## Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh văn học Việt Nam thế kỷ XVIII - XIX, truyện thơ Nôm bác học đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật, đặc biệt trong việc sử dụng uyển ngữ như một hình thức ngôn ngữ nghệ thuật tinh tế. Theo ước tính, có khoảng 66 uyển ngữ được sử dụng trong tác phẩm Truyện Hoa tiên, một trong ba tác phẩm tiêu biểu cùng với Sơ kính tân trang và Truyện Kiều. Vấn đề nghiên cứu tập trung vào việc phân tích các hình thức biểu đạt của uyển ngữ trong các truyện thơ Nôm bác học này, nhằm làm rõ hiệu quả sử dụng và giá trị nghệ thuật của chúng.

Mục tiêu nghiên cứu là nhận diện, phân loại và đánh giá vai trò của uyển ngữ trong ba tác phẩm tiêu biểu, đồng thời làm sáng tỏ vẻ đẹp ngôn ngữ và tài năng sử dụng ngôn ngữ của các tác giả trung đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các truyện thơ Nôm bác học thế kỷ XVIII - XIX, với trọng tâm là ba tác phẩm: Truyện Hoa tiên, Sơ kính tân trang và Truyện Kiều. Ý nghĩa nghiên cứu góp phần khẳng định giá trị văn học dân tộc, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc giảng dạy và nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam.

## Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

### Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về uyển ngữ, bao gồm:

- **Khái niệm uyển ngữ**: Là phương thức nói giảm nói tránh, dùng từ hoặc cụm từ có nghĩa tương đương nhưng mang tính lịch sự, tế nhị, nhằm tránh gây xúc phạm hoặc khó chịu trong giao tiếp.
- **Phân loại uyển ngữ**: Theo phương thức cấu tạo (ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa, ngữ pháp) và theo chức năng (kiêng kị, lịch sự, che giấu, hài hước).
- **Lý thuyết ngôn ngữ nghệ thuật**: Tập trung vào tính hình tượng, tính truyền cảm và tính cá thể hóa của ngôn ngữ trong văn học, đặc biệt là vai trò của các phép tu từ như ẩn dụ, hoán dụ, nói giảm nói tránh trong việc tạo nên uyển ngữ.
- **Lý thuyết văn học trung đại**: Nhấn mạnh vai trò của ngôn ngữ Hán Việt, điển cố, điển tích và uyển ngữ trong việc xây dựng phong cách điển nhã, tao nhã của truyện thơ Nôm bác học.

### Phương pháp nghiên cứu

- **Nguồn dữ liệu**: Ba tác phẩm truyện thơ Nôm bác học tiêu biểu thế kỷ XVIII - XIX gồm Truyện Hoa tiên, Sơ kính tân trang và Truyện Kiều.
- **Phương pháp phân tích**: Kết hợp phương pháp loại hình để phân loại uyển ngữ theo hình thức biểu đạt; phương pháp xã hội học văn học để đặt văn bản trong bối cảnh xã hội; phương pháp nghiên cứu văn học sử để luận giải nguồn gốc và ý nghĩa; phương pháp thi pháp học để phân tích chi tiết các hình thức uyển ngữ trong tác phẩm; và phương pháp khảo sát, thống kê để tổng hợp số liệu về tần suất và loại hình uyển ngữ.
- **Timeline nghiên cứu**: Quá trình nghiên cứu diễn ra trong khoảng thời gian từ năm 2018 đến 2019, với việc thu thập, phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn vào cuối năm 2019.

## Kết quả nghiên cứu và thảo luận

### Những phát hiện chính

1. **Tần suất và đa dạng hình thức uyển ngữ**: Trong Truyện Hoa tiên có khoảng 66 uyển ngữ được sử dụng, chủ yếu qua phương thức từ vựng - ngữ nghĩa như chuyển nghĩa, dùng từ Hán Việt, và từ vay mượn. Tương tự, Sơ kính tân trang và Truyện Kiều cũng sử dụng uyển ngữ phổ biến với tần suất tương đương, chiếm khoảng 60-70% tổng số biện pháp tu từ trong tác phẩm.

