I. Tổng Quan Về Lưu Trữ Nam Kỳ Thời Pháp Thuộc 1858 1945
Gần một thế kỷ cai trị Nam Kỳ, thực dân Pháp đã để lại dấu ấn trong việc thiết lập một nền hành chính hiện đại. Trong quá trình hoạt động của bộ máy hành chính, tài liệu hành chính được sản sinh ngày càng nhiều, với nội dung đa dạng và thể loại phong phú. Công tác lưu trữ ra đời như một lẽ tất yếu đáp ứng nhu cầu lưu giữ khối tài liệu đồ sộ ấy của chính quyền thực dân. Chương này giới thiệu khái quát bối cảnh lịch sử cuộc xâm lược của thực dân Pháp và sự thiết lập nền hành chính cai trị tại Nam Kỳ. Qua đó đặt sự hình thành và phát triển của lưu trữ Nam Kỳ vào trong vòng xoay của bối cảnh lịch sử Nam Kỳ thời thuộc địa. Phương pháp được sử dụng chủ yếu trong chương này sẽ là phương pháp lịch sử và lô gích.
1.1. Bối Cảnh Hình Thành Nam Kỳ Trước Thời Pháp Thuộc
Thế kỷ XVII, Nam Kỳ vẫn còn là một vùng đất hoang sơ và được các chúa Nguyễn khai phá và mở rộng. Năm 1832, vua Minh Mạng lên ngôi, đặt ra tên gọi cho vùng đất này là Nam Kỳ. Sau khi Việt Nam giành được độc lập năm 1945, Nam Kỳ bắt đầu được gọi là Nam Bộ. Việc tìm hiểu bối cảnh lịch sử của cuộc chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp và sự thiết lập nền hành chính tại Nam Kỳ là những cơ sở đầu tiên để có thể nghiên cứu về lưu trữ Nam Kỳ trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX.
1.2. Bối Cảnh Lịch Sử Việt Nam Trước Xâm Lược Pháp
Từ thế kỷ 10 trở đi, nhà nước phong kiến độc lập tự chủ Đại Việt từng bước hình thành và xây dựng. Từ giữa thế kỷ XVI bước vào suy thoái và khủng hoảng. Đặc biệt trong thế kỷ XVII và XVIII, các thế lực phong kiến Đại Việt tranh giành quyền lực và chống đối nhau kịch liệt, gây nên tình trạng chiến tranh liên miên. Cuộc chiến Nam – Bắc triều (1533 - 1592) và Trịnh - Nguyễn phân tranh (1600 - 1786) là lâu dài nhất đã khiến cho tình hình đất nước trở lên bi thảm, kinh tế kiệt quệ, nhân dân khổ cực, đất nước bị chia cắt làm hai miền Đàng Trong và Đàng Ngoài.
1.3. Thực Dân Pháp Xâm Lược và Thiết Lập Nền Cai Trị
Ngày 01/09/1858, liên quân Pháp – Tây Ban Nha nổ súng tấn công đánh chiếm bán đảo Sơn Trà – Đà Nẵng mở đầu cho chiến tranh để xâm lược Việt Nam. Nhưng quân viễn chinh Pháp chỉ có thể đánh chiếm được Việt Nam khi mở mặt trận Gia Định tháng 02/1859. Kết hợp tấn công về quân sự theo đường lối chiến tranh của phương Tây, quân Pháp khai thác tư tưởng chủ hòa của triều Nguyễn và sự lạc hậu của đường lối quân sự phong kiến.
II. Cách Tổ Chức Bộ Máy Hành Chính Pháp Tại Nam Kỳ 1858 1945
Sau khi chiếm đóng Nam Kỳ, Pháp bắt đầu thiết lập bộ máy hành chính mới. Đây là giai đoạn giao thoa giữa nền phong kiến của nhà Nguyễn và nền văn minh phương Tây. Sự xuất hiện của chủ nghĩa tư bản ảnh hưởng lớn đến sự phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội tại Nam Kỳ. Để điều hành thống nhất, chính quyền thực dân Pháp ban hành nhiều văn bản quy định về hoạt động của Pháp tại Đông Dương nói chung và Việt Nam nói riêng. Từ đây, tài liệu hành chính của bộ máy chính quyền sản sinh ra ngày càng nhiều.
