I. Giới thiệu về kháng thuốc trừ sâu côn trùng
Kháng thuốc trừ sâu côn trùng đã trở thành một vấn đề nghiêm trọng trong việc kiểm soát véc tơ sốt rét tại Việt Nam. Theo thống kê, muỗi Anopheles là véc tơ chính truyền bệnh sốt rét, và việc sử dụng hóa chất diệt côn trùng là biện pháp chủ yếu để kiểm soát chúng. Tuy nhiên, sau nhiều năm sử dụng, hiện tượng kháng thuốc đã gia tăng, làm giảm hiệu quả của các biện pháp phòng chống. Nghiên cứu này nhằm tổng hợp và phân tích tình hình kháng thuốc của các véc tơ sốt rét tại Việt Nam trong giai đoạn 2013-2021, từ đó đưa ra các biện pháp phòng chống hiệu quả hơn.
1.1. Tình hình kháng thuốc trừ sâu côn trùng
Tình hình kháng thuốc ở muỗi Anopheles tại Việt Nam đã được ghi nhận qua nhiều nghiên cứu. Các loài muỗi như An. minimus, An. dirus và An. epiroticus đã cho thấy tỷ lệ kháng cao với nhiều loại hóa chất diệt côn trùng. Việc này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả phòng chống sốt rét mà còn gây khó khăn trong việc quản lý dịch bệnh. Theo một nghiên cứu, tỷ lệ kháng của muỗi An. minimus lên đến 70% với DDT, một hóa chất diệt côn trùng phổ biến. Điều này cho thấy sự cần thiết phải có các biện pháp mới và hiệu quả hơn trong việc kiểm soát véc tơ sốt rét.
II. Các hóa chất sử dụng trong phòng chống véc tơ sốt rét
Việc sử dụng hóa chất diệt côn trùng là một trong những biện pháp chính để kiểm soát véc tơ sốt rét. Các nhóm hóa chất như nhóm vô cơ, nhóm chlo hữu cơ, nhóm phốt pho hữu cơ và nhóm pyrethroid đã được sử dụng rộng rãi. Tuy nhiên, sự kháng thuốc đã dẫn đến việc giảm hiệu quả của các hóa chất này. Nhóm pyrethroid, mặc dù có hiệu quả cao và ít độc với người, nhưng cũng đã ghi nhận hiện tượng kháng ở một số loài muỗi. Việc lựa chọn hóa chất phù hợp và áp dụng đúng cách là rất quan trọng để đảm bảo hiệu quả trong phòng chống sốt rét.
2.1. Nhóm hóa chất pyrethroid
Nhóm hóa chất pyrethroid được sử dụng phổ biến trong phòng chống véc tơ sốt rét nhờ vào hiệu lực diệt côn trùng nhanh và ít độc với người. Tuy nhiên, hiện tượng kháng thuốc đã xuất hiện ở một số loài muỗi, làm giảm hiệu quả của nhóm hóa chất này. Các nghiên cứu cho thấy rằng muỗi An. minimus và An. dirus đã phát triển khả năng kháng với pyrethroid, điều này đặt ra thách thức lớn trong việc kiểm soát sốt rét. Việc nghiên cứu và phát triển các hóa chất mới hoặc các biện pháp thay thế là cần thiết để đảm bảo hiệu quả phòng chống.
III. Cơ chế kháng thuốc của muỗi Anopheles
Cơ chế kháng thuốc của muỗi Anopheles chủ yếu liên quan đến sự thay đổi trong quá trình trao đổi chất và thay đổi vị trí đích của các hóa chất. Các enzym như P450-oxidase và esterase đóng vai trò quan trọng trong việc thải độc tố ra khỏi cơ thể muỗi. Sự kháng thuốc có thể xảy ra do đột biến gen hoặc tăng cường sản xuất enzym, dẫn đến khả năng kháng với nhiều loại hóa chất khác nhau. Hiện tượng đa kháng cũng đang gia tăng, làm cho việc kiểm soát véc tơ sốt rét trở nên khó khăn hơn.
3.1. Kháng hóa chất do cơ chế trao đổi chất
Kháng hóa chất do cơ chế trao đổi chất là một trong những cơ chế chính dẫn đến hiện tượng kháng thuốc ở muỗi Anopheles. Các enzym như P450-oxidase giúp tăng cường khả năng thải độc tố ra khỏi cơ thể, từ đó làm giảm hiệu quả của các hóa chất diệt côn trùng. Nghiên cứu cho thấy rằng sự kháng DDT ở muỗi An. minimus chủ yếu liên quan đến hoạt động của GST, một enzym thải độc quan trọng. Việc hiểu rõ cơ chế này sẽ giúp phát triển các biện pháp phòng chống hiệu quả hơn.
IV. Đề xuất biện pháp phòng chống kháng thuốc
Để đối phó với tình trạng kháng thuốc ngày càng gia tăng, cần có các biện pháp phòng chống hiệu quả. Việc kết hợp nhiều phương pháp khác nhau, bao gồm sử dụng hóa chất mới, áp dụng biện pháp sinh học và cải thiện quản lý môi trường, là rất cần thiết. Ngoài ra, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về phòng chống sốt rét cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu sự lây lan của bệnh. Các nghiên cứu tiếp theo cần tập trung vào việc phát triển các hóa chất mới và các phương pháp kiểm soát sinh thái để đảm bảo hiệu quả trong phòng chống sốt rét.
4.1. Kết hợp các biện pháp phòng chống
Kết hợp các biện pháp phòng chống là một trong những chiến lược hiệu quả để đối phó với tình trạng kháng thuốc. Việc sử dụng hóa chất mới kết hợp với các biện pháp sinh học như nuôi cấy thiên địch có thể giúp giảm thiểu sự kháng thuốc. Ngoài ra, cải thiện quản lý môi trường và nâng cao nhận thức cộng đồng cũng là những yếu tố quan trọng trong việc kiểm soát véc tơ sốt rét. Các nghiên cứu cần tiếp tục được thực hiện để tìm ra các giải pháp tối ưu cho vấn đề này.
