Tổng quan nghiên cứu

Xây dựng nông thôn mới (NTM) theo hướng phát triển bền vững (PTBV) là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của Việt Nam trong giai đoạn 2021-2025, nhằm nâng cao chất lượng đời sống vật chất, tinh thần và bảo vệ môi trường nông thôn. Tính đến năm 2019, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La đã đạt trên 248 tiêu chí xây dựng NTM, bình quân gần 12 tiêu chí/xã, với 6 xã đạt chuẩn NTM và 1 xã đạt NTM nâng cao. Tuy nhiên, vẫn còn 14 xã chưa đạt chuẩn, tỷ lệ hộ nghèo còn gần 16%, phản ánh sự chênh lệch phát triển giữa các xã. Địa bàn huyện có đặc thù vùng cao, biên giới, dân tộc thiểu số chiếm đa số, điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội còn nhiều khó khăn, ảnh hưởng đến tiến trình xây dựng NTM theo hướng PTBV.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng việc thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV tại huyện Mai Sơn, phân tích nguồn lực và thu nhập của hộ nông dân, nhận diện các khó khăn, thách thức trong quá trình thực hiện, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp để thúc đẩy xây dựng NTM bền vững. Nghiên cứu tập trung vào 3 xã đại diện cho các nhóm xã phát triển khác nhau: Chiềng Ban (đã đạt chuẩn NTM), Nà Bó (đang phát triển trung bình) và Phiêng Pằn (vùng đặc biệt khó khăn). Thời gian khảo sát chủ yếu từ năm 2018 đến 2021, với số liệu sơ cấp và thứ cấp được thu thập đa dạng.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho chính quyền địa phương và các bên liên quan trong việc hoạch định chính sách, nâng cao hiệu quả xây dựng NTM theo hướng PTBV, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững vùng nông thôn miền núi, biên giới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình phát triển nông thôn mới và phát triển bền vững.

  1. Lý thuyết phát triển nông thôn mới (NTM): Theo Nghị quyết số 26-NQ/TW, NTM là khu vực có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, gắn nông nghiệp với công nghiệp, dịch vụ, đô thị theo quy hoạch, đồng thời bảo vệ môi trường và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. NTM không chỉ là phát triển vật chất mà còn nâng cao đời sống tinh thần, an ninh trật tự và quản lý dân chủ.

  2. Lý thuyết phát triển bền vững (PTBV): Được định nghĩa trong Báo cáo Brundtland (1987) là phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. PTBV bao gồm bốn nội dung chính: tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường và tôn trọng quyền con người. Trong bối cảnh nông thôn, PTBV đòi hỏi sự hài hòa giữa phát triển kinh tế, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và nâng cao chất lượng cuộc sống.

  3. Khái niệm và chỉ tiêu xây dựng NTM theo hướng PTBV: Nghiên cứu sử dụng bộ tiêu chí quốc gia về NTM gồm 19 tiêu chí, được điều chỉnh phù hợp với đặc thù vùng miền núi, biên giới, dân tộc thiểu số. Các tiêu chí tập trung vào quy hoạch, tổ chức cộng đồng, kinh tế, tổ chức sản xuất, cơ sở hạ tầng, giáo dục, y tế, văn hóa, môi trường, an ninh chính trị và hành chính công.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp thu thập số liệu sơ cấp và thứ cấp.

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Thu thập từ các báo cáo, tài liệu thống kê của UBND huyện Mai Sơn, phòng Nông nghiệp và PTNT, Chi cục Thống kê tỉnh Sơn La, các phòng ban liên quan, số liệu từ năm 2018 đến 2020.

  • Nguồn dữ liệu sơ cấp: Khảo sát trực tiếp 90 hộ gia đình tại 3 xã đại diện (Chiềng Ban, Nà Bó, Phiêng Pằn) với 30 hộ/xã, sử dụng phiếu điều tra thu nhập, phỏng vấn sâu cán bộ phụ trách NTM và lãnh đạo xã, thảo luận nhóm với các bên liên quan.

  • Phương pháp chọn mẫu: Lựa chọn xã đại diện theo mức độ phát triển và điều kiện kinh tế xã hội; chọn hộ gia đình dựa trên sự thuận tiện và tư vấn của địa phương.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả, phân tích so sánh, xử lý số liệu bằng phần mềm Excel (PivotTable), kết hợp biểu đồ, bản đồ minh họa. Đánh giá mức độ thực hiện các tiêu chí theo thang điểm 10, phân loại thành 5 mức độ từ rất thấp đến rất cao.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập số liệu thứ cấp từ 2018-2020, khảo sát sơ cấp và phỏng vấn năm 2021, phân tích và tổng hợp kết quả trong cùng năm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM theo hướng PTBV:

    • Xã Chiềng Ban đạt 19/19 tiêu chí, thể hiện mức độ phát triển cao nhất trong huyện.
    • Xã Nà Bó đạt từ 10-15 tiêu chí, thuộc nhóm trung bình.
    • Xã Phiêng Pằn mới đạt dưới 9 tiêu chí, thuộc nhóm khó khăn nhất.
    • Bình quân toàn huyện đạt khoảng 9,19 tiêu chí/xã, thấp hơn mục tiêu đề ra.
    • Mức độ thực hiện các tiêu chí về quy hoạch, tổ chức cộng đồng và môi trường còn hạn chế, điểm trung bình khoảng 6-7/10.