2. **Uyển ngữ góp phần tạo nên tính lịch sự và tế nhị trong ngôn ngữ**: Các uyển ngữ như “trâm gãy bình rơi”, “gãy cành thiên hương” trong Truyện Kiều thay thế cho cái chết, tạo nên sự trang trọng, tránh sự thô tục và gây xúc động sâu sắc cho người đọc.

3. **Uyển ngữ phản ánh quan niệm đạo đức và xã hội phong kiến**: Qua các uyển ngữ trong Truyện Hoa tiên, như “mặt nước, chân mây” biểu thị sự thủy chung, son sắt trong tình yêu, thể hiện quan niệm đạo đức Nho giáo về tình cảm và bổn phận.

4. **Uyển ngữ nâng cao sức biểu đạt của ngôn ngữ nghệ thuật**: Việc sử dụng uyển ngữ giúp tác giả truyền tải cảm xúc, tâm trạng nhân vật một cách tinh tế, như hình ảnh “trận thê lương gió ào” diễn tả nỗi đau đớn sâu sắc trong Truyện Hoa tiên, làm tăng tính hình tượng và truyền cảm của tác phẩm.

### Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của việc sử dụng uyển ngữ phổ biến trong truyện thơ Nôm bác học là do yêu cầu của văn học trung đại về sự trang nhã, lịch sự và tính ước lệ trong ngôn ngữ. So với các nghiên cứu trước đây tập trung vào ngôn ngữ chung của truyện thơ Nôm, luận văn này đi sâu vào khía cạnh uyển ngữ, làm rõ vai trò và hiệu quả của nó trong việc xây dựng phong cách ngôn ngữ đặc trưng.

So sánh với các nghiên cứu về uyển ngữ trong tiếng Anh và tiếng Hán, việc sử dụng uyển ngữ trong tiếng Việt có nét đặc thù riêng, gắn liền với văn hóa, tín ngưỡng và tâm lý xã hội Việt Nam. Uyển ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp mà còn là biểu hiện của văn hóa ứng xử và thẩm mỹ ngôn ngữ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất các loại uyển ngữ trong từng tác phẩm và bảng phân loại các hình thức uyển ngữ theo phương thức cấu tạo và chức năng, giúp minh họa rõ nét sự đa dạng và phong phú của uyển ngữ trong truyện thơ Nôm bác học.

## Đề xuất và khuyến nghị

1. **Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về uyển ngữ trong văn học trung đại**: Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng phạm vi khảo sát uyển ngữ trong các thể loại văn học khác để làm rõ hơn vai trò của uyển ngữ trong ngôn ngữ nghệ thuật.

2. **Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy văn học trung đại**: Đề xuất tích hợp nội dung về uyển ngữ trong chương trình giảng dạy Ngữ văn phổ thông và đại học nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng phân tích ngôn ngữ văn học cho học sinh, sinh viên.

3. **Phát triển tài liệu tham khảo và từ điển uyển ngữ**: Xây dựng các công cụ tra cứu uyển ngữ trong văn học cổ điển, giúp người học và nghiên cứu dễ dàng tiếp cận và hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ nghệ thuật.

4. **Khuyến khích bảo tồn và phát huy giá trị văn học Nôm**: Tổ chức các hội thảo, tọa đàm về văn học Nôm và uyển ngữ nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị văn hóa và nghệ thuật của các tác phẩm trung đại.

## Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. **Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ và Văn học Việt Nam**: Giúp hiểu sâu sắc về ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học trung đại, đặc biệt là vai trò của uyển ngữ trong truyện thơ Nôm bác học.

2. **Nhà nghiên cứu văn học và ngôn ngữ học**: Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để phát triển các nghiên cứu liên quan đến ngôn ngữ nghệ thuật và văn hóa ngôn ngữ Việt Nam.

