Tổng quan nghiên cứu

Bệnh cúm gia cầm A/H5N1 là một bệnh truyền nhiễm nguy hiểm với tỷ lệ tử vong trên người cao, vượt 50%. Từ khi xuất hiện lần đầu năm 1997 tại Hồng Kông, dịch bệnh đã lan rộng ra nhiều quốc gia châu Á và châu Phi, trong đó Việt Nam ghi nhận 93 ca mắc với 42 ca tử vong tính đến năm 2007. Tại Hà Nội, đặc biệt là quận Tây Hồ, việc kiểm soát dịch cúm gia cầm gặp nhiều khó khăn do hệ thống chợ tạm, chợ cóc xen kẽ trong khu dân cư và thói quen sử dụng gia cầm sống chưa qua kiểm dịch của người dân. Nghiên cứu được thực hiện nhằm mô tả thực trạng kiến thức, thái độ và thực hành (KAP) phòng chống cúm A/H5N1 của người sử dụng sản phẩm gia cầm tại quận Tây Hồ, Hà Nội trong năm 2007. Mục tiêu cụ thể bao gồm đánh giá kiến thức về bệnh và biện pháp phòng ngừa, thái độ đối với việc mua bán và chế biến gia cầm, thực hành sử dụng sản phẩm gia cầm trong gia đình, đồng thời xác định các yếu tố nhân khẩu học liên quan đến KAP. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng các chương trình truyền thông và can thiệp phù hợp, góp phần kiểm soát dịch bệnh hiệu quả tại khu vực đô thị có mật độ dân cư cao và thói quen tiêu dùng đặc thù.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên mô hình Kiến thức - Thái độ - Thực hành (KAP), một khung lý thuyết phổ biến trong y tế công cộng nhằm đánh giá sự hiểu biết, quan điểm và hành vi của người dân liên quan đến một vấn đề sức khỏe cụ thể. Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng các lý thuyết về truyền thông giáo dục sức khỏe để phân tích vai trò của thông tin truyền thông trong việc thay đổi hành vi phòng chống dịch bệnh. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Kiến thức: Hiểu biết về vi rút cúm A/H5N1, nguồn lây, đường lây truyền và biện pháp phòng ngừa.
  • Thái độ: Quan điểm và sự đồng thuận với các biện pháp phòng chống dịch, như cấm mua bán gia cầm sống, không tiếp xúc trực tiếp với gia cầm.
  • Thực hành: Hành vi thực tế trong mua, chế biến và sử dụng sản phẩm gia cầm, bao gồm việc kiểm dịch, sử dụng găng tay, rửa tay và tránh ăn tiết canh.
  • Yếu tố nhân khẩu học: Tuổi, giới, trình độ học vấn, nghề nghiệp và thu nhập ảnh hưởng đến KAP.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp mô tả cắt ngang với phân tích mối liên quan giữa các biến số. Đối tượng nghiên cứu là 405 người đại diện cho 405 hộ gia đình tại ba phường thuộc quận Tây Hồ, Hà Nội, có độ tuổi từ 16 đến 70, là người quyết định chính trong việc mua, chế biến và sử dụng thực phẩm gia đình. Cỡ mẫu được tính toán dựa trên tỷ lệ thực hành chế biến gia cầm chưa tốt là 47%, với độ tin cậy 95% và lực thiết kế 2, tăng thêm 5% để bù trừ mất mẫu.

Phương pháp chọn mẫu nhiều giai đoạn được áp dụng: chọn phường theo dân số, chọn tổ dân phố ngẫu nhiên, chọn hộ gia đình theo địa dư và chọn đối tượng điều tra là người chịu trách nhiệm chính trong gia đình. Dữ liệu được thu thập qua phiếu hỏi tự điền, đã được thử nghiệm và chỉnh sửa, với các biến số về đặc điểm nhân khẩu học, kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống cúm A/H5N1.

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm SPSS 13, áp dụng kiểm định chi bình phương và mô hình hồi quy Logistic để xác định mối liên quan giữa các biến. Nghiên cứu tuân thủ các quy định đạo đức, được Hội đồng đạo đức Trường Đại học Y tế Công cộng phê duyệt, đảm bảo sự đồng thuận và bảo mật thông tin đối tượng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Kiến thức phòng chống cúm A/H5N1: Trung bình điểm kiến thức là 15,41 trên thang 18 điểm, với 62% người dân đạt kiến thức đạt yêu cầu. Cụ thể, 80% biết tất cả các loài gia cầm đều có thể mắc cúm, 57,5% biết đầy đủ 8 biện pháp phòng ngừa lây nhiễm. Tuy nhiên, chỉ khoảng 2% biết về nguồn chứa vi rút trong dụng cụ và môi trường chăn nuôi. Người dưới 35 tuổi có khả năng kiến thức không đạt cao gấp 1,83 lần so với người trên 35 tuổi (p=0,046). Người làm nghề khác ngoài công nhân viên chức có kiến thức không đạt cao hơn 1,83 lần (p=0,008).

