Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, nguồn nhân lực khoa học và công nghệ (KH&CN) đóng vai trò then chốt trong sự phát triển bền vững của các trường đại học định hướng nghiên cứu (ĐH ĐHNC). Tại Việt Nam, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (ĐH KHXH&NV), Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) đang trong quá trình chuyển đổi nhằm trở thành một trường đại học nghiên cứu đa ngành, liên ngành với chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học đạt chuẩn khu vực và quốc tế. Nghiên cứu này tập trung khảo sát thực trạng chính sách nhân lực KH&CN tại Trường ĐH KHXH&NV trong giai đoạn 2014-2018, nhằm đề xuất các giải pháp hoàn thiện chính sách nhân lực để thúc đẩy sự hình thành và phát triển đại học định hướng nghiên cứu.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu là đánh giá thực trạng nhân lực KH&CN, phân tích các rào cản trong chính sách hiện hành và đề xuất các giải pháp phù hợp nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu, thu hút nhân tài, cải thiện chính sách đãi ngộ và đào tạo bồi dưỡng đội ngũ cán bộ khoa học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào đội ngũ cán bộ giảng viên, nghiên cứu viên và các nhà quản lý tại Trường ĐH KHXH&NV, trong khoảng thời gian 2014-2018. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chính sách nhân lực KH&CN, góp phần nâng cao vị thế và chất lượng nghiên cứu của trường trong hệ thống đại học định hướng nghiên cứu tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về chính sách nhân lực KH&CN trong trường đại học định hướng nghiên cứu, bao gồm:

  • Lý thuyết về đại học định hướng nghiên cứu (Research University Model): Theo đó, đại học nghiên cứu là tổ chức học thuật cam kết nghiên cứu và giảng dạy gắn kết, tạo ra tri thức mới và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Các đặc điểm chính gồm sự hiện diện của nghiên cứu thuần túy và ứng dụng, phân phối giảng dạy dựa trên nghiên cứu, tỷ lệ cao các chương trình sau đại học, và mức độ quốc tế hóa.

  • Khái niệm nhân lực KH&CN: Theo OECD và UNESCO, nhân lực KH&CN bao gồm các nhà nghiên cứu, kỹ thuật viên và nhân viên hỗ trợ trực tiếp tham gia vào hoạt động nghiên cứu phát triển. Nhân lực này có đặc điểm là lao động trí tuệ, có tính rủi ro và sáng tạo cao, đòi hỏi môi trường làm việc và chính sách đặc thù để phát huy hiệu quả.

  • Chính sách nhân lực KH&CN trong trường đại học: Là hệ thống các biện pháp, quy định nhằm thu hút, đào tạo, sử dụng và đãi ngộ đội ngũ nhân lực KH&CN, đảm bảo sự phát triển bền vững của trường đại học định hướng nghiên cứu. Chính sách này cần tập trung vào tuyển dụng đặc cách, nâng cao năng lực nghiên cứu, cải thiện môi trường làm việc và tạo động lực vật chất, tinh thần cho cán bộ khoa học.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo, thống kê của Trường ĐH KHXH&NV giai đoạn 2014-2018, các văn bản pháp luật liên quan như Luật Giáo dục Đại học số 08/2012/QH13 và sửa đổi 34/2018/QH14, cùng các tài liệu nghiên cứu trong và ngoài nước về chính sách nhân lực KH&CN và đại học định hướng nghiên cứu.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích thống kê mô tả về quy mô, cơ cấu, trình độ, thâm niên, giới tính và năng lực nghiên cứu của đội ngũ nhân lực KH&CN; đánh giá thực trạng chính sách nhân lực qua khảo sát, phỏng vấn chuyên gia và cán bộ quản lý; áp dụng mô hình SWOT để nhận diện điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong chính sách hiện hành.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát và phỏng vấn khoảng 526 cán bộ, viên chức, trong đó có 365 giảng viên và 12 nghiên cứu viên tại Trường ĐH KHXH&NV, đảm bảo đại diện cho các khoa, viện và trung tâm nghiên cứu. Lý do lựa chọn phương pháp phân tích hỗn hợp nhằm đảm bảo tính toàn diện và sâu sắc trong đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2019, tập trung phân tích dữ liệu giai đoạn 2014-2018, đồng thời thu thập ý kiến chuyên gia và cán bộ trong trường để hoàn thiện đề xuất chính sách.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô và trình độ nhân lực KH&CN: Trường có tổng số 526 cán bộ, trong đó 377 cán bộ KH&CN, với 67,1% có học vị tiến sĩ trở lên và 28,9% có chức danh giáo sư, phó giáo sư. Tỷ lệ này đáp ứng tiêu chí đại học định hướng nghiên cứu theo hướng dẫn của ĐHQGHN, nhưng chưa đạt chuẩn các trường đại học nghiên cứu hàng đầu thế giới (tỷ lệ GS, PGS cần đạt 80%).