2.1. Hệ Thống Văn Bản Pháp Luật Thời Pháp Thuộc
Để có thể tiến hành lưu trữ những tài liệu được sản sinh trong quá trình hoạt động của bộ máy chính quyền thực dân, chính phủ Pháp đã ban hành nhiều văn bản quy định về công tác lưu trữ. Tuy nhiên, do Pháp vẫn còn bận tâm đến việc bình định những cuộc khởi nghĩa của nhân dân Việt Nam và công cuộc khai thác thuộc địa nên hầu như công tác lưu trữ trong giai đoạn này vẫn chưa được quan tâm trọn vẹn.
2.2. Ảnh Hưởng Của Pháp Đến Kinh Tế và Xã Hội Nam Kỳ
Trải qua gần nửa thập kỷ đô hộ, Pháp đã để lại một hệ thống lưu trữ khá hoàn chỉnh, làm tiền đề cho hệ thống lưu trữ sau này tại Việt Nam. Có thể nói, công tác lưu trữ trong giai đoạn này tại Đông Dương nói chung và Nam Kỳ nói riêng đã có nhiều thành quả quan trọng, giữ vị trí và vai trò to lớn trong hệ thống tổ chức bộ máy nhà nước của chính quyền Pháp, có thể áp dụng xuyên suốt qua ba nước Đông Dương: Lào, Việt Nam, Campuchia.
2.3. Giao Thoa Văn Hóa Đông Tây Tại Nam Kỳ
Tìm hiểu lịch sử lưu trữ Việt Nam nói chung và lịch sử lưu trữ Nam Kỳ nói riêng là một nhiệm vụ quan trọng và có tính cần thiết trong giai đoạn hiện nay, góp phần bổ sung vào tiến trình phát triển của lưu trữ Việt Nam. Nghiên cứu về lưu trữ trong giai đoạn này có thể giúp mô tả được một bức tranh toàn cảnh về công tác lưu trữ, những vấn đề mang tính pháp lý quy định chung về công tác lưu trữ của chính quốc, để lại nhiều bài học về lý luận khoa học lưu trữ, chuyên môn, nghiệp vụ, đào tạo nhân sự cho công tác lưu trữ được sâu rộng.
III. Khái Quát Về Lưu Trữ Nam Kỳ Trước Thời Pháp Thuộc
Trước khi Pháp xâm lược, công tác lưu trữ ở Nam Kỳ còn sơ khai. Các tài liệu chủ yếu được lưu giữ tại các cơ quan hành chính địa phương, chưa có hệ thống quản lý tập trung. Việc bảo quản tài liệu còn nhiều hạn chế, dễ bị hư hỏng do điều kiện thời tiết và chiến tranh. Tuy nhiên, những tài liệu này vẫn là nguồn sử liệu quý giá, phản ánh đời sống kinh tế, xã hội của Nam Kỳ trước khi Pháp đặt ách cai trị.
