô thị lớn khác, các rủi ro về thủ tục pháp lý, di dời tiện ích ngầm và ảnh hưởng xã hội cũng được đánh giá là những thách thức lớn.

Việc áp dụng logic mờ giúp xử lý hiệu quả các dữ liệu mơ hồ, chủ quan từ ý kiến chuyên gia, đồng thời cung cấp công cụ hỗ trợ nhà quản lý dự án nhận diện và đánh giá rủi ro một cách hệ thống và khoa học. Kết quả có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ rủi ro theo từng nhóm nhân tố, bảng xếp hạng rủi ro theo mức độ tác động, giúp dễ dàng lựa chọn các chiến lược ứng phó phù hợp.

Mô hình cũng cho phép cập nhật và điều chỉnh linh hoạt khi có thêm dữ liệu mới hoặc thay đổi điều kiện thực tế, phù hợp với đặc thù quản lý rủi ro trong các dự án xây dựng phức tạp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác khảo sát hiện trạng và khảo sát địa chất: Để giảm thiểu rủi ro do điều kiện thực tế không phù hợp với thiết kế, nhà thầu và chủ đầu tư cần phối hợp thực hiện khảo sát kỹ lưỡng trước khi triển khai thi công, đảm bảo thông tin chính xác và đầy đủ.

  2. Cải thiện quy trình phê duyệt hồ sơ và thủ tục pháp lý: Chủ đầu tư cần đơn giản hóa và rút ngắn thời gian phê duyệt các hồ sơ liên quan như biện pháp thi công, giấy phép đào đường, thanh quyết toán nhằm tránh chậm trễ ảnh hưởng đến tiến độ dự án.

  3. Tăng cường năng lực và quản lý nhà thầu phụ, tổ đội thi công: Đảm bảo các nhà thầu phụ có đủ năng lực tài chính, kỹ thuật và nhân lực, đồng thời tăng cường giám sát, kiểm tra để tránh sai sót trong thi công, giảm thiểu rủi ro về chất lượng và an toàn lao động.

  4. Xây dựng kế hoạch ứng phó rủi ro linh hoạt: Dựa trên kết quả đánh giá rủi ro từ mô hình, nhà quản lý dự án cần xây dựng các kịch bản ứng phó phù hợp cho từng nhóm rủi ro, bao gồm biện pháp phòng ngừa, giảm thiểu và xử lý khi rủi ro xảy ra, đảm bảo tiến độ và chi phí dự án.

  5. Tăng cường truyền thông và phối hợp với cộng đồng dân cư: Giải thích rõ mục tiêu, lợi ích của dự án để giảm thiểu sự phản đối từ người dân, đồng thời phối hợp chặt chẽ trong công tác giải phóng mặt bằng và tái lập mặt bằng sau thi công.

Các giải pháp trên nên được thực hiện trong vòng 6-12 tháng đầu triển khai dự án, với sự phối hợp chặt chẽ giữa chủ đầu tư, nhà thầu thi công và các bên liên quan nhằm nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà thầu thi công các dự án hạ tầng đô thị: Luận văn cung cấp công cụ đánh giá rủi ro cụ thể, giúp nhà thầu nhận diện và quản lý các rủi ro đặc thù trong thi công hệ thống thoát nước chống ngập, từ đó nâng cao hiệu quả thi công và uy tín.

  2. Chủ đầu tư và Ban quản lý dự án: Giúp hiểu rõ các nhân tố rủi ro ảnh hưởng đến tiến độ và chi phí, từ đó cải thiện quy trình quản lý, phê duyệt hồ sơ và phối hợp với nhà thầu, đảm bảo dự án được triển khai thuận lợi.

  3. Các chuyên gia tư vấn thiết kế và giám sát: Cung cấp cơ sở để đánh giá các rủi ro kỹ thuật và quản lý trong quá trình thiết kế và thi công, hỗ trợ đưa ra các giải pháp kỹ thuật phù hợp nhằm giảm thiểu rủi ro.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành quản lý xây dựng: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết logic mờ trong đánh giá rủi ro dự án xây dựng, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tiễn về các dự án cải tạo hệ thống thoát nước đô thị.