  2. Cơ cấu độ tuổi và thâm niên: Đội ngũ nhân lực tập trung chủ yếu ở độ tuổi 31-50, chiếm 62%, với 48% có thâm niên trên 15 năm. Tuy nhiên, dự báo trong 5 năm tới sẽ có 36 GS, PGS nghỉ hưu, trong khi số lượng cán bộ đủ điều kiện bổ sung chỉ khoảng 20 người, gây ra nguy cơ thiếu hụt đội ngũ kế cận.

  3. Năng lực nghiên cứu và công bố khoa học: Giai đoạn 2014-2018, trường có 1.381 bài báo khoa học, bình quân 276,2 bài/năm, tương đương 0,73 bài/cán bộ KH&CN/năm. Trong đó, công bố quốc tế chiếm 16,44%, nhưng chỉ 3,11% là trên các tạp chí ISI/Scopus, cho thấy năng lực công bố quốc tế còn hạn chế.

  4. Thực trạng chính sách nhân lực: Trường đã áp dụng chính sách tuyển dụng đặc cách, đào tạo bồi dưỡng và hỗ trợ công bố quốc tế, nhưng vẫn tồn tại các rào cản như quy định tuyển dụng khắt khe, chính sách đãi ngộ chưa đủ hấp dẫn, thiếu cơ chế linh hoạt trong sử dụng và phát triển nhân lực KH&CN.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy Trường ĐH KHXH&NV đã đạt được nhiều tiến bộ trong phát triển nhân lực KH&CN, đặc biệt về trình độ học vấn và quy mô đội ngũ. Tuy nhiên, sự thiếu hụt đội ngũ GS, PGS kế cận do nghỉ hưu và khó khăn trong tuyển dụng đặc cách là thách thức lớn. Năng lực công bố quốc tế thấp phản ánh hạn chế trong môi trường nghiên cứu và chính sách hỗ trợ chưa đủ mạnh.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, các trường đại học nghiên cứu hàng đầu thường có tỷ lệ GS, PGS cao hơn 80% và công bố quốc tế chiếm tỷ lệ lớn, nhờ chính sách thu hút nhân tài, đãi ngộ cạnh tranh và môi trường nghiên cứu chuyên nghiệp. Do đó, việc hoàn thiện chính sách nhân lực KH&CN tại Trường ĐH KHXH&NV cần tập trung vào các giải pháp đột phá nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu, cải thiện môi trường làm việc và tạo động lực bền vững cho cán bộ khoa học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ diễn biến số lượng cán bộ KH&CN, bảng thống kê cơ cấu độ tuổi, thâm niên và tỷ lệ công bố quốc tế để minh họa rõ nét các xu hướng và điểm nghẽn hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường chính sách tuyển dụng và thu hút nhân tài: Áp dụng chính sách tuyển dụng đặc cách linh hoạt hơn, mở rộng đối tượng thu hút nhân lực KH&CN chất lượng cao trong và ngoài nước, đặc biệt là các nhà khoa học trẻ và tài năng. Mục tiêu tăng số lượng GS, PGS kế cận lên ít nhất 30% trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban Giám hiệu và Phòng Tổ chức Cán bộ.

  2. Nâng cao năng lực nghiên cứu và công bố quốc tế: Đầu tư kinh phí hỗ trợ công bố quốc tế, tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng viết bài khoa học, xây dựng mạng lưới hợp tác quốc tế, khuyến khích thành lập nhóm nghiên cứu mạnh. Mục tiêu tăng tỷ lệ công bố quốc tế lên 30% trong 3 năm. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Nghiên cứu và Phòng Khoa học Công nghệ.

  3. Cải thiện chính sách đãi ngộ và môi trường làm việc: Xây dựng cơ chế lương, thưởng cạnh tranh, tạo điều kiện làm việc thuận lợi, hỗ trợ trang thiết bị nghiên cứu hiện đại, đảm bảo tự do học thuật và sáng tạo. Mục tiêu nâng cao mức hài lòng của cán bộ KH&CN lên trên 80% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban Giám hiệu và Phòng Tài chính Kế toán.

