Tổng quan nghiên cứu

Người Tày là dân tộc thiểu số đông thứ hai tại Việt Nam với khoảng 1.392 nghìn người, tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang. Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên là một trong những vùng lưu giữ nhiều nét văn hóa truyền thống đặc sắc của người Tày, trong đó có hát Then – một loại hình diễn xướng dân gian gắn liền với tín ngưỡng và đời sống tâm linh. Then không chỉ là hình thức nghệ thuật mà còn là biểu tượng văn hóa, phản ánh hiện thực xã hội, tâm linh và ước mơ của cộng đồng người Tày.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên từ góc độ văn học dân gian, đồng thời tìm hiểu cội nguồn sức sống và đề xuất hướng bảo tồn, phát huy giá trị Then trong đời sống đương đại. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bài hát Then chưa được xuất bản, thu thập qua điền dã tại Lam Vỹ trong khoảng thời gian gần đây. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần bảo tồn di sản văn hóa dân tộc Tày, nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị Then, đồng thời làm phong phú thêm kho tàng văn học dân gian Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn học dân gian, tín ngưỡng dân gian và nghệ thuật diễn xướng. Thứ nhất, lý thuyết về văn học dân gian giúp phân tích cấu trúc, thể loại, ngôn ngữ và nội dung các bài Then như thể thơ năm chữ, bảy chữ, kết hợp yếu tố tự sự và trữ tình. Thứ hai, lý thuyết tín ngưỡng dân gian làm rõ vai trò Then trong đời sống tâm linh, quan niệm về hồn vía, các nghi lễ cầu an, cầu tự, tang ma. Thứ ba, mô hình nghệ thuật diễn xướng tổng hợp gồm âm nhạc, múa, hội họa và lời ca được vận dụng để phân tích sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố nghệ thuật trong Then.

Các khái niệm chính bao gồm: Then (hình thức văn hóa tín ngưỡng tổng hợp), diễn xướng (hoạt động văn hóa sống động kết hợp nhiều hình thức nghệ thuật), hồn vía (quan niệm về phần linh hồn trong con người), và các dạng Then như Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính là các bài hát Then thu thập qua phương pháp điền dã văn học tại Lam Vỹ, Định Hóa, kết hợp với tư liệu sưu tầm từ các nghệ nhân và tài liệu nghiên cứu trước đó. Cỡ mẫu gồm nhiều bài Then thuộc các dạng thức khác nhau, được dịch và phân tích chi tiết.

Phương pháp phân tích tổng hợp được sử dụng để khảo sát nội dung, nghệ thuật và ý nghĩa văn hóa của Then. Phương pháp khảo sát thống kê giúp thống kê số lượng bài Then theo từng dạng thức, phục vụ cho việc phân tích định lượng. Phương pháp đối chiếu so sánh được áp dụng để so sánh Then ở Lam Vỹ với các vùng khác, cũng như so sánh các dạng Then trong cùng địa phương nhằm làm rõ đặc điểm riêng biệt.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong nhiều tháng điền dã, thu thập và phân tích dữ liệu, đảm bảo tính hệ thống và khoa học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng dạng thức Then: Tại Lam Vỹ, Then được phân loại thành nhiều dạng như Then bắc cầu xin hoa, Then mừng thọ, Then tang ma, Then kỳ yên, Then cấp sắc. Trong đó, Then bắc cầu xin hoa phổ biến nhất, chiếm khoảng 40% số bài thu thập, tiếp theo là Then tang ma và Then kỳ yên với tỷ lệ lần lượt khoảng 25% và 20%.

  2. Nội dung Then phản ánh đời sống và tín ngưỡng: Then phản ánh hiện thực cuộc sống người Tày qua hình ảnh làng bản, thiên nhiên, phong tục tập quán, đồng thời thể hiện ước mơ về cuộc sống no đủ, bình an, hạnh phúc. Ví dụ, Then bắc cầu xin hoa thể hiện khát vọng sinh con nối dõi, Then mừng thọ cầu mong trường thọ, Then tang ma thể hiện lòng hiếu thảo và niềm tin vào thế giới bên kia.

  3. Nghệ thuật diễn xướng tổng hợp: Then kết hợp hài hòa giữa âm nhạc (đàn tính, chùm nhạc xóc), múa (múa quạt, múa gậy), hội họa (trang trí mĩ thuật trên trang phục, đạo cụ) và lời ca thơ mượt mà. Âm nhạc trong Then có tính chất êm dịu, nhẹ nhàng, xen kẽ các làn điệu khác nhau phù hợp với nội dung từng đoạn. Múa trong Then mang tính biểu tượng, hỗ trợ diễn đạt nội dung.

  4. Sức sống văn hóa bền bỉ: Mặc dù xã hội hiện đại với nhiều hình thức văn hóa mới, Then vẫn tồn tại và được duy trì trong đời sống tinh thần người Tày ở Lam Vỹ. Khoảng 85% gia đình Tày tại đây vẫn giữ thói quen mời Then trong các dịp lễ quan trọng, đặc biệt là đầu năm và các nghi lễ tín ngưỡng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân Then giữ được sức sống lâu bền là do sự gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh và cộng đồng người Tày, đồng thời nghệ thuật Then có tính tổng hợp, linh hoạt, dễ tiếp nhận và truyền đạt. So với các nghiên cứu trước về Then ở Cao Bằng, Lạng Sơn, Then ở Lam Vỹ có nét đặc trưng riêng về nội dung và cách thức diễn xướng, phản ánh đặc điểm văn hóa vùng miền.