  2. Thái độ phòng chống cúm: Hầu hết đồng thuận với các biện pháp phòng ngừa, nhưng vẫn còn 19% không đồng ý với quan điểm cấm mua bán gia cầm sống và 14,1% không đồng ý không nên sờ trực tiếp vào gia cầm sống, thịt, trứng. Không có mối liên quan thống kê rõ ràng giữa nhân khẩu học và thái độ này, nhưng nữ giới và người trẻ có xu hướng không đồng ý cao hơn.

  3. Thực hành mua gia cầm sống: 52,6% người dân mua gia cầm sống trong năm qua, trong đó 47,9% mua gia cầm chưa kiểm dịch, 54,5% sờ vào gia cầm sống khi mua, và 6,6% mang gia cầm về nhà giết mổ. 80,7% mua thịt gia cầm đã giết mổ sẵn, nhưng 41% không kiểm tra dấu kiểm dịch, 61,2% chạm vào thịt khi mua. 97% sử dụng trứng gia cầm, nhưng chỉ 49,9% mua trứng có kiểm dịch. Khoảng 50% sử dụng găng tay khi giết mổ và chế biến, 21% không có bộ dao thớt riêng cho thịt sống và chín. Tuy nhiên, đa số rửa tay bằng xà phòng sau khi chế biến và nấu chín kỹ trước khi ăn.

  4. Mối liên quan giữa kiến thức, thái độ và thực hành: Kiến thức tốt có liên quan tích cực đến thái độ đồng thuận và thực hành an toàn hơn. Thái độ đồng thuận với việc cấm mua bán gia cầm sống giảm tỷ lệ mua gia cầm sống không an toàn (phân tích hồi quy Logistic cho thấy OR có ý nghĩa).

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy kiến thức phòng chống cúm gia cầm của người dân quận Tây Hồ đạt mức khá, nhưng vẫn còn khoảng 38% chưa đủ kiến thức, đặc biệt về nguồn chứa vi rút trong dụng cụ và môi trường chăn nuôi. Thái độ tích cực với các biện pháp phòng chống là cơ sở thuận lợi cho các chương trình truyền thông, tuy nhiên sự tồn tại của thái độ không đồng thuận với cấm mua bán gia cầm sống và không tiếp xúc trực tiếp cho thấy cần có chiến lược truyền thông nhắm mục tiêu cụ thể.

Thực hành mua bán và chế biến gia cầm còn nhiều hạn chế, với tỷ lệ mua gia cầm sống chưa kiểm dịch và tiếp xúc trực tiếp cao, tiềm ẩn nguy cơ lây nhiễm. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng về mức độ hiểu biết và thực hành chưa đầy đủ, đặc biệt ở nhóm người trẻ tuổi, thu nhập thấp và nghề nghiệp không ổn định. Việc sử dụng găng tay và bộ dao thớt riêng còn thấp cũng là điểm cần cải thiện.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố kiến thức, thái độ và thực hành, bảng phân tích mối liên quan nhân khẩu học với KAP, cũng như mô hình hồi quy Logistic minh họa ảnh hưởng của thái độ đến thực hành. Những phát hiện này cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế các can thiệp truyền thông và giáo dục sức khỏe phù hợp với đặc điểm dân cư đô thị.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông giáo dục: Phát triển các chương trình truyền thông nhấn mạnh về nguồn chứa vi rút trong dụng cụ và môi trường chăn nuôi, sử dụng đa dạng kênh truyền thông như truyền hình, cán bộ thú y và mạng xã hội. Mục tiêu nâng cao kiến thức đạt trên 80% trong vòng 12 tháng, do Sở Y tế và Trung tâm Y tế quận Tây Hồ thực hiện.

  2. Khuyến khích thay đổi hành vi tiêu dùng: Thúc đẩy người dân không mua gia cầm sống và không tiếp xúc trực tiếp với gia cầm, thịt, trứng chưa kiểm dịch. Tổ chức các chiến dịch vận động tại chợ, siêu thị và khu dân cư nhằm giảm tỷ lệ mua gia cầm sống chưa kiểm dịch xuống dưới 20% trong 1 năm.

  3. Nâng cao thực hành an toàn trong chế biến: Khuyến khích sử dụng găng tay, bộ dao thớt riêng và rửa tay bằng xà phòng sau khi tiếp xúc với gia cầm sống. Đào tạo và cung cấp vật tư bảo hộ cho các hộ gia đình trong 6 tháng tới, phối hợp giữa Trung tâm Y tế quận và các tổ dân phố.

  4. Tăng cường kiểm soát và giám sát thị trường: Củng cố lực lượng thú y, tăng cường kiểm tra, xử lý nghiêm các trường hợp kinh doanh gia cầm không kiểm dịch, đặc biệt tại các chợ cóc, chợ tạm. Mục tiêu đạt tỷ lệ kiểm tra trên 95% sản phẩm gia cầm lưu thông trong quận trong vòng 1 năm.