  2. Nguồn lực và thu nhập hộ nông dân:

    • Thu nhập bình quân đầu người năm 2020 tại xã Chiềng Ban đạt khoảng 30 triệu đồng/năm, cao hơn gấp 2 lần so với xã Phiêng Pằn (khoảng 15 triệu đồng/năm).
    • Thu nhập hỗn hợp của hộ gia đình chủ yếu đến từ nông nghiệp và các hoạt động phi nông nghiệp, trong đó nông nghiệp chiếm khoảng 60-70%.
    • Tỷ lệ hộ nghèo giảm còn gần 16% toàn huyện, nhưng tại xã Phiêng Pằn vẫn còn trên 30%.

  3. Khó khăn, thách thức và rào cản:

    • Địa bàn rộng, dân cư thưa thớt, đa số là dân tộc thiểu số với trình độ dân trí thấp.
    • Cơ sở hạ tầng chưa đồng bộ, giao thông khó khăn, môi trường nông thôn xuống cấp.
    • Nguồn lực tài chính hạn chế, huy động vốn từ doanh nghiệp và nhân dân còn yếu.
    • Công tác đào tạo nghề và chuyển giao khoa học kỹ thuật chưa đáp ứng yêu cầu.
    • Một số chính sách chưa phù hợp với đặc thù địa phương, gây khó khăn trong triển khai.

  4. So sánh với các địa phương khác:

    • So với huyện Vũ Thư (Thái Bình) và các huyện xây dựng NTM kiểu mẫu như Nam Đàn, Hải Hậu, Mai Sơn còn nhiều hạn chế về hạ tầng và thu nhập.
    • Tuy nhiên, các mô hình phát triển sản xuất theo chuỗi giá trị và ứng dụng công nghệ cao tại Mai Sơn đã bắt đầu được triển khai, tạo tiền đề cho phát triển bền vững.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy sự khác biệt rõ rệt về mức độ phát triển NTM giữa các xã trong huyện Mai Sơn, phản ánh sự phân hóa về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội và nguồn lực. Việc xã Chiềng Ban đạt chuẩn NTM đầy đủ cho thấy vai trò của sự lãnh đạo quyết liệt, sự tham gia tích cực của cộng đồng và huy động hiệu quả các nguồn lực. Ngược lại, xã Phiêng Pằn gặp nhiều khó khăn do địa hình phức tạp, dân cư đa dạng dân tộc, thu nhập thấp và hạn chế về hạ tầng.

Các khó khăn về cơ sở hạ tầng, nguồn lực tài chính và nhân lực là những nút thắt chính ảnh hưởng đến tiến trình xây dựng NTM theo hướng PTBV. So với các địa phương khác đã đạt chuẩn NTM nâng cao và kiểu mẫu, Mai Sơn cần tập trung nâng cao chất lượng hạ tầng, phát triển kinh tế nông nghiệp hàng hóa, đồng thời bảo vệ môi trường và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh số tiêu chí đạt được của 3 xã, biểu đồ thu nhập bình quân đầu người và bảng đánh giá mức độ khó khăn theo từng nhóm yếu tố. Các kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về xây dựng NTM vùng miền núi và dân tộc thiểu số, đồng thời nhấn mạnh vai trò của sự tham gia cộng đồng và chính sách hỗ trợ phù hợp.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đầu tư phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội:

    • Đẩy mạnh xây dựng và nâng cấp giao thông nông thôn, hệ thống cấp nước sạch, xử lý rác thải và điện lưới.
    • Mục tiêu nâng mức độ hoàn thành tiêu chí hạ tầng lên trên 80% trong 3 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện phối hợp với các sở ngành và nhà đầu tư.

  2. Phát triển sản xuất nông nghiệp hàng hóa và đa dạng hóa sinh kế:

    • Hỗ trợ chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi theo hướng sản xuất tập trung, ứng dụng công nghệ cao và VietGAP.
    • Tăng thu nhập bình quân đầu người lên ít nhất 25 triệu đồng/năm tại các xã khó khăn trong 5 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Nông nghiệp, các HTX, doanh nghiệp và người dân.

