Tổng quan nghiên cứu

Nông nghiệp Việt Nam đóng vai trò quan trọng với hơn 70% dân số làm việc trong lĩnh vực này, góp phần xuất siêu và ổn định cán cân thương mại quốc gia. Tuy nhiên, ngành nông nghiệp vẫn đối mặt với nhiều thách thức như “được mùa mất giá” và thiếu ổn định thị trường đầu ra. Cây cam sành Hàm Yên, một trong những cây trồng mũi nhọn của tỉnh Tuyên Quang, đã được công nhận trong top 50 loại quả nổi tiếng Việt Nam năm 2012, với diện tích trồng trên 4.500 ha và giá trị sản xuất đạt trên 300 tỷ đồng năm 2014. Mặc dù vậy, chuỗi giá trị cam Hàm Yên vẫn còn nhiều hạn chế như thị trường tiêu thụ chưa ổn định, ứng dụng khoa học kỹ thuật còn hạn chế, khâu bảo quản và vận chuyển chưa hiệu quả, và thiếu vốn đầu tư.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích cấu trúc chuỗi giá trị cam Hàm Yên, đánh giá lợi ích của các tác nhân trong chuỗi, xác định nguyên nhân phát triển không bền vững và đề xuất giải pháp nâng cao chuỗi giá trị trong giai đoạn 2015-2020. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại huyện Hàm Yên, tỉnh Tuyên Quang, sử dụng số liệu từ năm 2010 đến 2014. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao năng lực cạnh tranh, cải thiện thu nhập cho nông dân và phát triển bền vững ngành nông nghiệp địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên ba luồng nghiên cứu chính về chuỗi giá trị: khung lý thuyết của Michael Porter (1985), phương pháp Filiere và phương pháp toàn cầu của Kaplinsky và Morris (2001). Theo Michael Porter, chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chính như nhập nguyên liệu, sản xuất, vận chuyển, marketing và dịch vụ, cùng các hoạt động bổ trợ như hạ tầng, quản trị nhân lực, công nghệ và mua sắm. Chuỗi giá trị giúp phân tích chi phí, lợi nhuận và tạo lợi thế cạnh tranh cho sản phẩm.

Kaplinsky và Morris nhấn mạnh việc phân tích chuỗi giá trị qua các bước: xác định tác nhân, lập sơ đồ chuỗi, phân tích dòng sản phẩm và giá trị gia tăng, đánh giá hiệu quả vận hành và quản trị chuỗi. Chuỗi cung ứng được xem là tập hợp con của chuỗi giá trị, bao gồm các hoạt động từ nhà cung cấp nguyên liệu đến khách hàng cuối cùng, với mục tiêu tối ưu hóa dòng giá trị và loại bỏ lãng phí.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu là: chuỗi giá trị, chuỗi cung ứng và giá trị gia tăng. Chuỗi giá trị nông nghiệp được hiểu là chuỗi các hoạt động gia tăng giá trị sản phẩm từ sản xuất đến tiêu thụ, trong đó giá trị gia tăng được tính bằng hiệu số giữa tổng giá bán sản phẩm và giá trị hàng hóa trung gian.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan như Sở NN&PTNT, Hội Cam sành Hàm Yên, Trung tâm Cây ăn quả huyện Hàm Yên và các dự án hỗ trợ nông nghiệp tỉnh Tuyên Quang. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát và phỏng vấn sâu với 40 hộ nông dân, 5 thương lái bán buôn, 10 người bán lẻ và 4 công ty chế biến trong giai đoạn 2012-2014.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 30 hộ nông dân với đa dạng quy mô từ dưới 0,5 ha đến trang trại 5 ha, cùng các tác nhân khác trong chuỗi. Phương pháp phân tích sử dụng thống kê mô tả, so sánh và phân tích tỷ suất lợi nhuận biên trên tổng chi phí và chi phí tăng thêm để đánh giá phân phối lợi ích trong chuỗi. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 4/2014 đến tháng 1/2015, đảm bảo thu thập dữ liệu đầy đủ và chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Diện tích và sản lượng cam Hàm Yên tăng trưởng mạnh: Diện tích trồng cam tăng từ 2.000 ha năm 2000 lên hơn 4.500 ha năm 2014, với sản lượng đạt khoảng 28-30 nghìn tấn, giá trị sản xuất trên 300 tỷ đồng. Tốc độ tăng trưởng GDP của tỉnh đạt 15,52% năm 2014, GDP bình quân đầu người 25 triệu đồng/năm.

