Nghiên Cứu Ý Niệm Vật Dụng Trong Tiếng Việt: Căn Cứ Từ Ca Dao, Tục Ngữ Và Thành Ngữ

Vật dụng gắn liền với đời sống sinh hoạt, lao động sản xuất của người Việt. Hình ảnh vật dụng xuất hiện thường xuyên trong ca dao tục ngữ, thành ngữ. Việc nghiên cứu văn hóa vật dụng Việt Nam qua lăng kính ngôn ngữ học tri nhận sẽ giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về cách người Việt nhận thức thế giới xung quanh và thể hiện điều đó qua ngôn ngữ. Đây là một mảng đề tài thú vị, giàu tiềm năng khai thác trong bối cảnh hiện nay.

Mục tiêu chính của bài viết là xác định và mô tả miền ý niệm vật dụng trong tiếng Việt. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong ngữ liệu ca dao, tục ngữ và thành ngữ tiếng Việt. Phân tích các mô hình tri nhận, đặc biệt là mô hình ẩn dụ, để làm rõ cách người Việt tri nhận và khái niệm hóa thế giới vật dụng. Luận án này góp phần làm sáng tỏ những đặc trưng trong tri nhận văn hóa Việt thông qua lăng kính của vật dụng.

Một trong những thách thức lớn nhất là sự đa dạng và phong phú của đồ dùng sinh hoạt ca dao tục ngữ. Ranh giới giữa các loại vật dụng đôi khi không rõ ràng, và một vật dụng có thể mang nhiều ý nghĩa khác nhau tùy thuộc vào ngữ cảnh. Điều này đòi hỏi phải có một phương pháp tiếp cận linh hoạt và toàn diện để phân loại và xác định chính xác ý nghĩa vật dụng trong ca dao.

Nghiên cứu MYNVD đòi hỏi sự kết hợp của nhiều phương pháp luận khác nhau. Cần có phương pháp thống kê, phân loại để xử lý ngữ liệu. Đồng thời, cần có phương pháp phân tích ngữ nghĩa, phân tích diễn ngôn để giải mã ý nghĩa của vật dụng trong các ngữ cảnh khác nhau. Quan trọng nhất là phải có một khung lý thuyết vững chắc, dựa trên các nguyên tắc của NNHTN, để lý giải các hiện tượng ngôn ngữ một cách hệ thống và nhất quán.

Cấu trúc miền ý niệm vật dụng bao gồm các tiểu miền khác nhau, chẳng hạn như tiểu miền vật dụng gia đình, tiểu miền vật dụng lao động sản xuất, tiểu miền vật dụng tín ngưỡng. Mỗi tiểu miền có những đặc trưng riêng, nhưng chúng đều liên kết với nhau thông qua các mối quan hệ ý niệm. Phân tích cấu trúc MYNVD giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cách người Việt tổ chức và phân loại thế giới vật dụng.

Lý thuyết ẩn dụ ý niệm cho rằng chúng ta hiểu những khái niệm trừu tượng thông qua những khái niệm cụ thể. Vật dụng thường được sử dụng như là miền nguồn để ánh xạ sang các miền đích khác, chẳng hạn như con người, xã hội, hoặc tự nhiên. Phân tích các ẩn dụ ý niệm về vật chất giúp chúng ta khám phá những ý nghĩa ẩn sâu và những giá trị văn hóa được gán cho vật dụng.

Mô hình sơ đồ hình ảnh (image schema) là những cấu trúc tri nhận cơ bản, hình thành từ kinh nghiệm vận động và tương tác với thế giới vật chất. Các sơ đồ hình ảnh như chứa đựng, trên-dưới, trước-sau, gần-xa, thường được sử dụng để cấu trúc hóa ý niệm về đồ vật. Ví dụ, cái bát được tri nhận như là một vật chứa, cái bàn được tri nhận như là một bề mặt nằm ngang.

Các thành ngữ, tục ngữ liên quan đến vật dụng gia đình thường phản ánh những giá trị truyền thống như sự ấm cúng, hòa thuận, và gắn bó. Ví dụ, câu "Cơm lành canh ngọt" nhấn mạnh tầm quan trọng của bữa ăn gia đình. Câu "Nhà sạch thì mát, bát sạch thì ngon cơm" đề cao sự sạch sẽ và ngăn nắp trong gia đình. Câu "Chồng giận thì vợ bớt lời, cơm sôi bớt lửa chẳng đời nào khê" thể hiện cách ứng xử khéo léo trong hôn nhân.

Ca dao thường sử dụng hình ảnh vật dụng để biểu tượng cho những cảm xúc, trạng thái, và phẩm chất con người. Ví dụ, câu "Thương nhau như bát nước đầy, rơm khô cũng đốt, lửa cháy cũng chìu" sử dụng hình ảnh bát nước đầy để tượng trưng cho tình yêu thương trọn vẹn. Câu "Đèn thương đèn rọi trước nhà, đèn nào đèn chẳng xót xa vì dầu" sử dụng hình ảnh đèn để tượng trưng cho những người có chung cảnh ngộ.

Thành ngữ sử dụng vật dụng ẩn dụ để diễn đạt những ý niệm trừu tượng một cách sinh động và dễ hiểu. Ví dụ, thành ngữ "Chơi dao có ngày đứt tay" cảnh báo về những hành động nguy hiểm. Thành ngữ "Tham bát bỏ mâm" phê phán sự tham lam và thiếu suy nghĩ. Thành ngữ "Nồi da nấu thịt" ám chỉ những hành động tàn nhẫn và vô nhân đạo.

Nghiên cứu đã xác định và mô tả MYNVD trong tiếng Việt, phân tích cấu trúc và các tiểu miền của MYNVD, khám phá vai trò của MYNVD trong cơ chế ánh xạ nguồn-đích, và giải mã những ẩn ý và biểu tượng của vật dụng trong ca dao, tục ngữ và thành ngữ. Nghiên cứu góp phần củng cố và khẳng định năng lực giải thích của NNHTN đối với các vấn đề ngôn ngữ-tư duy-văn hóa.

Các hướng nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc mở rộng ngữ liệu khảo sát (ví dụ, sử dụng ngữ liệu từ văn học, báo chí, hoặc truyền thông), so sánh MYNVD trong tiếng Việt với MYNVD trong các ngôn ngữ khác, hoặc nghiên cứu sự thay đổi của MYNVD theo thời gian và không gian.