Biểu đồ phân bố dạng Then theo tỷ lệ phần trăm sẽ minh họa rõ nét sự đa dạng và phổ biến của từng dạng thức Then tại Lam Vỹ. Bảng so sánh các yếu tố nghệ thuật giữa Then Lam Vỹ và các vùng khác cũng giúp làm rõ đặc điểm riêng biệt.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc làm sáng tỏ giá trị văn hóa, nghệ thuật của Then, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và các nhà quản lý văn hóa về tầm quan trọng của việc bảo tồn di sản này.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy Then cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn và phát huy giá trị Then, với mục tiêu tăng tỷ lệ người trẻ biết và thực hành Then lên 50% trong vòng 5 năm, do các cơ sở văn hóa và trường học địa phương chủ trì.

  2. Xây dựng chương trình biểu diễn Then định kỳ tại các lễ hội văn hóa để quảng bá Then rộng rãi, nâng cao nhận thức cộng đồng, dự kiến tổ chức ít nhất 2 sự kiện lớn mỗi năm, do UBND huyện và các tổ chức văn hóa phối hợp thực hiện.

  3. Hỗ trợ kinh phí và kỹ thuật cho nghệ nhân Then trong việc ghi âm, ghi hình, biên soạn tài liệu Then nhằm lưu giữ tư liệu quý giá, dự kiến hoàn thành trong 3 năm, do Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên đảm nhiệm.

  4. Khuyến khích nghiên cứu, ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn Then như xây dựng thư viện số, ứng dụng di động giới thiệu Then, nhằm thu hút giới trẻ và khách du lịch, triển khai trong 2 năm tới, do các trường đại học và trung tâm nghiên cứu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và ngôn ngữ học: Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú về Then Tày, giúp mở rộng nghiên cứu về văn học dân gian và tín ngưỡng dân tộc thiểu số.

  2. Nghệ nhân và người làm nghề Then: Tài liệu chi tiết về các dạng Then, nội dung và nghệ thuật diễn xướng giúp họ nâng cao kỹ năng, bảo tồn nghề truyền thống.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch: Thông tin về giá trị văn hóa Then và đề xuất bảo tồn hỗ trợ xây dựng chính sách phát triển văn hóa bền vững, đồng thời khai thác du lịch văn hóa.

  4. Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập, nghiên cứu chuyên sâu về văn học dân gian và văn hóa các dân tộc thiểu số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Then là hình thức văn hóa tín ngưỡng tổng hợp của người Tày, kết hợp ca nhạc, múa và diễn trò. Nguồn gốc Then được cho là từ vùng Cao Bằng thời nhà Mạc, nhưng cũng có quan điểm cho rằng Then có từ rất lâu đời, gắn liền với tín ngưỡng thờ trời và các thế lực siêu nhiên.

  2. Các dạng Then phổ biến ở Lam Vỹ là gì?
    Các dạng Then chính gồm Then bắc cầu xin hoa (cầu con cái), Then mừng thọ (cầu trường thọ), Then tang ma (đưa tiễn linh hồn người chết), Then kỳ yên (cầu an đầu năm), và Then cấp sắc (lễ hội truyền thống).

  3. Nghệ thuật biểu diễn Then có những đặc điểm gì?
    Then kết hợp hài hòa giữa âm nhạc (đàn tính, chùm nhạc xóc), múa (quạt, gậy), trang phục sặc sỡ và lời ca thơ mượt mà. Âm nhạc có tính êm dịu, lời ca sử dụng thể thơ năm, bảy chữ, xen kẽ tiếng Tày, tiếng Việt và tiếng Hán.

  4. Then có vai trò gì trong đời sống người Tày?
    Then không chỉ là hình thức nghệ thuật mà còn là phương tiện giao tiếp với thần linh, giúp giải tỏa tâm lý, cầu an, cầu tự, chữa bệnh và duy trì sự gắn kết cộng đồng, thể hiện bản sắc văn hóa đặc trưng.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy Then trong xã hội hiện đại?
    Bảo tồn Then cần kết hợp đào tạo truyền dạy, tổ chức biểu diễn, hỗ trợ nghệ nhân, ứng dụng công nghệ số và xây dựng chính sách văn hóa phù hợp nhằm thu hút giới trẻ và cộng đồng tham gia.

Kết luận

  • Luận văn là công trình nghiên cứu đầu tiên có hệ thống về Then Tày ở Lam Vỹ, Định Hóa, Thái Nguyên, làm rõ đặc điểm nội dung và nghệ thuật của Then.
  • Then thể hiện giá trị văn hóa, tín ngưỡng sâu sắc, phản ánh đời sống và tâm linh người Tày, góp phần giữ gìn bản sắc dân tộc.
  • Nghiên cứu chỉ ra sự đa dạng dạng thức Then và sức sống bền bỉ của loại hình nghệ thuật này trong đời sống đương đại.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy Then phù hợp với xu thế phát triển xã hội và công nghệ hiện đại.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, nghệ nhân, cơ quan quản lý và cộng đồng cùng chung tay bảo vệ di sản văn hóa Then.

Khởi động các dự án đào tạo, truyền dạy Then, xây dựng tài liệu số hóa và tổ chức các sự kiện văn hóa nhằm quảng bá Then rộng rãi hơn trong cộng đồng và xã hội.