Luận văn thạc sĩ về truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều dưới góc nhìn trần thuật học

Nguyễn Quang Thiều bước chân vào thi đàn văn học Việt Nam được độc giả biết đến trước tiên là một nhà thơ. Bởi ông yêu thơ đến mê mẩn, mụ mị, lúc nào cũng chìm đắm trong những trang thơ. Song ta cũng phải khẳng định rằng có một Quang Thiều cũng rất tài năng ở lĩnh vực văn xuôi, mặc dù số lượng truyện ngắn không nhiều song các tác phẩm ấy lại mang dấu ấn riêng, để lại trong lòng độc giả yêu văn ấn tượng tốt đẹp. Với lối viết truyện nửa hư nửa thực và cách kể chuyện lôi cuốn hấp dẫn, Nguyễn Quang Thiều đã mê hoặc lòng người. Đọc văn Nguyễn Quang Thiều giống như uống một thứ rượu ngon, càng uống càng say. Rất ít các nhà thơ, nhà văn có thể thành công trên hai mảng thi ca và truyện ngắn, bởi hai loại hình này rất dễ bị pha trộn. Nguyễn Quang Thiều thích sự cách tân, sáng tạo bởi vậy mà ông rất công phu tìm tòi sáng để tạo ra những cái mới trong sáng tác của mình.

Một trong những thành công về nghệ thuật của Nguyễn Quang Thiều là sự tìm tòi, sáng tạo về nghệ thuật cụ thể là qua cách kể chuyện rất riêng của ông. Mỗi trang viết của ông đều thể hiện sự từng trải, trí tuệ, giàu đúc kết, suy ngẫm và triết luận, ngôn ngữ vừa dung dị lại vừa sắc sảo. Nguyễn Quang Thiều có phong cách viết rất trữ tình, giàu chất thơ. Ông viết về những chuyện tưởng không ra đâu vào đâu, có vẻ như mơ hồ nhưng ẩn sâu trong mỗi câu chữ là những chiêm nghiệm, triết lí về cuộc đời hay những bài học đắt giá về cuộc sống. Văn xuôi của Nguyễn Quang Thiều bao trùm là khát vọng về cái đẹp. Người nghệ sĩ luôn khám phá cái đẹp, cái kỳ vĩ ở một thời điểm đặc biệt nào đó. Chính khoảnh khắc đáng nhớ ấy đã làm cuộc sống đời thường thăng hoa.

Có rất nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học đã viết về Nguyễn Quang Thiều. Ở bài viết - Người đi qua cơn khát của sa mạc thơ ngày 17/10/2009, Nguyễn Việt Chiến nhận định về Nguyễn Quang Thiều như sau: “Từ những năm 1990, thơ Việt Nam đương đại bắt đầu có sự chuyển đổi lớn về mặt thi pháp và có thể nói, Nguyễn Quang Thiều là nhà thơ đầu tiên, bằng những nỗ lực vượt bậc và tài năng xuất sắc của mình, đã xác lập một giọng điệu mới trong thơ Việt”. Mới đây, nhà xuất bản hội nhà văn đã xuất bản tuyển tập thơ Nguyễn Quang Thiều lần thứ nhất. Vào ngày 28 - 6 - 2012, Viện văn học đã tổ chức tọa đàm khoa học về: Thơ Việt Nam hiện đại và Nguyễn Quang Thiều.

Nguyễn Quang Thiều không chỉ thành công ở thể loại thơ mà ở truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều cũng được khẳng định qua nhiều bài viết, nghiên cứu phê bình. Các bài viết đa phần đều đánh giá cao về truyện ngắn của ông. Ông thường tạo ra ấn tượng ở kết thúc truyện, các truyện đều có giá trị nhân đạo sâu sắc và mang tính triết lý cao. Hầu hết các nhà nghiên cứu phê bình đều cho rằng Nguyễn Quang Thiều là người đã tạo nên diện mạo mới cho truyện ngắn giai đoạn này. Tuy nhiên những bài đánh giá nhận xét trên mới chỉ đi sâu vào nội dung chứ chưa đi vào đánh giá cụ thể về mặt nghệ thuật trong truyện ngắn của ông.

Theo Từ điển thuật ngữ văn học thì người kể chuyện là “Hình tượng ước lệ về người trần thuật trong tác phẩm văn học, chỉ xuất hiện khi nào câu chuyện được kể bởi một nhân vật cụ thể trong tác phẩm. Đó có thể là hình tượng của chính tác giả (ví dụ: “tôi” trong Đôi mắt), dĩ nhiên không nên đồng nhất hoàn toàn với tác giả ngoài đời, có thể chỉ là một nhân vật đặc biệt do tác giả sáng tạo ra (ví dụ: người điên trong Nhật ký người điên của Lỗ Tấn), có thể là người biết một câu chuyện nào đó, một tác phẩm có thể có một hoặc nhiều người kể chuyện. Hình tượng người kể chuyện đem lại cho tác phẩm một cái nhìn và một sự đánh giá bổ sung về mặt tâm lý, nghề nghiệp hay lập trường xã hội cho cái nhìn tác giả, làm cho sự trình bày, tái tạo con người và đời sống trong tác phẩm thêm phong phú và nhiều phối cảnh”