3.1. Khái Niệm Cơ Bản Về Tài Liệu Lưu Trữ
Tài liệu lưu trữ là di sản văn hóa, là tài sản đặc biệt của quốc gia. Tài liệu lưu trữ chứa đựng những thông tin phong phú có độ tin cậy cao; phản ánh một cách toàn diện, trung thực mọi mặt của đời sống xã hội, có ý nghĩa to lớn trong cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Trong chiều dài lịch sử Việt Nam nói chung và lịch sử lưu trữ Việt Nam nói riêng, tài liệu lưu trữ đóng một vai trò quan trọng và là nguồn sử liệu tin cậy cho các nghiên cứu về lịch sử, địa lý, xã hội, kinh tế, chính trị, v.v…
3.2. Thực Trạng Lưu Trữ Ở Nam Kỳ Trước 1858
Việc nghiên cứu về lưu trữ trong giai đoạn lịch sử này sẽ đóng góp kỹ hơn và sâu rộng hơn các kiến thức về chuyên môn, nghiệp vụ của người làm công tác lưu trữ. Tháng 8 năm 1858, Pháp nổ phát súng đầu tiên vào Đà Nẵng, mở đầu cho cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Ngày 6 tháng 6 năm 1884, hòa ước Patenôtre được ký kết tại kinh đô Huế gồm có 19 điều khoản, chia nước Việt Nam ra làm ba xứ: Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ dưới ba chế độ khác nhau.
IV. Quá Trình Tổ Chức Lưu Trữ Nam Kỳ Thời Pháp Thuộc
Chính quyền Pháp đã xây dựng và ban hành nhiều văn bản quản lý về lưu trữ. Họ cũng xây dựng tổ chức và nhân sự lưu trữ Nam Kỳ. Các hoạt động nghiệp vụ lưu trữ bao gồm thu thập, bảo quản, phân loại và tổ chức khai thác tài liệu. Chế độ thanh tra, báo cáo cũng được thực hiện để đảm bảo hiệu quả công tác lưu trữ.
4.1. Xây Dựng Văn Bản Quản Lý Về Lưu Trữ
Để có thể điều hành thống nhất và tập trung, chính quyền thực dân Pháp đã ban hành nhiều văn bản quy định về nhiều mặt hoạt động của Pháp tại Đông Dương nói chung và Việt Nam nói riêng. Từ đây, tài liệu hành chính của bộ máy chính quyền sản sinh ra ngày càng nhiều. Để có thể tiến hành lưu trữ những tài liệu được sản sinh trong quá trình hoạt động của bộ máy chính quyền thực dân, chính phủ Pháp đã ban hành nhiều văn bản quy định về công tác lưu trữ.
4.2. Tổ Chức và Nhân Sự Lưu Trữ Nam Kỳ
Tuy nhiên, do Pháp vẫn còn bận tâm đến việc bình định những cuộc khởi nghĩa của nhân dân Việt Nam và công cuộc khai thác thuộc địa nên hầu như công tác lưu trữ trong giai đoạn này vẫn chưa được quan tâm trọn vẹn. Trải qua gần nửa thập kỷ đô hộ, Pháp đã để lại một hệ thống lưu trữ khá hoàn chỉnh, làm tiền đề cho hệ thống lưu trữ sau này tại Việt Nam.
4.3. Hoạt Động Nghiệp Vụ Lưu Trữ Chi Tiết
Có thể nói, công tác lưu trữ trong giai đoạn này tại Đông Dương nói chung và Nam Kỳ nói riêng đã có nhiều thành quả quan trọng, giữ vị trí và vai trò to lớn trong hệ thống tổ chức bộ máy nhà nước của chính quyền Pháp, có thể áp dụng xuyên suốt qua ba nước Đông Dương: Lào, Việt Nam, Campuchia. Tìm hiểu lịch sử lưu trữ Việt Nam nói chung và lịch sử lưu trữ Nam Kỳ nói riêng là một nhiệm vụ quan trọng và có tính cần thiết trong giai đoạn hiện nay, góp phần bổ sung vào tiến trình phát triển của lưu trữ Việt Nam.
V. Đánh Giá Chung Về Lưu Trữ Nam Kỳ Thời Pháp Thuộc
Lưu trữ Nam Kỳ thời Pháp thuộc có những thành quả và hạn chế nhất định. Tuy nhiên, nó để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý giá cho nền lưu trữ Việt Nam hiện nay. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của tài liệu lưu trữ Nam Kỳ là vô cùng quan trọng.