  5. Hỗ trợ nhóm đối tượng dễ tổn thương: Tập trung truyền thông và đào tạo cho nhóm người dưới 35 tuổi, trình độ học vấn thấp, nghề nghiệp không ổn định và thu nhập thấp nhằm giảm khoảng cách về kiến thức và thực hành phòng chống cúm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý y tế công cộng và chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch truyền thông và kiểm soát dịch bệnh phù hợp với đặc điểm dân cư đô thị, đặc biệt tại các quận trung tâm như Tây Hồ.

  2. Cán bộ thú y và nhân viên y tế dự phòng: Áp dụng thông tin về kiến thức, thái độ và thực hành của người dân để thiết kế các chương trình đào tạo, truyền thông và giám sát hiệu quả hơn, nâng cao năng lực kiểm soát dịch cúm gia cầm.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành y tế công cộng: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, kết quả và phân tích để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về phòng chống dịch bệnh truyền nhiễm, đặc biệt trong bối cảnh đô thị hóa và thay đổi hành vi tiêu dùng.

  4. Cộng đồng người dân và các tổ chức phi chính phủ: Nắm bắt thông tin về nguy cơ và biện pháp phòng chống cúm gia cầm, từ đó nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi tiêu dùng an toàn, góp phần giảm thiểu nguy cơ bùng phát dịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. Bệnh cúm A/H5N1 lây truyền như thế nào từ gia cầm sang người?
    Virus lây truyền chủ yếu qua tiếp xúc trực tiếp hoặc gián tiếp với gia cầm bị bệnh hoặc chết, qua các hành vi như cắt tiết, nhổ lông, mổ thịt, hoặc ăn thịt và sản phẩm gia cầm chưa nấu chín. Ví dụ, 54,5% người dân vẫn sờ vào gia cầm sống khi mua, làm tăng nguy cơ lây nhiễm.

  2. Tại sao việc không mua gia cầm sống lại quan trọng trong phòng chống cúm?
    Gia cầm sống chưa kiểm dịch có thể mang virus cúm A/H5N1, tiếp xúc hoặc giết mổ tại nhà không đảm bảo vệ sinh sẽ tạo điều kiện lây lan virus. Nghiên cứu cho thấy 47,9% người dân mua gia cầm chưa kiểm dịch, do đó hạn chế mua gia cầm sống giúp giảm nguy cơ lây nhiễm.

  3. Người dân cần thực hiện những biện pháp an toàn nào khi chế biến gia cầm?
    Nên sử dụng găng tay, bộ dao thớt riêng cho thịt sống và chín, rửa tay bằng xà phòng sau khi tiếp xúc với gia cầm sống, và nấu chín kỹ thịt, trứng gia cầm. Khoảng 50% người dân sử dụng găng tay khi giết mổ, còn 21% không có bộ dao thớt riêng, cần cải thiện để phòng bệnh hiệu quả.

  4. Thái độ của người dân ảnh hưởng thế nào đến thực hành phòng chống cúm?
    Thái độ đồng thuận với các biện pháp phòng chống như cấm mua bán gia cầm sống giúp giảm hành vi mua gia cầm sống không an toàn. Nghiên cứu cho thấy 19% người không đồng ý với cấm mua bán gia cầm sống, nhóm này có nguy cơ thực hành không an toàn cao hơn.

  5. Làm thế nào để nâng cao kiến thức và thay đổi hành vi của người dân về phòng chống cúm gia cầm?
    Cần triển khai các chương trình truyền thông đa kênh, tập trung vào nhóm tuổi trẻ, trình độ học vấn thấp và nghề nghiệp không ổn định. Ví dụ, truyền thông qua ti vi và cán bộ thú y là kênh hiệu quả, với mục tiêu nâng cao kiến thức đạt trên 80% trong vòng 1 năm.

Kết luận

  • Bệnh cúm gia cầm A/H5N1 có tỷ lệ tử vong cao và nguy cơ đại dịch, đặc biệt tại các đô thị lớn như Hà Nội.
  • Kiến thức phòng chống cúm của người dân quận Tây Hồ đạt khoảng 62%, nhưng còn nhiều hạn chế về hiểu biết nguồn chứa vi rút và đường lây truyền.
  • Thái độ tích cực với các biện pháp phòng chống là cơ sở thuận lợi, tuy nhiên vẫn còn tỷ lệ không đồng thuận với cấm mua bán gia cầm sống và không tiếp xúc trực tiếp.
  • Thực hành mua bán và chế biến gia cầm còn nhiều rủi ro, với tỷ lệ mua gia cầm sống chưa kiểm dịch và tiếp xúc trực tiếp cao.
  • Cần triển khai các giải pháp truyền thông, giáo dục và kiểm soát thị trường nhằm nâng cao KAP, giảm nguy cơ bùng phát dịch cúm gia cầm tại khu vực đô thị.

Next steps: Triển khai chương trình truyền thông nâng cao kiến thức và thay đổi hành vi trong 12 tháng tới, đồng thời tăng cường kiểm soát giám sát thị trường gia cầm tại quận Tây Hồ.

Call to action: Các cơ quan y tế, chính quyền địa phương và cộng đồng cần phối hợp chặt chẽ để thực hiện các biện pháp phòng chống dịch hiệu quả, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và ngăn ngừa đại dịch cúm gia cầm.