Qua đó ta thấy, về vấn đề người kể chuyện có rất nhiều ý kiến, các ý kiến không đồng nhất với nhau. Cách định nghĩa theo Genette là cách đơn giản, dễ hiểu nhất: là người kể hoặc bày tỏ diễn ngôn trần thuật. Khi nghiên cứu vấn đề người kể chuyện, chúng tôi cho rằng người kể chuyện chính là chủ thể của những lời kể về câu chuyện trong tác phẩm văn học. Chủ thể đó là một nhân vật đặc biệt do nhà văn sáng tạo ra để dẫn dắt, gợi mở hay sắp đặt câu chuyện được kể. Người kể chuyện có thể là đàn ông hoặc đàn bà, là con người của quá khứ, hiện tại hoặc tương lai, nhưng là người kể lại câu chuyện trong tác phẩm bằng một chỗ đứng, một điểm nhìn phù hợp với ý đồ sáng tạo của nhà văn. Đó là “kẻ được sáng tạo ra để mang lời kể”.

Qua đó ta thấy trần thuật không chỉ là kể lại đối tượng mà nó còn miêu tả đối tượng, phân tích hoàn cảnh, lời bình và lời ghi chú của tác giả. Cuốn Từ điển thuật ngữ văn học cũng đưa ra khái niệm cụ thể về người trần thuật: “Người trần thuật là một nhân vật hư cấu hoặc có thật mà văn bản tự sự là do hành vi ngôn ngữ của anh ta tạo thành. Trong khi kể miệng, người trần thuật là một người sống sinh động. Trong trần thuật viết phi văn học (như báo chí, lịch sử), người trần thuật nói chung đồng nhất với tác giả. Nhưng trong tác phẩm trần thuật mang tính chất văn học thì người trần thuật lại khác, nó bị trừu tượng hóa đi, trở thành một nhân vật ẩn hoặc hiện trong tác phẩm tự sự”

Nếu như trước kia khi nghiên cứu về người kể chuyện, ông đã cho rằng: có rất nhiều yếu tố liên quan đến người kể chuyện như ngôn ngữ kể chuyện, giọng điệu kể, điểm nhìn người kể chuyện và ngôi kể. Đây cũng là vấn đề mà chúng tôi nghiên cứu khi thực hiện đề tài: Truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều dưới góc nhìn trần thuật học. Điểm nhìn trần thuật Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học, Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) đã cho rằng: “Trần thuật là phương diện cơ bản của phương thức tự sự, là việc giới thiệu khái quát, thuyết minh, miêu tả đối với nhân vật, sự kiện, hoàn cảnh, sự vật theo cách nhìn của một người trần thuật nhất định. Vai trò của trần thuật là rất lớn”.

Kết cấu truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều thường mang tính mở, không tuân theo một khuôn mẫu cố định nào. Tác giả thường sử dụng các kỹ thuật như đảo tuyến thời gian, xen kẽ các mảnh hồi ức, hoặc tạo ra những kết thúc bất ngờ để tăng tính hấp dẫn và gợi mở cho tác phẩm. Điều này tạo ra một không gian đa chiều, cho phép người đọc tự do suy ngẫm và giải thích ý nghĩa của câu chuyện.

Nhân vật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều thường là những con người bình dị, sống ở vùng quê nghèo khó. Họ mang trong mình những phẩm chất tốt đẹp như lòng nhân ái, sự hy sinh, và tình yêu thương gia đình. Tuy nhiên, họ cũng phải đối mặt với những khó khăn, thử thách trong cuộc sống, và đôi khi phải đưa ra những lựa chọn khó khăn. Tác giả thường tập trung vào việc khắc họa tâm lý nhân vật, giúp người đọc hiểu rõ hơn về suy nghĩ, cảm xúc, và động cơ của họ.

Ngôn ngữ trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều không chỉ là phương tiện để truyền tải thông tin, mà còn là một yếu tố nghệ thuật quan trọng. Tác giả sử dụng ngôn ngữ một cách sáng tạo, linh hoạt, để tạo ra những hiệu ứng thẩm mỹ đặc biệt. Ví dụ, tác giả thường sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa để tăng tính biểu cảm và gợi hình cho ngôn ngữ.

Giọng điệu trần thuật trong truyện ngắn Nguyễn Quang Thiều thường mang tính trữ tình, cảm xúc, thể hiện sự đồng cảm, xót thương đối với những số phận con người. Tác giả không chỉ kể lại câu chuyện, mà còn bày tỏ những suy nghĩ, cảm xúc của mình về cuộc sống, về con người. Điều này giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về ý nghĩa của tác phẩm.