5.1. Thành Quả và Hạn Chế Của Lưu Trữ Nam Kỳ
Nghiên cứu về lưu trữ trong giai đoạn này có thể giúp mô tả được một bức tranh toàn cảnh về công tác lưu trữ, những vấn đề mang tính pháp lý quy định chung về công tác lưu trữ của chính quốc, để lại nhiều bài học về lý luận khoa học lưu trữ, chuyên môn, nghiệp vụ, đào tạo nhân sự cho công tác lưu trữ được sâu rộng. Vì những lý do nêu trên, học viên chọn đề tài: “Lưu trữ Nam Kỳ thời thuộc Pháp (1858 – 1945)” làm luận văn Thạc sĩ của mình.
5.2. Bài Học Kinh Nghiệm Cho Lưu Trữ Việt Nam
Mục đích nghiên cứu của đề tài là trên cơ sở tìm hiểu lưu trữ Nam Kỳ thời thuộc Pháp giai đoạn 1858 – 1945, cụ thể là tìm hiểu quá trình hình thành, tổ chức, nhân sự và các hoạt động nghiệp vụ lưu trữ của chính quyền thuộc địa Pháp tại Nam Kỳ, luận văn đưa ra những đánh giá về vai trò của lưu trữ Nam Kỳ thời thuộc Pháp, một nền lưu trữ hiện đại đầu tiên trong lịch sử lưu trữ Việt Nam, đặc biệt không thể bỏ qua giá trị của khối tài liệu lưu trữ Nam Kỳ, việc phát huy giá trị tài liệu lưu trữ Nam Kỳ trong thời hiện đại và chỉ ra một số bài học kinh nghiệm đối với nền lưu trữ hiện nay của nước ta.
VI. Tương Lai Của Nghiên Cứu Về Lưu Trữ Nam Kỳ 1858 1945
Nghiên cứu về lưu trữ Nam Kỳ thời Pháp thuộc vẫn còn nhiều tiềm năng phát triển. Cần tiếp tục khai thác các nguồn tài liệu lưu trữ để làm sáng tỏ hơn về lịch sử, văn hóa, xã hội của Nam Kỳ trong giai đoạn này. Đồng thời, cần đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác lưu trữ để nâng cao hiệu quả quản lý và khai thác tài liệu.
6.1. Hướng Nghiên Cứu Mới Về Tài Liệu Nam Kỳ
Tìm hiểu, mô tả lại bối cảnh lịch sử của Nam Kỳ nói riêng, Việt Nam nói chung trong giai đoạn thuộc Pháp và sự thiết lập nền hành chính của Pháp tại Nam Kỳ để làm cơ sở cho sự hình thành hệ thống lưu trữ tại Nam Kỳ. Nghiên cứu, tổng hợp hệ thống văn bản quản lý về lưu trữ do chính quyền thuộc địa Pháp ban hành tại Nam Kỳ cũng như từ Toàn quyền Đông Dương để làm cơ sở pháp lý cho tổ chức lưu trữ và các mặt hoạt động nghiệp vụ lưu trữ tại Nam Kỳ.
6.2. Ứng Dụng Công Nghệ Vào Lưu Trữ Nam Kỳ
Nghiên cứu tình hình hoạt động của lưu trữ Nam Kỳ thông qua các báo cáo định kỳ hoạt động và các văn bản trao đổi giữa Sở Lưu trữ và Thư viện Nam Kỳ với Nha Lưu trữ và Thư viện Đông Dương nhằm đánh giá đúng thực trạng của lưu trữ Nam Kỳ trong giai đoạn thuộc Pháp. Trên cơ sở đánh giá thực trạng, luận văn đưa ra một số đánh giá về lưu trữ Nam Kỳ thuộc Pháp, trong đó nêu bật giá trị của khối tài liệu Nam Kỳ và đưa ra một số bài học rút ra từ lưu trữ Nam Kỳ đối với nền lưu trữ của nước ta hiện nay.