  2. Phân phối lợi ích không đồng đều trong chuỗi: Tỷ suất lợi nhuận biên trên tổng chi phí của các tác nhân trong chuỗi cho thấy người nông dân có lợi nhuận thấp hơn so với thương lái và doanh nghiệp chế biến. Ví dụ, thương lái và siêu thị như Big C tiêu thụ 700 tấn cam năm 2014 với giá thu mua ổn định, trong khi nông dân chịu áp lực giá cả bấp bênh do thị trường chưa ổn định.

  3. Ứng dụng khoa học kỹ thuật và quản lý chất lượng còn hạn chế: Mặc dù có các lớp tập huấn và hướng dẫn kỹ thuật, việc áp dụng VietGAP và các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm chưa phổ biến rộng rãi. Chất lượng cam chưa đồng đều, ảnh hưởng đến giá trị gia tăng và khả năng cạnh tranh trên thị trường.

  4. Cơ sở hạ tầng và thị trường tiêu thụ còn nhiều khó khăn: Hệ thống giao thông, điện, nước và viễn thông đã được cải thiện nhưng vẫn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu vận chuyển và bảo quản cam. Thị trường tiêu thụ chủ yếu là nội địa và xuất khẩu tiểu ngạch sang Trung Quốc, chưa có hợp đồng chính thức, dẫn đến giá cả không ổn định.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy chuỗi giá trị cam Hàm Yên đang trong giai đoạn phát triển nhưng chưa bền vững do sự phân phối lợi ích chưa hợp lý và hạn chế trong quản lý chất lượng. So với các nghiên cứu về chuỗi giá trị thảo quả tại Lào Cai hay thanh long tại Bình Thuận, cam Hàm Yên chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân và doanh nghiệp đầu tàu để kiểm soát chất lượng và thị trường.

Việc thiếu hợp đồng chính thức và thị trường tiêu thụ không ổn định khiến nông dân dễ bị ép giá, giảm động lực đầu tư nâng cao chất lượng. Cơ sở hạ tầng tuy được cải thiện nhưng chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến khâu bảo quản và vận chuyển, làm giảm giá trị gia tăng của sản phẩm. Các biểu đồ phân phối lợi nhuận và sơ đồ chuỗi giá trị có thể minh họa rõ sự chênh lệch lợi ích giữa các tác nhân.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của chính quyền địa phương và doanh nghiệp trong việc xây dựng chuỗi giá trị bền vững, tăng cường ứng dụng khoa học kỹ thuật và phát triển thị trường tiêu thụ ổn định.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Khuyến khích thành lập hợp tác xã, tổ hợp tác giữa nông dân và doanh nghiệp chế biến để xây dựng chuỗi cung ứng khép kín, đảm bảo kiểm soát chất lượng và ổn định thị trường. Thời gian thực hiện từ 2015 đến 2020, chủ thể là UBND tỉnh và các doanh nghiệp địa phương.

  2. Đẩy mạnh ứng dụng khoa học kỹ thuật và tiêu chuẩn VietGAP: Tổ chức các lớp tập huấn, chuyển giao kỹ thuật trồng, chăm sóc và bảo quản cam theo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm, nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Chủ thể là Trung tâm Cây ăn quả huyện Hàm Yên phối hợp với Sở NN&PTNT.

  3. Phát triển cơ sở hạ tầng hỗ trợ: Đầu tư nâng cấp hệ thống giao thông, kho lạnh, cơ sở bảo quản và vận chuyển cam nhằm giảm tổn thất sau thu hoạch và tăng giá trị gia tăng. Thời gian thực hiện giai đoạn 2015-2020, chủ thể là chính quyền địa phương và các nhà đầu tư.