  4. Đổi mới chính sách đào tạo và bồi dưỡng: Tăng cường hỗ trợ cán bộ đi học sau đại học, học tập nâng cao trình độ ngoại ngữ và kỹ năng nghiên cứu, ưu tiên đào tạo tiến sĩ và sau tiến sĩ trong các lĩnh vực trọng điểm. Mục tiêu 90% cán bộ có trình độ tiến sĩ vào năm 2025. Chủ thể thực hiện: Phòng Đào tạo và Trung tâm Ngoại ngữ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ban lãnh đạo các trường đại học: Để tham khảo các giải pháp hoàn thiện chính sách nhân lực KH&CN, nâng cao năng lực nghiên cứu và phát triển đại học định hướng nghiên cứu.

  2. Các nhà quản lý giáo dục và khoa học: Hỗ trợ xây dựng chính sách nhân lực phù hợp với đặc thù hoạt động nghiên cứu và đào tạo trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

  3. Giảng viên, nhà khoa học trẻ: Hiểu rõ về các chính sách hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng và phát triển sự nghiệp nghiên cứu, từ đó chủ động nâng cao năng lực cá nhân.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và hoạch định chính sách: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chính sách nhân lực KH&CN hiệu quả, góp phần phát triển hệ thống đại học nghiên cứu tại Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chính sách nhân lực KH&CN trong trường đại học là gì?
    Là hệ thống các biện pháp, quy định nhằm thu hút, đào tạo, sử dụng và đãi ngộ đội ngũ cán bộ nghiên cứu và giảng dạy, đảm bảo phát triển bền vững đại học định hướng nghiên cứu.

  2. Tại sao cần hoàn thiện chính sách nhân lực KH&CN tại Trường ĐH KHXH&NV?
    Để khắc phục các rào cản trong tuyển dụng, đào tạo và đãi ngộ, nâng cao năng lực nghiên cứu, tăng cường công bố quốc tế và phát triển đội ngũ cán bộ kế cận, đáp ứng mục tiêu trở thành đại học nghiên cứu hàng đầu.

  3. Những thách thức lớn nhất trong chính sách nhân lực hiện nay là gì?
    Bao gồm quy định tuyển dụng khắt khe, thiếu cơ chế đãi ngộ cạnh tranh, năng lực công bố quốc tế thấp và nguy cơ thiếu hụt đội ngũ GS, PGS kế cận do nghỉ hưu.

  4. Giải pháp nào giúp tăng cường công bố quốc tế?
    Hỗ trợ kinh phí công bố, đào tạo kỹ năng viết bài khoa học, xây dựng mạng lưới hợp tác quốc tế và khuyến khích thành lập nhóm nghiên cứu mạnh.

  5. Ai là đối tượng chính hưởng lợi từ các chính sách này?
    Cán bộ giảng viên, nghiên cứu viên, nhà quản lý giáo dục và các tổ chức nghiên cứu, giúp nâng cao chất lượng đào tạo và nghiên cứu khoa học của trường.

Kết luận

  • Trường ĐH KHXH&NV đã đạt được nhiều tiến bộ trong phát triển nhân lực KH&CN với 67,1% cán bộ có học vị tiến sĩ trở lên và 28,9% có chức danh GS, PGS.
  • Năng lực công bố quốc tế còn hạn chế, chỉ chiếm 16,44% tổng số bài báo, trong đó công bố trên tạp chí ISI/Scopus chỉ chiếm 3,11%.
  • Rào cản trong chính sách tuyển dụng, đãi ngộ và đào tạo là những thách thức lớn cần giải quyết để phát triển đội ngũ nhân lực KH&CN.
  • Đề xuất các giải pháp tập trung vào tuyển dụng đặc cách, nâng cao năng lực nghiên cứu, cải thiện môi trường làm việc và đổi mới đào tạo, bồi dưỡng.
  • Tiếp tục triển khai nghiên cứu và giám sát thực hiện các giải pháp trong giai đoạn 2020-2025 để đạt mục tiêu trở thành đại học định hướng nghiên cứu hàng đầu khu vực.

Call-to-action: Các nhà quản lý và cán bộ nghiên cứu tại các trường đại học nên áp dụng và điều chỉnh các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao chất lượng nhân lực KH&CN, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của đại học định hướng nghiên cứu tại Việt Nam.