  3. Nâng cao năng lực cộng đồng và đào tạo nghề:

    • Tổ chức các lớp đào tạo kỹ thuật, quản lý sản xuất và phát triển cộng đồng cho cán bộ và người dân.
    • Tăng tỷ lệ lao động qua đào tạo nghề lên 50% trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm đào tạo nghề huyện, các tổ chức xã hội.

  4. Bảo vệ môi trường và phát huy bản sắc văn hóa:

    • Xây dựng hệ thống quản lý môi trường nông thôn, tuyên truyền nâng cao ý thức bảo vệ môi trường.
    • Phát triển các hoạt động văn hóa, thể thao gắn với bản sắc dân tộc.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Tài nguyên Môi trường, Ban Văn hóa xã, các tổ chức cộng đồng.

  5. Cải thiện chính sách hỗ trợ và huy động nguồn lực:

    • Rà soát, điều chỉnh chính sách phù hợp với đặc thù vùng dân tộc thiểu số và vùng khó khăn.
    • Tăng cường huy động nguồn lực từ doanh nghiệp, ngân hàng và cộng đồng.
    • Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các cơ quan quản lý nhà nước.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý nhà nước:

    • Hỗ trợ hoạch định chính sách, xây dựng kế hoạch phát triển NTM theo hướng PTBV phù hợp với điều kiện địa phương.
    • Use case: Xây dựng chương trình hành động cụ thể cho từng xã, huy động nguồn lực hiệu quả.

  2. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo:

    • Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các chương trình đào tạo, nghiên cứu về phát triển nông thôn bền vững.
    • Use case: Thiết kế khóa học nâng cao năng lực cán bộ và cộng đồng.

  3. Hợp tác xã, doanh nghiệp và nhà đầu tư:

    • Tham khảo các mô hình sản xuất, chuỗi giá trị nông sản bền vững, cơ hội đầu tư phát triển kinh tế nông thôn.
    • Use case: Phát triển sản phẩm OCOP, liên kết sản xuất tiêu thụ.

  4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội:

    • Nâng cao nhận thức, tham gia tích cực vào quá trình xây dựng NTM, bảo vệ môi trường và phát huy văn hóa truyền thống.
    • Use case: Tổ chức các câu lạc bộ khuyến nông, phong trào bảo vệ môi trường.

Câu hỏi thường gặp

  1. Xây dựng NTM theo hướng phát triển bền vững là gì?
    Xây dựng NTM theo hướng PTBV là phát triển nông thôn đảm bảo hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, công bằng xã hội, bảo vệ môi trường và tôn trọng quyền con người, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống hiện tại và tương lai.

  2. Tại sao huyện Mai Sơn gặp nhiều khó khăn trong xây dựng NTM?
    Do đặc thù vùng cao, dân tộc thiểu số chiếm đa số, cơ sở hạ tầng yếu kém, nguồn lực hạn chế và trình độ dân trí thấp, gây khó khăn trong huy động và triển khai các chương trình phát triển.

  3. Các tiêu chí xây dựng NTM được đánh giá như thế nào?
    Các tiêu chí được đánh giá theo thang điểm 10, phân loại mức độ thực hiện từ rất thấp đến rất cao, bao gồm các nhóm như quy hoạch, tổ chức cộng đồng, kinh tế, hạ tầng, môi trường, văn hóa, an ninh.

  4. Giải pháp nào hiệu quả để nâng cao thu nhập hộ nông dân?
    Phát triển sản xuất hàng hóa tập trung, ứng dụng công nghệ cao, đa dạng hóa sinh kế, liên kết chuỗi giá trị và hỗ trợ đào tạo nghề là những giải pháp thiết thực.

  5. Vai trò của cộng đồng dân cư trong xây dựng NTM là gì?
    Cộng đồng dân cư là chủ thể quan trọng, tham gia bàn bạc, giám sát, thực hiện và thụ hưởng các hoạt động xây dựng NTM, góp phần đảm bảo tính bền vững và phù hợp với nhu cầu thực tế.

Kết luận

  • Đề tài đã đánh giá thực trạng xây dựng NTM theo hướng PTBV tại huyện Mai Sơn, chỉ ra sự khác biệt rõ rệt giữa các xã về mức độ hoàn thành tiêu chí và thu nhập hộ nông dân.
  • Nguồn lực hạn chế, cơ sở hạ tầng yếu kém và các rào cản xã hội là những thách thức chính cần được giải quyết.
  • Đề xuất các giải pháp đồng bộ về hạ tầng, phát triển sản xuất, nâng cao năng lực cộng đồng, bảo vệ môi trường và cải thiện chính sách hỗ trợ.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho chính quyền địa phương và các bên liên quan trong việc thúc đẩy xây dựng NTM bền vững.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát, đánh giá thường xuyên và nhân rộng mô hình thành công trong giai đoạn 2022-2025.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng nông thôn mới phát triển bền vững tại Mai Sơn và các vùng tương tự!