  4. Xây dựng và quảng bá thương hiệu cam Hàm Yên: Tăng cường công tác truyền thông, xúc tiến thương mại trong và ngoài nước, thiết lập kênh phân phối chính thức, giảm phụ thuộc vào thị trường tiểu ngạch. Chủ thể là Hội Cam sành Hàm Yên và các doanh nghiệp xuất khẩu.

  5. Hỗ trợ tài chính và chính sách ưu đãi: Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ vốn vay ưu đãi cho nông dân và doanh nghiệp đầu tư phát triển chuỗi giá trị, đồng thời xây dựng cơ chế khuyến khích đầu tư vào chế biến và bảo quản. Thời gian thực hiện liên tục trong giai đoạn 2015-2020.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Các cơ quan quản lý nông nghiệp và phát triển kinh tế tỉnh Tuyên Quang có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển chuỗi giá trị cam bền vững.

  2. Doanh nghiệp chế biến và phân phối: Các công ty tham gia chế biến, tiêu thụ cam Hàm Yên sẽ tìm thấy các giải pháp nâng cao hiệu quả kinh doanh và liên kết với nông dân.

  3. Nông dân và hợp tác xã: Người trồng cam và các tổ chức hợp tác xã có thể áp dụng các kiến thức về quản lý chuỗi giá trị, kỹ thuật canh tác và thị trường để nâng cao thu nhập.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên: Đây là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu về chuỗi giá trị nông sản, phát triển kinh tế nông thôn và quản lý kinh tế.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị cam Hàm Yên gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm nông dân trồng cam, thương lái thu mua, doanh nghiệp chế biến, người bán sỉ, người bán lẻ và người tiêu dùng cuối cùng.

  2. Nguyên nhân chính khiến chuỗi giá trị cam Hàm Yên chưa bền vững là gì?
    Nguyên nhân chủ yếu là thị trường tiêu thụ chưa ổn định, thiếu liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân, ứng dụng khoa học kỹ thuật còn hạn chế và cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ.

  3. Làm thế nào để nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi?
    Nâng cao giá trị gia tăng cần tập trung vào cải tiến kỹ thuật sản xuất, áp dụng tiêu chuẩn chất lượng, phát triển chế biến sâu và xây dựng thương hiệu mạnh.

  4. Vai trò của doanh nghiệp trong chuỗi giá trị cam Hàm Yên là gì?
    Doanh nghiệp đóng vai trò đầu tàu trong việc liên kết với nông dân, kiểm soát chất lượng, phát triển thị trường và đầu tư công nghệ chế biến.

  5. Chính quyền địa phương có thể hỗ trợ gì cho phát triển chuỗi giá trị?
    Chính quyền có thể hỗ trợ về chính sách ưu đãi, đầu tư cơ sở hạ tầng, tổ chức đào tạo kỹ thuật và xúc tiến thương mại để tạo môi trường thuận lợi cho chuỗi phát triển.

Kết luận

  • Chuỗi giá trị cam Hàm Yên có tiềm năng phát triển lớn với diện tích trên 4.500 ha và giá trị sản xuất trên 300 tỷ đồng năm 2014.
  • Phân phối lợi ích trong chuỗi chưa hợp lý, nông dân còn chịu thiệt thòi do thị trường chưa ổn định và thiếu liên kết chặt chẽ.
  • Ứng dụng khoa học kỹ thuật và quản lý chất lượng cần được nâng cao để tăng giá trị gia tăng và sức cạnh tranh sản phẩm.
  • Cơ sở hạ tầng và thị trường tiêu thụ cần được cải thiện, đặc biệt là phát triển kênh phân phối chính thức và xây dựng thương hiệu.
  • Đề xuất các giải pháp liên kết chuỗi, nâng cao kỹ thuật, phát triển hạ tầng và hỗ trợ chính sách nhằm phát triển bền vững chuỗi giá trị cam Hàm Yên trong giai đoạn 2015-2020.

Luận văn là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nhà quản lý, doanh nghiệp, nông dân và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực phát triển chuỗi giá trị nông sản. Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai các giải pháp đề xuất và đánh giá hiệu quả định kỳ để điều chỉnh phù hợp.