Câu hỏi thường gặp

  1. Mô hình logic mờ có ưu điểm gì trong đánh giá rủi ro dự án?
    Logic mờ cho phép xử lý các dữ liệu không chắc chắn, mơ hồ và chủ quan từ ý kiến chuyên gia, giúp đưa ra kết quả đánh giá rủi ro chính xác và linh hoạt hơn so với các phương pháp truyền thống. Ví dụ, khi chuyên gia đánh giá mức độ "khá cao" hay "hơi thấp", logic mờ có thể chuyển đổi thành giá trị số phù hợp để tính toán.

  2. Tại sao chỉ tập trung vào giai đoạn sau khi ký hợp đồng?
    Giai đoạn này là thời điểm nhà thầu bắt đầu triển khai thi công, các rủi ro liên quan đến hồ sơ, mặt bằng, thủ tục pháp lý và tổ chức thi công thường phát sinh nhiều nhất, ảnh hưởng trực tiếp đến tiến độ và chi phí. Việc đánh giá rủi ro ở giai đoạn này giúp nhà thầu chuẩn bị tốt hơn cho các tình huống thực tế.

  3. Làm thế nào để thu thập ý kiến chuyên gia hiệu quả?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp phỏng vấn trực tiếp và thảo luận nhóm với các chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn, đảm bảo đa chiều và chính xác. Việc tổ chức thảo luận nhóm giúp giảm thiểu sự khác biệt trong nhận định và tăng tính đồng thuận.

  4. Mô hình có thể áp dụng cho các dự án khác không?
    Mô hình được thiết kế cho các dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập trong đô thị, tuy nhiên với việc điều chỉnh các nhân tố rủi ro và luật suy luận, mô hình có thể mở rộng áp dụng cho các dự án xây dựng hạ tầng đô thị khác có đặc thù tương tự.

  5. Làm thế nào để cập nhật mô hình khi có dữ liệu mới?
    Mô hình logic mờ có thể dễ dàng cập nhật bằng cách bổ sung hoặc điều chỉnh các luật IF-THEN dựa trên ý kiến chuyên gia mới hoặc dữ liệu thực tế thu thập được trong quá trình thi công, giúp mô hình luôn phù hợp với điều kiện thực tế.

Kết luận

  • Đã xác định và phân loại 25 nhân tố rủi ro chính ảnh hưởng tiêu cực đến các dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM, tập trung vào các yếu tố kỹ thuật, quản lý, pháp lý và xã hội.
  • Xây dựng thành công mô hình đánh giá rủi ro dựa trên lý thuyết logic mờ Mamdani, xử lý hiệu quả các dữ liệu mơ hồ và chủ quan từ ý kiến chuyên gia.
  • Mô hình cho phép đánh giá mức độ tác động của từng nhân tố rủi ro lên tiến độ và chi phí dự án, hỗ trợ nhà thầu và quản lý dự án trong việc lập kế hoạch ứng phó phù hợp.
  • Thử nghiệm mô hình trên dự án thực tế cho kết quả tương đồng với nhận định chuyên gia, chứng tỏ tính khả thi và độ tin cậy cao.
  • Đề xuất các giải pháp quản lý rủi ro cụ thể, thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả thi công và quản lý dự án cải tạo hệ thống thoát nước chống ngập tại TP.HCM.

Next steps: Áp dụng mô hình rộng rãi cho các dự án tương tự, tiếp tục thu thập dữ liệu thực tế để hiệu chỉnh và hoàn thiện mô hình, đồng thời phát triển các công cụ hỗ trợ quản lý rủi ro tích hợp công nghệ số.

Call to action: Các nhà quản lý dự án, nhà thầu và chuyên gia trong lĩnh vực xây dựng hạ tầng đô thị nên nghiên cứu và áp dụng mô hình này để nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro, góp phần phát triển bền vững đô thị thông minh tại Việt Nam.