3. **Giáo viên Ngữ văn phổ thông**: Hỗ trợ trong việc giảng dạy các tác phẩm văn học trung đại, giúp học sinh nhận diện và phân tích các biện pháp tu từ, nâng cao kỹ năng đọc hiểu.

4. **Người yêu thích và nghiên cứu văn hóa dân tộc**: Tăng cường hiểu biết về giá trị văn hóa, nghệ thuật của truyện thơ Nôm và cách thức ngôn ngữ được sử dụng để phản ánh xã hội và tư tưởng thời kỳ phong kiến.

## Câu hỏi thường gặp

1. **Uyển ngữ là gì và tại sao nó quan trọng trong văn học trung đại?**  
Uyển ngữ là cách nói giảm nói tránh, dùng từ ngữ tế nhị để tránh gây xúc phạm hoặc khó chịu. Trong văn học trung đại, uyển ngữ giúp tạo nên sự trang nhã, lịch sự và tăng sức biểu đạt nghệ thuật cho tác phẩm.

2. **Các hình thức cấu tạo uyển ngữ phổ biến trong tiếng Việt là gì?**  
Bao gồm phương thức ngữ âm (tỉnh lược âm, mô phỏng âm, láy), từ vựng - ngữ nghĩa (dùng từ gần nghĩa, từ Hán Việt, vay mượn, chuyển nghĩa) và ngữ pháp (dùng trợ từ phủ định, đại từ mơ hồ).

3. **Tại sao truyện thơ Nôm bác học lại sử dụng nhiều uyển ngữ hơn truyện thơ Nôm bình dân?**  
Truyện thơ Nôm bác học do các tác giả có trình độ học vấn cao sáng tác, nên ngôn ngữ được lựa chọn kỹ càng, trang trọng, sử dụng nhiều điển cố, uyển ngữ để thể hiện phong cách tao nhã và sâu sắc.

4. **Uyển ngữ có vai trò gì trong việc phản ánh xã hội và tư tưởng thời phong kiến?**  
Uyển ngữ giúp thể hiện quan niệm đạo đức, lễ giáo, và các giá trị xã hội như trung hiếu, thủy chung, đồng thời làm giảm bớt sự thô tục, tạo sự tế nhị trong diễn đạt các vấn đề nhạy cảm.

5. **Làm thế nào để hiểu đúng và sâu sắc các uyển ngữ trong truyện thơ Nôm?**  
Cần có kiến thức về văn hóa, lịch sử, điển cố, và ngôn ngữ Hán Việt, cũng như hiểu bối cảnh xã hội và tư tưởng thời kỳ đó để giải mã ý nghĩa ẩn chứa trong các uyển ngữ.

## Kết luận

- Luận văn đã phân tích và làm rõ vai trò quan trọng của uyển ngữ trong truyện thơ Nôm bác học thế kỷ XVIII - XIX, với khoảng 66 uyển ngữ được sử dụng trong Truyện Hoa tiên và tương tự trong các tác phẩm khác.  
- Uyển ngữ không chỉ là công cụ ngôn ngữ mà còn phản ánh sâu sắc văn hóa, tư tưởng và thẩm mỹ của văn học trung đại Việt Nam.  
- Việc sử dụng uyển ngữ góp phần tạo nên phong cách ngôn ngữ tao nhã, trang trọng và giàu sức biểu đạt trong các tác phẩm truyện thơ Nôm bác học.  
- Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc giảng dạy, nghiên cứu và bảo tồn giá trị văn học trung đại.  
- Đề xuất các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu, phát triển tài liệu tham khảo và ứng dụng trong giáo dục nhằm phát huy giá trị uyển ngữ trong văn học Việt Nam.

**Hành động tiếp theo:** Khuyến khích các nhà nghiên cứu và giảng viên tích hợp nội dung uyển ngữ vào chương trình đào tạo, đồng thời tổ chức các hội thảo chuyên đề để trao đổi và phát triển nghiên cứu về ngôn ngữ nghệ thuật trong văn học trung đại.